خبرگزاری مهر؛ گروه استانها- ونوس بهنود: زن در مقابل پنجره‌ای بلند با شیشه‌های رنگی نشسته و گلدوزی را در دست گرفته و تلالو رنگ‌های سبز و آبی و قرمز روی دامن گل‌دار او نشسته است. با نگاهی آرام سوزن را در بافت پارچه فروبرده و نخ‌های رنگی را در تاروپود پارچه می‌لغزاند.
گرمی مطبوعی حائل او و برف‌های دانه‌درشت آسمان است. سقف بلند تالار ارسی هم باعث نشده ذره‌ای از سرمای استخوان سوز برف به داخل خانه برسد.
مرد از راه می‌رسد و سلام بلندی می‌دهد. برف حیاط را پارو کرده و حالا منتظر یک استکان چای از دستان پرمهری است که به سلامش با لبخند و خسته نباشید پاسخ گفته است.
کسی در می‌زند. از صدای کوبه مرد حدس می‌زند که بقالی سر کوچه مایحتاجی که سفارش داده را از شاگرد مغازه فرستاده است. خودش از تالار خارج می‌شود. حیاط را طی می‌کند و بعد از هشتی در خروجی خانه را باز می‌کند. شاگرد مغازه هر آنچه را آورده به زیرزمین منتقل می‌کند. نه نیازی به یخچال است و نه پیدا کردن سوراخ سنبه خنکی که بتوان برنج و حبوبات را نگه‌داری کرد.
مرد با شاگرد مغازه حساب می‌کند و به فضای خانه، چای گرم و گلدوزی‌هایی که یک گلبرگ آن در آرامش شیشه‌های بلند رنگی تکمیل شده بازمی‌گردد.
«شیشه های رنگی خانه وکیل»
خانه‌های تاریخی بازمانده اردبیل همگی تداعی آرامشی هستند که امروز در زندگی به اصطلاح مدرن و پر از امکانات اردبیل گم شده و رنگ و بوی خود را با هرقدر لوستر و مجسمه و گلدان کریستال که بخری بازنمی‌یابند.
خانه‌هایی که به عقیده محققان و کارشناسان بر اساس تناسب با فرهنگ و اقلیم منطقه بنا شده است و می‌توانست نیاز ساکنان را به عنوان یک چهاردیواری امن تأمین کند.
زمانی که آرامش از دست رفت
کمی آن طرف تر آپارتمانی بدشکل و بی‌حساب‌وکتاب در کنار خانه‌های افقی قد درازش را به رخ می‌کشد. از وقتی زمین‌ها گران شد خانه‌ها روی هم سوار شدند و برای جبران همه ناراحتی‌هایی که خانه‌های این چنینی داشت آدم‌ها خرت‌وپرت‌های تزئینی را دور خود جمع کردند.
زن در آپارتمان مقابل تلویزیون نشسته و منتظر است همسر با غذای آماده‌ای از راه برسد.
کسی زنگ در را به صدا درمی‌آورد. بی‌حساب و با عجله به مقابل در خیز برمی‌دارد. مهمان ناخوانده برای اینکه دیده نشود از سوراخ روی در فاصله گرفته و چهره‌اش مشخص نیست. ناگزیر در باز می‌شود.
همسایه دیوار به دیوار باز با چهره آشفته در چارچوب در خشک شده است. زن دلیل آمدن را می‌پرسد. همسایه از صدای حرف زدن‌های طولانی او با همسرش و از صدای طولانی تلویزیون به هم ریخته و زن را تهدید می‌کند که شکایت خواهد کرد.
یادش می‌اندازد که همین سال گذشته به خاطر قدم زدن‌های طولانی همسایه طبقه بالا از وی شکایت کرده و اعصاب حرف زدن‌های او با همسرش را ندارد.
«خانه تاریخی رضازاده نمونه ای ارزشمند از معماری قدیمی اردبیل»
زن در را با ناراحتی می‌بندد در حالی که فریاد می‌زند چاردیواری اختیاری. مدتی از آمدن همسایه گذشته مرد از راه می‌رسد. حالا که غر زدن‌های زن برای ناتوانی در خرید خانه مناسب بالا گرفته پیتزا سرد می‌شود و از دهن می‌افتد و در نهایت نخورده به سطل آشغال سُر می‌خورد و مرد به اتاق کارش پناه می‌برد.
به عقیده استادیار دانشگاه محقق اردبیلی معماری تاریخی اردبیل سه کارکرد اصلی فرهنگی دارد که امروز مورد غفلت است و همین غفلت مشکلات اساسی را برای ساکنان به دنبال داشته است.
