خبرگزاری مهر، گروه استانها- ونوس بهنود: شیخ صفی‌الدین اردبیلی یکی از عرفای نامدار جهان اسلام است که به عقیده برخی محققان کارکردهای اجتماعی عرفان وی چندان مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است؛ چنانچه کارکردهای اجتماعی مدفن وی که در طول چند صد سال تغییرات آن مصداقی از تغییرات تاریخ عرفانی اردبیل است، مورد غفلت است.
معماری کم‌نظیر بنای بقعه شیخ با وجود اینکه بخش‌های قابل توجه آن بعد از مرگ شیخ صفی‌الدین ساختارهای امروزی را به خود گرفت متناسب با حال و هوای عرفان و تفکری بود که شیخ صفی‌الدین از خود به یادگار گذاشت. معماری که می‌توان رد تأثیرات فرهنگی آن را در شهر اردبیل جستجو کرد.
در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ محقق اردبیلی باباصفری آورده است که «مورخان نوشته‌اند که شیخ صفی‌الدین را در خانه خود که بیرون دروازه اسفریس بوده است، به خاک سپرده‌اند. جنازه شیخ روز دوشنبه ۱۲ محرم ۷۳۵ هجری قمری وقت ظهر در آنجا دفن گردید و درخت بیدی که در ایام زندگی بر حیاط خانه او سایه می‌افکند سایه‌افکن مزار وی شد.»
مرگ شیخ صفی‌الدین مقدمه‌ای به احداث مجموعه تاریخی می‌شود که بخش‌هایی از آن چله خانه شیخ، حرم‌خانه و محل مدفن وی را در بر دارد. روح عرفان شیخ صفی‌الدین اردبیلی در طول عصار و قرن‌ها در این بقعه باقی می‌ماند تا جایی که نوای زیبایی و شکوه آن به سازمان ملل نیز می‌رسد.
هفت در مقدس برای رسیدن به حریم شیخ
یکی از محققان اردبیلی در پی مطالعات خود متوجه ابعاد جدیدی از منش و طریقت زندگی و عرفان شیخ صفی‌الدین شده که در ادامه زمینه نگارش کتابی با عنوان «زندگی و طریقت شیخ صفی‌الدین اردبیلی» را فراهم کرده است.
امیر رجبی معتقد است نقش و اهمیت شیخ در عرفان اسلامی قابل توجه بوده، اما سایه سیاسی حکومت صفوی مانع از شناخت درست آن است.
وی به خبرنگار مهر گفت: ویژگی شاخص عرفان شیخ در کارکرد اجتماعی آن است بطوریکه با وجود انتصاب طریقت سهروردی به شیخ صفی‌الدین می‌توان زمینه‌های ترکیب آن با کارکردهای اجتماعی و مردمی را مشاهده کرد.
به گفته مدیرکل حوزه هنری استان یکی از ایرادات وارد به تصوف، خاصیت فردگرایی، انزواطلبی و ضداجتماعی بودن آن است و این در حالی است که این موضوع در منش شیخ کاملاً واژگون می‌شود.
رجبی معتقد است متأسفانه کتب چاپ شده در خصوص شیخ صفی‌الدین به نسبت سایر عرفا اندک است و تنها منبع دست‌اول که دستاویز نگارش سایر منابع هم بوده، کتاب «صفه الصف» نوشته ابن بزاز اردبیلی در سالهای ۸۵۸ یا ۸۵۹ هجری است که خود از مریدان شیخ بود و به دستور پسر شیخ صدرالدین موسی این کتاب را تحریر کرد
.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان اردبیل معماری بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی یکی از معماری‌های شکوهمند تاریخ صفویه است که هنوز ابعاد ناشناخته بسیاری دارد که می تواند گوشه هایی از عقاید و شخصیت شیخ صفی الدین را بشناساند.
