خبرگزاری مهر-گروه استانها: خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است.
باگذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استانها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است.
«خبرگزاری مهر» در مجموعه گزارش‌هایی در راستای تبیین رویکرد سند چشم‌انداز مبنی بر ترویج سبک زندگی و معماری ایرانی اسلامی به دنبال احیای مفهوم خانه در جامعه ایرانی از طریق کار رسانه‌ای بوده است و در این راستا سلسله گزارش‌هایی از استان‌های مختلف با عنوان «نقش خانه در سبک زندگی ایرانی - اسلامی» منتشرشده است.
در این گزارش‌ها به نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌های خانه‌های تاریخی و معماری ایرانی- اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده است.
در این گزارش به سراغ معماری اصیل استان ایلام در غرب ایران رفته‌ایم، جایی که پیش‌ازاین ایوان‌های سنگی و ساده منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده است.
نگاهی به گذشته معماری ایلام
استان ایلام در غرب ایران دارای گذشته پرفرازونشیب در بحث خانه‌های قدیمی است چراکه این استان محل حضور خانوارهای عشایر زیادی بوده که اساساً زندگی را در زیر چادر آغاز کرده‌اند.
اساس زندگی مردم استان ایلام درگذشته بر مبنای طبیعت و زندگی کردن در کوه‌ها بوده به‌طوری‌که عموم مردم از چادر استفاده می‌کرده‌اند، چادرهایی که امروز هم در زندگی عشایر به‌وفور یافت می‌شود.
زندگی عشایر یک زندگی کاملاً ساده است، خانه‌های عشایر با «چادر» و «چیت» ساخته‌شده و از مصالح آن‌چنانی خبری نیست آن‌ها با یک چادر و چیت خانه‌ای به اسم «کولا» درست می‌کردند، کولا نوعی آلاچیق است که به‌وسیله چوب‌های گوش دار با ارتفاع لازم به‌صورت سرپناهی مکعب شکل ایجاد می‌شود.
معماری خانه‌ها در ایلام با توجه به دو اقلیم گرمسیری و سردسیری در استان متفاوت بوده است در مناطق گرمسیری مثل دهلران خانه‌ها از گل، خشت و با پوشش کاه‌گل احداث‌شده است که به آن«بنگله» می‌گفتند.
در مناطق سردسیری استان از سنگ، گل با پوشش کاه‌گل استفاده می‌شد، خانه شامل دو بخش «لامردان» محل نشست مردان و «لازنان» محل نشستن زنان در مهمانی بوده است.
سقف خانه‌ها هم در این منطقه از چوب بلوط بوده و درواقع بلوط نمادی از معماری گذشته است، یکی از مباحث مهم در خانه‌های گذشته انس مردم با طبیعت و زندگی کردن کنار درختان بلوط بوده است.
بخش مهمی از معماری گذشته ایلام امروز در روستاهای استان قابل‌مشاهده است، بیشتر روستاها در کوهپایه استقراریافته و بافت بخش مهمی از معماری گذشته ایلام امروز در روستاهای استان قابل‌مشاهده است، بیشتر روستاها در کوهپایه استقراریافته و بافت مسکونی نسبتاً متراکم دارندمسکونی نسبتاً متراکم دارند.
معماری تعدادی از روستاهای استان زیبا و جذاب است، خانه‌های مسکونی در دامنه تپه و در جهت شیب طبیعی و نزدیک هم ساخته‌شده‌اند، به‌رغم ترکیب معماری سنتی و جدید، بافت کلی روستا هماهنگی و زیبایی خاصی دارد.
فضای غالب خانه‌های روستا را عموماً اتاق‌ها تشکیل می‌دهند، اتاق‌ها معمولاً بالاتر از کف حیاط قرار دارند و از طریق ایوان قابل‌دسترسی هستند. ایوان خانه‌ها به‌طورمعمول از سنگ و چوب ساخته‌شده و حیاط نیز فضای وسیعی را به خود اختصاص می‌دهد.