همین که خانه‌ها نما و کالبد گرم و صمیمی و نزدیک به هم داشت و مانع از فخر فروشی می‌شد و همین که مصرف کننده مصالح را از محل بومی خود تهیه می‌کرد موجب می‌شد معماری مردم وار و در خدمت انسان باشد. وحید وزیری به خبرنگار مهر گفت: در اردبیل که اقلیم سردی دارد در معماری به سه اصل افقی بودن، شفافیت و شادی توجه شده است. معماری افقی به این معنی بود که با وجود برخورداری از زمین معماران و مالکان به ارتفاع سازی فکر نمی‌کردند و به ندرت حتی در معماری تاریخی ایرانی نیز ارتفاع سازی مشاهده می‌شود.
وی شفافیت را اصل دیگری می‌داند که به جای توده سازی در معماری فضاسازی انجام می‌شد و فشارهای روانی وارده به مصرف کننده در این نوع معماری به حداقل می‌رسد؛ در عین حال شادی مفهومی بود که بسیار به آن توجه شده است.
به گفته وزیری همین که خانه‌ها نما و کالبد گرم و صمیمی و نزدیک به هم داشت و مانع از فخر فروشی می‌شد و همین که مصرف کننده مصالح را از محل بومی خود تهیه می‌کرد موجب می‌شد معماری مردم وار و در خدمت انسان باشد.
مفهوم محرمیت رنگ باخته است
عضو کمیته سیما و منظر راه و شهرسازی استان معتقد است خانه‌های تاریخی برخوردار از ویژگی‌هایی است که آرامش را برای ساکنان تداعی می‌کند.
وی افزود: به عنوان مثال خانه‌ها همه بی‌تفاوت به فقیر و غنی بودن به یک شکل احداث می‌شد، اندرونی و بیرونی تعریف می‌شد و کوبه‌های متفاوت برای مرد و زن مهمان تدارک می‌دیدند.
وزیری با بیان اینکه حتی در کوچک‌ترین خانه‌های تاریخی اردبیل به موضوع اندرونی – بیرونی توجه شده است، اضافه کرد: در واقع در بخش بیرونی مهمان پذیرش می‌شد و به دلیل اینکه شعار «مهمان حبیب خدا است» جایگاه ویژه‌ای داشت همه خانه‌ها بخش مهمان‌پذیر داشتند.
«خانه تاریخی مناف زاده»
از سویی مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل نیز در گفتگو با خبرنگار مهر به لحاظ فرهنگی اصل اول خانه‌سازی در گذشته را محرمیت عنوان کرد.
کریم حاجی‌زاده تصریح کرد: خانه‌های اردبیل تا اواسط دوره پهلوی برخوردار از هویت است. در حال حاضر اغلب خانه‌های تاریخی اردبیل متعلق به دوره قاجار است که معماری با فرهنگ و اقلیم هماهنگ می‌شد.
وی افزود: از دوره پهلوی که به اصطلاح مدرنیته وارد زندگی مردم می‌شود، در واقع معماری نیز تغییر می‌یابد و این در حالی است که در خانه‌های تاریخی به جا مانده می‌توان منطق طراحی و دقت ریاضی قابل‌توجهی را مشاهده کرد.
به گفته حاجی‌زاده پلان بندی ساختمان‌های قدیمی در کشور طوری است که اگر فردی می‌خواهد وارد خانه شود از کوچه وارد هشتی خواهد شد. هشتی به معنی بیرون زدگی به شکل هشت‌ضلعی خود تأکید ندارد بلکه به نوعی رعایت محرمیت خانه را از سوی مهمان توقع دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان افزود: در اغلب خانه‌های اردبیل در مقابل هشتی دیوار مسدود دیده می‌شود و فرد با زاویه ۱۸۰ درجه وارد حیاط می‌شود؛ در حالی که حیاط در مرکز ساختمان نیست که فرد غریبه بتواند ساختمان را تجسس کند و بین حیاط و ساختمان اختلاف سطح وجود دارد.
حاجی‌زاده متذکر شد: در تمامی خانه‌های تاریخی الزامات فرهنگی رعایت شده و حتی خانه‌های اربابی معمولاً دو بخش اندرونی و بیرونی دارد که در بخش بیرونی مراجعات کاری صورت می‌گرفت.
