" جلوه هاي رمضان " در آئينه شعر و ادب فارسي

به گزارش مهر ، ماه صيام گناهان را مي سوزاند و معني " رمض " سوخته شدن پاي از گرمي زمين است ، چون ماه صيام موجب سوختگي و تكليف نفس است .

ماه رمضان المبارك كه به " شهر الله " نيز معروف است ، از اين نظرها كه تنها ماهي است كه نام آن در قرآن كريم ذكر شده است ، از فضيلتي بس والا برخوردار است :  شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن  ( قرآن كريم - سوره بقره - آيه 182 )
نزول قرآن مجيد در اين ماه و شب ليله القدر و ماه روزه داري سلوك روحي مسلمانان و ...از ديگر ويژگيهاي ارزنده اين ماه مبارك است .

درباره ماه مبارك رمضان احاديث و روايات بسياري به ما رسيده است و كتابهاي فراواني نيز در فضايل اين ماه به رشته تحرير در آمده است . ليكن در اين مجال از زاويه اي ديگر به اين ماه مبارك خواهيم نگريست كه جهاني ديگر است و از حلاوتي ديگر برخوردار و آن همانا انعكاس اين ماه شريف در آينه زلال ادبيات است كه تجلي گاه عاليترين جلوه هاي فرهنگ و معارف اسلامي است .

نخستين نكته در اين باب اين كه به تحقيق در ادبيات هيچ يك از ملل جهان ماهي تا به اين اندازه در قلمرو ادبيات وارد نشده و مورد ارادت و ستايش سخن سرايان و ادبا قرار نگرفته است .

در " ادبيات فارسي " همواره ماه رمضان و ماه محرم الحرام مورد توجه سخنوران چيره دست ، خصوصا شاعران شيعي مذهب قرار داشته است . اگر ماه محرم به خاطر حماسه بزرگ عاشوراي حسيني نظر شاعران متعهد و ستم خيز را كه عاشقانه به ساحت مقدس حضرت ابا عبدالله الحسين ( ع) عشق مي ورزند را برانگيخته ، ماه رمضان با آميزه اي بسيار متنوع ، همواره نظر سخن سرايان را به خويش جلب نموده است .

از آنجا كه در گستره ادب پارسي از ماه مبارك رمضان سخن بسيار گفته شده است ، پس به اجمال از هر شاعري به بيتي در اين مضمون اكتفا خواهيم كرد و به استقبال " رمضان " خواهيم شتافت و اين كه اين ماه در ذهن شاعران خيالپرداز ومومن چگونه نقش بسته است :

شاه نعمت الله ولي :

رمضان آمد و روان بگذشت
بود ماهي به يك زمان بگذشت
شب قدري به عارفان بنمود
اين معاني از آن بيان بگذشت ...

حكيم خاقاني شرواني :

جاهش ز دهر چون مه عيد از صف بخوم
ذاتش زخلق چون شب قدر از مه صيام

سوزني سمر قندي :

گر در مه صيام شود خوانده اين مديح
بر تو بخير باد مديح و مه صيام

نزاري قهستاني :

خجسته باد و مبارك قدوم ماه صيام
براوليا و احباي شهريار انام

عباس خوش عمل :

رمضانا تو بهترين ماهي
چون كه ماه ضيافت اللهي
خوش عمل هر كه بود در رمضان
ترك منكر نمود در رمضان

شيخ اجل سعدي شيرازي :

كسان كه در رمضان چنگ مي شكستندي
نسيم گل بشنيدند و توبه بشكستند

شاطر عباس صبوحي :

روزه دارم من و افطارم از آن لعل لب است
آري افطار رطب در رمضان مستحب است

روزه :

روزه در قرآن كريم " صوم" ناميده مي شود . اين  لغت  در معني به  مفهوم  امساك  و خودداري  از هر فعلي است و در اصطلاح فقهي به مجموع امساكهاي خاصي اطلاق مي گردد كه در زمان معيني واقع شود .