مصالح به‌کاررفته در بنای خانه‌ها با توجه به قدمت آن‌ها متفاوت است، خانه‌های قدیمی بیشتر از سنگ، خشت و یا گل ساخته‌شده‌اند و سقفهای مسطح چوبی دارند، اما در خانه‌های جدید از تیرآهن، سنگ و سیمان استفاده‌شده است.
معماری روستاها طوری بوده که روابط عاطفی در میان آن‌ها حرف اول را می‌زد و واژه همسایه به معنی واقعی کلمه در آنجا نمود پیدا می‌کرد، خانه‌ها حیاط دار و بزرگ کنار همدیگر ساخته می‌شد.
عمارت فلاحتی؛ نمونه بنای ایرانی - اسلامی
اما در میان بناهای به‌جامانده در استان ایلام یکی از بناهایی که دارای شاخص‌های معماری ایرانی- اسلامی بوده عمارت فلاحتی در این استان است.
عمارت فلاحتی ایلام به دستور «غلامرضاخان والی» در سال ۱۳۲۶ ه.ق احداث‌شده است، فضایی که قبلاً عمارت در آن قرارگرفته کاملاً باز و باغ‌های میوه اطراف آن زیبایی خاصی به آن بخشیده بود اما اکنون با توسعه شهری فضای باز آن تبدیل به ساختمان و خیابان شده است. این کاخ چون در محوطه سازمان جهاد کشاورزی استان قرارگرفته به کاخ کشاورزی هم مشهور است.
این عمارت در زمینی به مساحت ۸۱۰ مترمربع با زیربنای حدود ۳۳۷ مترمربع احداث‌شده و نقشه درونی آن به‌صورت دو اتاق تودرتو در اطراف و یک هال بزرگ در وسط است و در جلوی هال یک ایوان قرارگرفته که در اتاق‌ها و هال به آن باز می‌شوند.
دو طرف اتاق‌ها به‌صورت چندضلعی منظم بیرون آمده و بین آن‌ها دو تراس قرار دارد و در هر دو طرف پنجره‌ای به ابعاد ۱ در ۲ متر تعبیه‌شده که با طاقی نیم دایره‌ای و گچ‌بری‌های زیبایی با نقوش انسانی و گل و گیاه مزین شده است.
سقف تراس بر دو ستون تکیه زده که سرستون‌ها به شیوه کوفی ساخته‌شده ولی داخل اتاق‌ها بسیار ساده و بدون تزئین است سقف کاخ به‌صورت طاق ضربی با تیرهای چوبی و ملات اندود شده و از سطحی شیب‌دار با ورق گالوانیزه پوشانده شده است.
در ساخت این بنا از مصالحی نظیر آجرهای مربع شکل، سنگ‌های تراشیده شده، چوب و گچ استفاده‌شده و کف کاخ نیز با آجرفرش شده و این کاخ دارای پنج اتاق و یک ایوان به شکل مستطیل است. هم‌اکنون موزه تاریخ کشاورزی در بنا فعال و به روی علاقه‌مندان باز است.
خانه‌های تاریخی ایلام در زمان جنگ تحمیلی از بین رفت
بیان پیرانی مسئول حوزه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی ایلام در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: اصولاً در استان ایلام مانند استان‌های دیگر بافت تاریخی و خانه‌های قدیمی وجود نداشت و اگر هم وجود داشته در زمان جنگ تحمیلی که این استان در خط مقدم جبهه جنگ بوده، از بین رفته است.
وی با اشاره به وجود معدود عمارت های تاریخی به‌جامانده از گذشته بیان داشت: زندگی در استان ایلام طی قرون گذشته بیشتر به‌صورت عشایری و زیر چادر صورت گرفته و بعدازآن شکل‌گیری خانه‌ها کم‌کم آغاز شد و آن معدود خانه‌سازی در زمان جنگ از بین رفت.
وی عنوان کرد: در سال ۱۳۰۷ و دوره پهلوی خانه‌هایی در ایلام وجود داشته که معمولاً دارای دو اتاق و یک حیاط بسیار بزرگ بوده و دارای یک مطبخ در بیرون از خانه بوده است.