کریم حاجی‌زاده در گفتگو با خبرنگار مهر تصریح کرد: هر کدام از بخش‌های مختلف این بنا آثار هنری و معماری کم‌نظیری در خود جای داده که برخی نمونه اعلای هنر دوره صفوی محسوب می‌شود که توسط هنرمندان و معماران بنام زمان خلق شده است.
وی با اشاره به رسالت میراث فرهنگی در پاسداشت تنها مجموعه ثبت جهانی شده اردبیل، افزود: بنای بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی حیات خود را در طول تاریخ حفظ کرده و امروز تلاش می‌شود با وجود محدودیت‌های مالی بخش‌های مختلف کاشی‌کاری، تزئینات و ساختمان بنا حفاظت شود.
بعد از اینکه در سال ۷۳۵ هجری قمری به دست صدرالدین موسی فرزند شیخ صفی‌الدین اردبیلی گنبد الله الله احداث شد، شاهان صفوی به پاس ارادتی که به شیخ داشتند الحاقات مختلفی را بر بنا اضافه کردند.
حتی در زمان قاجار نیز برخی تغییرات و تعمیرات به ثبت رسیده است بطوریکه در کاشی‌کاری‌های در ورودی حیاط باغ تعمیرات قاجار در مقابل کاشی‌کاری‌های قبلی بقعه مشاهده می‌شود.
آنچه در این معماری یکی از رموز مگو است، طی هفت در برای رسیدن به محل دفن شیخ صفی‌الدین اردبیلی در بقعه است.
لازم به ذکر است درگاه اصلی این بقعه به گفته مدیرکل میراث فرهنگی استان در زمان رضاشاه تخریب شده و میراث فرهنگی در نظر دارد این درگاه اصلی را احیا کند.
در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ مطرح شده است که یکی از علت‌های نام‌گذاری این منطقه از شهر به نام عالی‌قاپو به دلیل وجود همین درگاه اصلی است.
هفت دری که به آرامگاه ابدی شیخ صفی‌الدین اردبیلی رسیده است حتی منجر به تغییر نام‌گذاری بخش‌هایی از شهر شده و این نام‌گذاری همچنان پابرجاست.
ساختار بنا متناسب با عقاید اجتماعی و فرهنگی
نکته دیگر ساختاری بنای مجموعه بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. محققان معتقدند تصویرگری در زمان صفویه چندان رواج نداشته؛ همچنان که در خود بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز اغلب تزئینات کاشی‌کاری و یا نقاشی گل و برگ، اسلیمی، آیات قرآن و اسامی اهل‌بیت (ع) است.
بنا از حرمیت خاصی برخوردار است و بعد از طی حیاط باغ و حیاط کوچکی که به مانند چهارراهی بخشی به بقعه، بخشی به آشپزخانه شیخ و بخشی به چله خانه راه دارد، حیاط فرعی مشاهده می‌شود.
پیرامون بقعه محوطه‌ای است که امروز سنگ‌قبر گروهی از سرداران و حاکمان را که در گوشه‌ای از تاریخ گذشته اردبیل نقش‌آفرینی کرده‌اند در خود جمع کرده است.
در بخش ورودی بقعه قندیل خانه واقع شده است. محلی که روزگاری فرش تاریخی اردبیل در کف آن خودنمایی می‌کرد و نقش فرش در سقف قندیل خانه نقاشی شده بود.
افرادی که وارد این مکان می‌شدند کف و سقف تالار را به یک نقش می‌دیدند که تداعی کننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش است. طرح این فرش که گفته می‌شود در سقف تالار نقش شده کاملاً از بین رفته و به جای مرمت در واقع سفیدکاری شده است. در حال حاضر فرش اردبیل در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
بعد از قندیل خانه در روبه روی فردی که به بقعه مراجعه کرده آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و شاه اسماعیل اول مشاهده می‌شود؛ دری چوبی نیز با ارتفاعی کوتاه مخاطبان را به پشت آرامگاه که حرم‌خانه و محل دفن تعدادی از زنان و دختران شاهان صفوی است هدایت می‌کند.