روزه ماه مبارك رمضان بر هر مرد و زن مسلمان واجب است . در خصوص مزاياي روزه از لحاظ پزشكي ، روانپزشكي و .. سخن بسيار گفته شده است و فوايد بي شماري در اين مورد ذكر نموده اند ، ليك اين مفهوم در ادب پارسي مضامين بسيار نغز و دلنشيني را آفريده است كه به گلچيني از اين داستان بسنده مي كنيم :

حكيم  ابولقاسم فردوسي طوسي :

همان بر دل هر كسي بوده دوست
نماز شب و روزه آيين اوست

حكيم ناصر خسرو قبادياني :

چون روزه نداني كه چه چيز است چه سود است
بيهوده همه روز تو را بودن ناهار

خاقاني شرواني :

چه بود آن نفخ روح و غسل و روزه
كه مريم عور بود و روح تنها

سعدي شيرازي :

كه سلطان از اين روزه آيا چه خواست
كه افطار او عيد طفلان ماست !

خواجه حافظ شيرازي :

ثواب روزه و حج قبول ، آن كس برد
كه خاك ميكده عشق را زيارت كرد

فرخي سيستاني :

به فال نيك تو را ماه روزه روي نمود
تو دور باش و چنين روزه صد هزار گذار

مسعود سعد سلمان :

نزد خداوند عرش بادا مقبول
طاعت خير تو و صيام و قيامت

مولانا جلال الدين محمد مولوي :

ني تو را هر شب مناجات و قيام
ني تو را در روزه پرهيز و صيام

حكيم اوحدي مراغه اي :

روزه دار و به ديگران بخوران
نه مخور روز و شب شكم بدران

امير خسرو دهلوي :

ني كار مرد روزه همت شكستن است
گر خضر آبش آرد عيش جوان كشد

در " ترجمان القرآن جرجاني " شب قدر ، شب اندازه كردن كارها ذكر شده است . صاحب " كشاف اصطلاحات الفنون " گويد : شب قدر ، شبي است با عزت و شرف كه هر كه در آن طاعت كند عزيز و مشرف گردد .
به گزارش مهر ، در " التفهيم بيروني " آمده است : " واندر ماه رمضان ليله القدر است ، آنك جلالت او راه به دهه پسين جويند و نيز گفتند به طاقهاي اين دهه ." ليله القدر شبي مهم و سرنوشت ساز است .شب نزول رحمت و بركات الهي و تعيين سرنوشت ابدي انسانهاست و درخصوص اهميت اين شب گفتني است كه از صدر اسلام واز عهد رسول اكرم حضرت محمد مصطفي (ص) رسم بر آن بوده است كه شبهاي قدر را " احيا " بگيرند و تا سپيده دم به آداب مخصوص آن منجمله دعا و نماز و استغفار بپردازند .

در فضيلت شب قدر آمده است شبي بهتر زا هزار ماه " ليله القدر خير من الف شهر " و به احتمال قوي اين شب ارجمند يكي از شبهاي نوزدهم ، بيست ويكم و بيست و سوم ماه مبارك رمضان است .

در آيه نخست سوره مباركه " قدر "  نيز تصريح شده است به آن كه قرآن  كريم در شب قدر نازل شده است : " انا انزلنا في ليله القدر " در " تفسير ابولفتح رازي " پيرامون شب قدر آمده است : شب تقدير است و فصل احكام و تقدير قضايا آنچه خواهد بودن در سال از اجال و ارزاق واقسام همه در اين شب كنند و گفتند قوله " في ليله مباركه " هم اين شب است و ...

سخن در باب ليله القدر ( شب قدر ) بسيار است و در كتب تفاسير درباره كيفيت و نزول رحمت و بركت در اين شب استثنايي احاديث و روايات بسيار قابل تاملي ذكر شده است واما در نگاه شاعران سخن سنج مسلمان كه ميراث داران و پاسداران حريم فرهنگ و معارف عاليه اسلامي هستند ، حكايت شب قدر حكايتي بس شگفت  و تفكر برانگيزي است .

حكايتي كه با زبان عرفان و تعابير رمزگونه ، مخاطب را به اين شب بزرگ و اسرار آميز رهنمون مي كند .اين اشعار كه بر اساس آيات ، احاديث و روايات سروده شده است همچون بارقه هاي آسماني بر دل و جان شيفتگان مي تابد و ظلمت درون را به انوار الهي روشن مي سازد .