مصالح استفاده‌شده در خانه بیشتر خشت، سنگ، کاه‌گل، چوب بلوط بوده است و این در اکثر خانه‌های قدیمی استان دیده‌شده استپیرانی عنوان کرد: مصالح استفاده‌شده در خانه بیشتر خشت، سنگ، کاه‌گل، چوب بلوط بوده و این مولفه ها در اکثر خانه‌های قدیمی استان دیده‌شده است.
وی ادامه داد: تزیین خانه‌ها در نقاط مختلف استان با توجه وضعیت مالی مردم تفاوت داشته ولی به‌طوری کلی خانه‌ها عمدتاً یک‌شکل ساخته می شد اما اطلاعات دقیقی از این نوع خانه ها در استان نیست.
مسئول باستان‌شناسی میراث فرهنگی ایلام افزود: ایلام تا سال ۱۳۵۰ جزو استان کرمانشاه بوده و معمولاً جمعیت استان و شهرسازی استان به آن صورت زیاد نبوده و هر آنچه هم داشته در زمان جنگ از بین رفته است.
از بین رفتن معماری روستایی در ایلام
پیرانی افزود: معماری‌های روستایی امروزه متأسفانه جای خود را به معماری غربی داده است و خبری از خانه‌های قدیمی در روستاها هم نیست و هرروز شاهد ساخت‌وسازها بدون حساب‌وکتاب در این مناطق هستیم.
وی افزود: اجرای طرح‌های هادی باعث شده معماری گذشته روستاها هم از بین برود و خانه گذشته با معماری مناسب روستایی جای خود را خانه امروزی با تیرآهن، سیمان و....داده است.
عبدالمالک شنبه زاده مدیرکل میراث فرهنگی استان ایلام نیز در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: خانه‌های روستایی ایلام یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان بوده که نیازمند حفاظت و شناسایی هستند.
تاکنون ۳۰ خانه بوم گرد در روستاهای استان ایلام برای رونق گردشگری در استان ایلام شناسایی‌شده استوی بیان داشت: تاکنون ۳۰ خانه بوم گردی در روستاهای استان ایلام برای رونق گردشگری شناسایی‌شده است.
شنبه زاده با اشاره به اینکه توسعه گردشگری استان ایلام نیازمند حفظ اصالت و معماری سنتی روستاها است، افزود: متأسفانه هرروز شاهد تخریب بافت و معماری سنتی در روستاهای استان هستیم.
مدیرکل میراث فرهنگی استان ایلام بیان داشت: به دلیل اجرای نادرست طرح هادی بسیاری از معماری و بافت‌های اصیل روستایی در استان از بین رفته است.
وی گفت: هم‌اکنون معماری اصیل و سنتی در استان ایلام به فراموشی سپرده‌شده است و نوع معماری و شهرسازی در بیشتر مناطق استان به‌خصوص روستاها، ایرانی و اسلامی نیست.
شنبه زاده عنوان کرد: امروز بسیاری از گردشگران دنبال خانه‌های قدیمی و اسکان در این مکان‌ها موقع سفرهای گردشگری هستند که با توجه به ظرفیت روستاهای ایلام باید این‌گونه خانه‌ها در سطح استان بیشتر موردتوجه قرار گیرند.
وی افزود: نوع زندگی روستایی در کنار حفظ معماری قدیمی روستایی می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل جذب گردشگر در استان شناخته شود.
شنبه زاده با اشاره به اینکه به‌کارگیری شیوه معماری ایرانی اسلامی در ساخت بناها باعث ایجاد آرامش در انسان می‌شود، تصریح کرد: اکنون باوجود آسایش فراوان افراد از داشتن آرامش در خانه‌های خود محروم هستند.
وی عنوان کرد: شیوه معماری سنتی و اصیل ایرانی اسلامی در ساخت منازل و شهرهای استان ایلام باید احیا شود تا آرامش و زیبایی به شهرها بازگردد و برای این مهم باید استفاده از نمای سنتی و اصیل ایرانی اسلامی در شهرها به قانون تبدیل شود.