گفته می‌شود ارتفاع کوتاه درهای چوبی به واسطه آموزش احترام و تواضع بوده و به فرد حفظ حرمت خانه‌ای که در آن پای گذاشته است را می‌آموزد. موضوعی که در معماری خانه‌های تاریخی اردبیل نیز مشابه آن مشاهده می‌شود.
این بخش از بنا در واقع بخش‌هایی است که به نظر می‌رسد قدمت به مراتب بیشتری به لحاظ تاریخی داشته و مفاهیم اجتماعی حفظ حرم، تواضع در برخورد با مقام بزرگ‌تر و عالی‌تر و کرنش در مقابل فراز زندگی و تحمل در مقابل نشیب آن را تداعی می‌کند.
چینی‌خانه یادگار ارادتی تاریخی
یکی از بخش‌های قابل توجه دیگر بنا چینی‌خانه است. چنانچه که ذکر آن رفت بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در طول تاریخ تکمیل شده و تغییر یافته است. این بنا از محل دفن بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به یکی از معماری‌های نادر عرفانی ایران اسلامی تبدیل شده است.
این بنا به لحاظ تأثیرگذاری نه در فرهنگ ایرانی اسلامی بلکه در تمدن جهانی به ثبت جهانی رسیده استرئیس پایگاه میراث جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خبرنگار مهر گفت: این بنا به لحاظ تأثیرگذاری نه در فرهنگ ایرانی اسلامی بلکه در تمدن جهانی به ثبت جهانی رسیده است.
عبدالرحمان وهاب‌زاده متذکر شد: به پاس ارادت پادشاهان، حکام و والیان به شیخ صفی‌الدین اردبیلی این بنا در طول تاریخ قداست ویژه‌ای داشته و حتی در زمان جنگ‌ها و درگیری‌ها محل حرمت و احترام بوده است.
وی افزود: به عنوان مثال چینی‌خانه که بعدها و ۴۰۰ سال قبل توسط شیخ بهایی طراحی شد محل نگهداری ظروف اهدایی به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و پادشاهان صفوی است.
به گفته وهاب‌زاده این مجموعه در حال حاضر یکی از آثار کم‌نظیر معماری ایرانی – اسلامی محسوب می‌شود که حتی نگهداری و مراقبت از آن دقت و ظرافت ویژه می‌طلبد.
در کتب تاریخی عنوان شده که چینی‌خانه هزار و ۲۵۶ محفظه دارد که در همه آن ها چینی‌های اهدایی امپراتور چین به شاه‌عباس به مناسبت احیای جاده ابریشم و چینی‌هایی که از طرف دولت ایران به کشور چین سفارش شده بود، قرار داشته است.
بسیاری از چینی‌های این مجموعه به موزه‌های دیگر منتقل شده یا گرفتار بدسلیقگی‌های تاریخی بوده اما آنچه قابل توجه است، مقام عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی است که سیل علاقه‌مندان را پشت درهای بقعه به صف کشیده تا با اهدای هدیه‌ای قفسه‌ای و جایگاهی در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی کسب کنند.
در عین حال نباید از زیبایی‌هایی مسجد جنت سرا با مشبک‌های چوبی آن گذشت. در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفته است که به صورت فضای هشت‌ضلعی طراحی شده و فاقد محراب است. چنین به نظر می‌رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده است.
مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فرو ریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر ۱۶ ستون چوبی استوار شده است.
حتی گناهکاران به شیخ پناه می‌بردند
بخش قابل توجه دیگر چله خانه است که در میانه مسیر اتصال حیاط باغ و حیاط کوچک مقابل بنای اصلی است.
رئیس پایگاه میراث جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین تصریح کرد: این مجموعه شامل چهل اتاقک جهت بسط نشینی و عبادت است و به همین دلیل چله خانه نام گرفته است.