«خانه ارشادی»
وی افزود: در عین حال در دق‌الباب نیز دو کوبه یکی برای زنان و دیگری برای مردان انتخاب می‌شد و هر جنسیتی کوبه خود را به صدا درمی‌آورد تا صاحب‌خانه بداند مرد یا زن پشت در است.
قرارگیری ساختمان‌ها همسو با خورشید
نه تنها در مباحث فرهنگی بلکه در اقلیم نیز تأمین نیاز و رفاه ساکنان در خانه‌ها منظور می‌شد.
یکی از کهن‌سالان اردبیلی به خبرنگار مهر گفت: ما در گذشته زمستان‌های به مراتب سردتری داشتیم؛ تا جایی که ارتفاع برف تا کمر آدم می‌رسید و برای اینکه بتوانیم تردد کنیم در داخل برف تونل می‌ساختیم.
علی رفعتی تصریح کرد: خانه‌های قدیمی نه بخاری گازی داشت و نه شوفاژ اما با همان کرسی گرم می‌شد و خود مردم هم زمستان که می‌شد برای تامین پوشاک و گرم نگه داشتن خانه همت می‌کردند.
به عقیده استادیار دانشگاه محقق اردبیلی دلیل تعارضی که امروز در گرمایش خانه‌های قدیمی و مدرن دیده می‌شود بازهم بخشی از آن به معماری بازمی‌گردد.
وزیری افزود: در معماری تاریخی ایران در مناطق گرم بادگیرها و در اقلیم سرد زمستان نشین تعبیه می‌شد؛ در روستاها محل نگه‌داری حیوانات را مشرف به اتاق نشیمن می‌کردند و کوره و تنور را نزدیک نشیمن می‌ساختند.
«خانه مناف زاده»
این استاد دانشگاه فعال در حوزه معماری اردبیل دلیل اینکه کرسی‌های قدیمی بیشتر گرمابخش بوده را بخشی به فرهنگ حاکم در بین ساکنان مرتبط می‌داند و معتقد است اینکه ما در زمستان لباس نازک بپوشیم و شعله بخاری را زیاد کنیم قابل‌قبول نیست؛ در گذشته تحمل شخصی آدم‌ها بالاتر بود و نه تنها ساختمان بلکه ساکنان ساختمان نیز خود را با شرایط اقلیمی تطبیق می‌داند.
به گفته استاد دانشگاه‌های اردبیل در واقع زیرزمین خانه‌های قدیمی به عنوان زمستان نشین کاربرد داشت و به مقوله حفظ گرمایش خانه توجه ویژه می‌شد.
در عین حال عضو نظام‌مهندسی ساختمان استان اردبیل نیز معتقد است یکی از دلایلی که موجب می‌شد خانه‌های قدیمی به شکل مطلوبی حافظ انرژی باشد، دیوارهای کلفت خانه‌ها است.
امروز هزینه‌های گزافی برای تزئین و دکوراسیون صرف می‌شود اما حرف زدن ساده شما را همسایه دیوار به دیوار می‌تواند بشوند. ناصر شاهبازی در گفتگو با خبرنگار مهر متذکر شد: دیوارهای ضخیمی که در دورتا دور ساختمان اجرا می‌شد خود به عنوان حائل سرما و گرما عمل می‌کرد.
وی با ابراز تأسف از سهل‌انگاری معماران و مالکان ساختمان‌ها ادامه داد: امروز هزینه‌های گزافی برای تزئین و دکوراسیون صرف می‌شود اما حرف زدن ساده شما را همسایه دیوار به دیوار می‌تواند بشوند.
مدیرکل میراث فرهنگی استان نیز شکل و فرم قرارگیری پنجره‌ها را دقت ریاضی معماران گذشته در محاسبات و طراحی برای جذب حداکثری نور خورشید می‌داند.
حاجی‌زاده در این خصوص تأکید کرد: اغلب تالارهای خانه‌های تاریخی اردبیل جنوبی است و فرم پنجره‌ها مستطیل‌های طولی ایستاده است که در طول روز می‌تواند بیشترین میزان نور خورشید را جذب کند.
وی افزود:علاوه بر کلفتی دیوارها و مصالح بومی که استفاده می‌کردند برای حفاظت از انرژی پشت پنجره‌های شیشه‌ای درهای چوبی اجرا می‌شد که در زمان سرما بسته شده و مانع از اتلاف انرژی بود.
«سقف دو پوش دبیرستان صفوی اردبیل»
به گفته حاجی‌زاده با یک مهندسی دقیق بخش‌هایی که حرارت مصنوعی دارد مانند آشپزخانه را پشت تالار قرار می‌داند تا به عنوان حائل حرارتی عمل کند.