حكيم رودكي سمرقندي :

شب عاشقت ليله القدر است
چون تو بيرون كني رخ از جلبيت

 منوچهري دامغاني :

با رنگ و نگار جنت العدني
با نور و ضياء ليله القدري

شيخ اجل سعدي شيرازي :

تورا قدر اگر كس نداند چه غم
شب قدر را مي ندانند هم

خواجه حافظ شيرازي :

شب قدر است و طي شد نامه هجر
سلام فيه حتي مطلع الفجر  

عارفان درباره شب قدر گفته اند كه اين شب ، شبي است كه سالكان را به تجلي خاص مشرف گرداند تا بدان تجلي قدر و مرتبه خود را نسبت با محبوب بشناسند و آن وقت ابتداي وصول سالك باشد يعني جمع و مقام اهل كمال در معرفت :

در شب قدر قدر خود را دان
روز در معرفت سخن ميران

افطار " روزه گشودن " :

افطار در لغت به معناي روزه گشودن است و زمان روزه گشودن هنگامي است كه شرع مقرر نموده است . زمان و سفره افطار داراي معنويت خاصي است و از روحانيت و صفاي مخصوصي برخوردار است و به راستي گرد آمدن به سر سفره افطار داراي حال وهواي دلپذيري است كه حكايت از رحمت بي منتهاي پروردگار رحمان دارد .

يكي از سفارشهاي مهم اسلامي دستگيري از مستمندان و محرومان است و ديگر سفارش مهم اين دين آسماني " صله رحم " و برقراري روابط صميمانه با اقوام  و نزديكان است كه بسيار مستحب شمرده شده است ، بدين ترتيب " افطاري دادن " در ماه مبارك رمضان آيت ديگري بر رحمت بي پايان خداوند رحيم است كه موجب نزديكي دلها و استواري پيوندها مي گردد .

اين سنت حسنه همچنين در ابعاد اجتماعي نمايانگر روح همنوايي با مستضعفان و مددكاري از محرومان مي باشد .لحظه شيرين افطار كردن كه همراه با آداب و ذكر و مناجات است ، در كلام سخنوران ادب پارسي نيز از جايگاه و منزلت خاصي برخوردار است .تا بدانجا كه در برخي سروده ها از آن در قالب تغزل ياد شده است  شاعر در توصيف زيباترين لحظات زندگي از اين مفهوم استفاده نموده است :

كليم كاشاني :

خمار باده در چشمم سيه كرده عالم را
بيا ساقي كه وقت شام بايد روزه واكردن

خاقاني شرواني :

اشك چشمم در دهان افتد گه افطار از آنك
جزكه آب گرم پستي نگذرد از ناي من

ملاطغرا :

غم روزه برمن بسي باركرد
چو ساغر به مي بايد افطار كرد

شيخ اجل سعدي شيرازي :

بگفت اي فلان ترك آزار كن
يك امشب به نزد من افطار كن

در معناي " سحر " آورده اند كه وقت آخر شب و زمان پيش از صبح و برخي شراح نوشته اند كه سحر سپيدي است كه بالاي سياهي باشد و يا سپيدي است كه بر سياهي برآيد .
به گزارش مهر ، سحرگاهان ماه مبارك رمضان از آنجا كه نقطه آغازي است براي شروع روزي همراه با ستيز با هواهاي نفساني و خودسازي ، از اهميت بسيار بالايي برخوردار است .

نشستن بر سر سفره سحري كه همراه با آداب و تشريفات خاصي است بسيار دل انگيز و روح نواز است .خصوصا اين لحظات براي كودكان و نوجوانان بسيار زيبا و خاطره انگيز است و رايحه دلپذير رحمت بي انتها ايزدمنان در چنين فضايي ملكوتي غير قابل انكار است  .

اذان صبح هنگامه امساك است و سپس نماز و نيايش به درگاه معبود .و در روايات آمده است كه اين لحظات بهترين اوقات براي مستجاب شدن دعاهاي خير است و درهاي آسمان در اين اوقات بر روي بندگان صالح و مومن باز مي شود و باران رحمت الهي بر زمين نازل مي گردد .

در شعر سخنوران ادبيات فارسي همواره هنگامه پر رمز و راز سحرگاهان از جلوه جذاب و دلنشيني بهره گرفته است .فرصتي كه فاصله زمين از آسمان به حداقل ممكن مي رسد و ملائك براي ديدار صالحان به زمين مي شتابند :

خواجه حافظ شيرازي :

من آن مرغم كه هر شام و سحرگاه
زبام عرش مي آيد صفيرم

خاقاني شيرواني :

هر سحرگاهش دعاي صدق ران
پس به سويش عرش فرسايي فرست

خسرواني :

دلخسته و مجروحم و پي خسته و گمراه
گريان به سپيده دم ونالان به سحرگاه

آغاجي :

عهده و ميثاق باز تازه كنيم
از سحرگاه تا به وقت نماز

سنايي غزنوي :

آنچه يك پيرزن كند به سحر
نكند صد هزار تير و تبر

سوزني سمرقندي :

به دعاي سحر گهانه تو را
برساند به من خداوندم

شيخ اجل سعدي شيرازي :

به فلك مي رود آه سحر از سينه من
تو همي برنكني ديده زخواب سحري

عيد رمضان " فطر " :

درمعني " فطر " در " اقرب الموارد " آمده است كه عيد روزه گشادن ، جشني كه مسلمانان پس از روزه ماه مبارك رمضان در روز اول شوال گيرند .