وهاب‌زاده تأکید کر: تعدادی از این اتاق‌ها قدمت به مراتب بیشتری داشته اما سادگی آن تداعی‌گر کارکرد فکری و عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی است.
گفته می‌شود پادشاهان صفوی برای عرض ارادت به بارگاه شیخ با پای پیاده به زیارت بقعه می‌آمدند. شیخ صفی‌الدین اردبیلی بیش از آنکه در نظریه‌ها حرف برای گفتن داشته باشد، کارکرد اجتماعی به عرفان خود افزوده بود. جایگاه او موجب شد بعدها محل دفن وی محل بسط گناهکاران و افرادی که مرتکب خطا شده و بخشش می‌طلبند باشد.
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی پیام‌آور صلح و دوستی و رعایت حال دیگری بوده است. در طول تاریخ نام دارالامان و دارالارشاد همچنان ضمیمه نام اردبیل استباباصفری در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ آورده است: «امیر تیمور بر اثر عقیدتی که بر شیخ صفی‌الدین اردبیلی داشت، اردبیل را دارالامان قرار داد. شاه‌عباس بزرگ در اواخر شعبان ۱۰۱۴ هجری قمری فرمان مخصوص صادر کرد که چون اردبیل از زمان امیر تیمور گورکان دارالامان بوده، همچنان باید که هیچکس مزاحم دیگری نشود مگر اینکه حق شرعی نزد وی داشته باشد و در اینصورت نیز باید که با مدارا و سازش احقاق حق کند.»
بی آنکه پرداخت کافی به این اقدام پادشاهان صفوی صورت گرفته باشد، باید تاکیدداشت بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی پیام‌آور صلح و دوستی و رعایت حال دیگری بوده است. در طول تاریخ نام دارالامان و دارالارشاد همچنان ضمیمه نام اردبیل بوده و حتی افرادی که گناه کرده و طلب توبه و بخشش داشتند به مقام شیخ صفی‌الدین اردبیلی پناهنده می‌شدند.
بعد از اینکه شاه اسماعیل حکومت شیعی را به پشتوانه فداست و شکوه اندیشه‌های دودمان صفوی به عنوان نظام سیاسی مذهبی رسمی ایران قرار دارد، تأثیرات اندیشه‌های شیخ صفی‌الدین اردبیلی با جهش قابل‌توجهی به سطح کشور و حتی جهان رسید.
بقعه شیخ صفی‌الدین به صورت تقریبی در مرکز شهر اردبیل واقع شده و چه بسیار بناهایی که وقف بقعه شده و از محل درآمد و عایدات آن به نیازمندان و پناهندگان رسیدگی می‌شده است.
بسیاری از آموزه‌های اجتماعی دین اسلام در بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی نمود عینی دارد. هر چند امروز این بقعه بیشتر به مانند موزه‌ای جهت بازدید علاقه‌مندان است اما رموز معماری آن همچنان نیازمند بررسی و تحلیل هر چه بیشتر است.
به گفته رئیس پایگاه جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی یکی از مهم‌ترین بخش‌های این بقعه که به رمزگشایی آن و حتی حکومت صفوی و تاریخ ایران می‌تواند کمک کند، کتابخانه کم‌نظیر بقعه است.
وهاب‌زاده افزود: بسیاری از کتب این مجموعه در یکی از جنگ‌ها به روسیه انتقال یافته و انتظار می‌رود حداقل جهت مطالعه تاریخی در اختیار کشور جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.
ضعف مطالعه در کارکردهای فرهنگی و اجتماعی بنای بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی موجب شده این مجموعه بیشتر به عنوان یک بنای تاریخی مورد استقبال قرار گیرد. غافل از اینکه در چند صد سال گذشته این بنا تأثیرات عمیق فرهنگی در شهر اردبیل و شهرهای اطراف آن و حتی در تاریخ کشور رقم زده است.