وی متذکر شد: با توجه به اینکه اردبیل یک دشت رسوبی است، در گذشته برای احداث ساختمان کمی حفاری کرده و لایه های سفت خاک رسیده و از خود خاک حفاری برای ساخت‌وساز استفاده می‌کردند.
مدیرکل میراث فرهنگی استان به استفاده از سقف‌های دوپوشی که می‌شد بین آن دو حرکت کرد نیز اشاره کرد و گفت: این مهم حتی با هدف حفاظت تزئینات سقف انجام می‌شد.
وی تأکید کرد: فاصله بین کوچه و ساختمان به عنوان زیرزمین استفاده می‌شد که هم کارکرد انباری و هم حائل رطوبتی و گرما و سرما را داشت.
خانه فرهنگ ساکنان را تداعی می‌کند
در آشفته بازار امروز خانه‌های مسکونی بسیاری از نیازهای ضروری ساکنان مورد غفلت معماران قرار می‌گیرد.
با توجه به اینکه اردبیل یک دشت رسوبی است، در گذشته برای احداث ساختمان کمی حفاری کرده و لایه های سفت خاک رسیده و از خود خاک حفاری برای ساخت‌وساز استفاده می‌کردند. عضو کمیته سیما و منظر راه و شهرسازی استان البته موافق این ادعا نیست و اعتقاد دارد این خود مالکان هستند که علاقه‌ای به رعایت بسیاری از اصول موفق معماری ندارند.
وزیری تأکید کرد: بی‌شک با تغییر سبک زندگی نمی‌توان تمامی قالب معماری گذشته را تکرار کرد و این تکرار صحیح نیست اما می‌توان بسیاری از اصول معتبر آن را در خانه‌های مدرن امروزی پیاده ساخت.
وی عمده نکته قابل‌توجه را سیما و نمای خانه‌ها و استفاده از المان‌های بومی و متناسب با فرهنگ دانست و افزود: به عنوان مثال چه ایرادی دارد که طرح‌های مشبک‌های بقعه شیخ صفی‌الدین در تزئینات نمای منازل جدید ما استفاده شود.
«تزئینات دیوار خانه وکیل»
استادیار دانشگاه محقق اردبیلی متذکر شد: در گذشته خانه‌ها در قالب محلات تعریف می‌شد و هر محله برای خود قهوه‌خانه، مسجد و حمام داشت و مفهوم «شهر ما، خانه ما» به واقع مشاهده می‌شد.
وی افزود: علاوه بر منظر شهری بازگشت به مصالح بومی نیز علاوه بر صرفه اقتصادی می‌تواند خود به قابلیت معماری استان تبدیل شود.
به گفته وزیری در قوانین کشور آمریکا یکی از امتیازات خانه‌های مسکونی میزان استفاده از مصالح بومی است و این در حالی است که در خود استان مصالح بومی قابل‌توجهی وجود دارد و می‌تواند استفاده شود.
وی تأکید کرد: بهره‌گیری صحیح از معماری گذشته باید آموزش داده شود و حتی می‌توان فرهنگ‌سازی را از سنین پایین آغاز کرد.
در عین حال شهردار اردبیل بخشی از برنامه‌های فرهنگی بلندمدت این مجموعه را توجه به نشانه‌های فرهنگی و بومی در معماری شهری عنوان کرد.
حمید لطف‌اللهیان به خبرنگار مهر گفت: هر شهری باید تداعی‌گر فرهنگ و داشته‌های تاریخی آن باشد و شهرداری اردبیل رعایت الزامات فرهنگی به ویژه در معماری بناها را مورد تأکید دارد.
وی افزود: از جمله اینکه در تلاش هستیم تا حد امکان رعایت مؤلفه‌های فرهنگی در ساخت‌وسازها فرهنگ‌سازی شود و خود شهرداری در پروژه‌های عمرانی به این موضوع توجه دارد.
هر چند هنوز طرح و برنامه عملیاتی به منظور دست‌یابی به این مهم در اردبیل اجرا نمی‌شود، اما به تعبیر کارشناسان معماری حتی یک خانه مسکونی منظر شهر را متأثر می‌سازد و میزان بهره‌گیری از داشته‌های فرهنگی و بومی یک خانه مسکونی می‌تواند خود به بازآفرینی هویت منجر شده و یا ناخواسته هویت موجود را از بین ببرد.