ساخت‌وسازهایی که نشاط را از بین برده‌اند
علی حاتمی از جامعه شناسان ایلامی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: معماری امروز در بسیاری از شهرهای ایلام باعث شده نشاط گذشته مردم از بین برود و این در حالی است که خانه‌های قدیمی استان بسیار نشاط‌آور بوده‌اند.
وی بیان داشت: هم‌اکنون شاهد آن هستیم که هیچ‌گونه الگوی خاصی در خانه‌سازی و معماری‌ها وجود ندارد و این از نظر جامعه‌شناسی یک ضعف بزرگ برای مسئله شادی و نشاط معماری خانه‌های قدیمی برای مردم بسیار آرام‌بخش بوده ولی هم‌اکنون این آرامش به دلیل ساخت‌وسازهای بدون الگو از بین رفته است و مردم در خانه حبس شده‌اندبین مردم محسوب می شود.
حاتمی تصریح کرد: فضای شهری و روستایی گذشته ایلام این‌طور بود که مردم بیشتر باهم ارتباط داشتند و ارتباطات اجتماعی بسیار نزدیک بود ولی الآن فضاها و معماری طوری است که در روستاها هم مردم از حال و روز هم خبر ندارند.
وی گفت: معماری خانه‌های قدیمی برای مردم بسیار آرام‌بخش بوده ولی هم‌اکنون این آرامش به دلیل ساخت‌وسازهای بدون الگو از بین رفته است و مردم در خانه حبس شده‌اند.
این جامعه‌شناس افزود: در گذشته مردم زیر خانه‌های کاهگلی بیشتر از زندگی‌های مجلل امروزی شاد و دل‌خوش بودند، بنابراین می‌توان گفت سبک زندگی گذشته نیازمند احیا شدن هستند.
سابقه معماری در دهلران
فرج فاضلی رئیس اداره میراث فرهنگی و صنایع دستی دهلران نیز در گفتگو با خبرنگار مهر بیان داشت: با توجه به کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته سابقه معماری و ساخت فضاهایی برای استراحت به شش هزار سال پیش باز می‌گردد.
وی عنوان کرد: نمونه‌های بسیار ابتدایی به شکل دایره‌ای از کاوش‌های علی کش، فرخ‌آباد، چغاسفید و... به‌دست‌آمده که با معماری ابتدایی سنگ ساخته‌شده‌اند. این خانه‌های کوچک ابتدایی دارای طول و عرض و در کل مساحت مشخصی نبوده‌اند.
وی عنوان کرد: با توجه به نبود مطالعات و پژوهش جدی در دوران تاریخی اطلاعات چندانی برای ما در این زمینه به یادگار نمانده است.
فاضلی تصریح کرد: بدون شک در دوران ایلام، ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی به دلیل اینکه دهلران نزدیک به بین‌النهرین قدیم و در آغوش دشت خوزستان، قرارگرفته بود، از شهرها و مناطق آباد آن روزگاران بوده و دارای خانه‌های مسکونی و غیرمسکونی بوده و درصورتی‌که تحقیقات و کاوش‌های باستان‌شناسی در آثار به جای مانده از این دوران در دهلران صورت گیرد اطلاعات جدید و خوبی از معماری به ما خواهد رسید.
رئیس اداره میراث فرهنگی و صنایع دستی دهلران با بیان اینکه نکته قابل‌توجه این است که برای پوشاندن پشت‌بام‌ها از قیر «چشمه قیر» استفاده کرده‌اند افزود: در دوران معاصر معماری دهلران با استفاده از مصالح سنتی و موجود در محل شکل‌گرفته، مثلاً در پنجاه سال گذشته خانه‌های دهلران از سنگ، گل، چوب و... ساخته‌شده‌اند.
به‌هرروی چه بخواهیم و چه نخواهیم سبک زندگی در حال تغییر و تحول است اما باید به سمتی حرکت کنیم که فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی نیز از معماری خانه‌هایمان رخت برنبندد، معماری که آرامش بود و فرصت‌های زیادی برای باهم بودن.