عيد فطر نيز داراي آداب و مراسم ويژه اي است .در اين روز مسلمانان با ظاهري آراسته و پاك در نماز عيد فطر شركت مي جويند و خداوند را به خاطر نعمات اين ماه مبارك ، سپاس مي گويند .بازديد اقوام و آشنايان و تبريك عيد وپرداخت " فطريه " به مستحقان ازديگر نكات قابل ذكر در خصوص اين رويداد عظيم اسلامي است كه داراي ابعاد فردي و اجتماعي فراوان است .

با اين تعاريف غير ممكن خواهد بود كه اين عيد فرخنده و اين روز خجسته از نگاه شاعران نكته ياب مسلمان دورمانده باشد .در گنجينه ادب پارسي درباره اين واقعه اشعار بسيار دل انگيزي سروده شده است كه حكايت از منزلت اين عيد سعيد دارد ، عيدي كه جشن پيروزي بر نفس سركش است .از آن جا كه " فطر " پايان " صوم " است به عيد فطر عيد صيام نيز گفته شده است وتبريك و تهنيت اين روز همچون ديگر اعياد اسلامي مورد توجه قرار گرفته شده است :

فرخي سيستاني :

عيد قربان بر او مبارك باد

خاقاني شرواني :

گفتم كدام عيد نه اضحي بود نه فطر
بيرون از اين دو عيد چه عيدست ديگرش

رودكي سمرقندي :

روزه به پايان رسيد و آمد  نو عيد
هر روز بر آسمانت باد امروا

منوچهري دامغاني :

برآمدن عيد و برون رفتن روزه
ساقي بدهم باده بر باغ و به سبزه

خواجه شمس الدين محمد حافظ :

حافظ منشين بي مي و معشوق زماني
كايام گل و ياسمن وعيد صيام است

مسعود سعد سلمان :

اي خداوند عيد روزه گشاي
بر تو فرخنده شد چو فر هماي

در سحر گاه نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجري ، مولاي متقيان حضرت امام علي بن ابيطالب ( ع) هنگام نماز و در حالت سجده مورد اصابت شمشير زهرآگين يكي از خوارج با نام عبدالرحمن بن ملجم مرادي قرار مي گيرند .
به گزارش مهر ، امام (ع) بر اثر همين ضربت ناجوانمردانه در روز بيست و يكم ماه رمضان به شهادت مي رسند ، اما داغ اين شهادت جانگداز هيچگاه با مرور زمان تسكين نيافت و شيعيان و شيفتگان آن پيشواي بر حق همه ساله در اين ايام كه مصادف با شبهاي قدر است به عزاداري مي پردازند .

مراسم سوگواري براي شهادت جانسوز آن حضرت معمولا از شب نوزدهم ماه مبارك رمضان آغاز و تا بيست و دوم اين ماه ادامه مي يابد و در اين ايام گويي آن واقعه شگفت دوباره جاني تازه مي گيرد .بي ترديد اين ايام از معنوي ترين روزهاي ماه مبارك رمضان است كه از يك سو احتمال شب قدر و از سوي ديگر عطر ملكوتي ياد امام العارفين( ع) ، چنين فضاي روحاني را پديد مي آورد .

در مجالسي كه همه ساله به همين مناسبت برگزار مي شود مداحان با قرائت اشعار مرثيه و نيز اشعاري كه در خصوص كرامات و فضايل آن حضرت سروده شده است به محافل جلوه اي آسماني مي بخشند .موضوع اين اشعار غالبا ترسيم واقعه ضربت خوردن آن حضرت و وقايعي است كه تا هنگام شهادت و ديدارمعبود ، روي داده است . همچنين ساده زيستي و دستگيري ايشان از محرومان و مستضعفان ، روزه داري و افطار ساده حضرت و كمك به ايتام و ... مي باشد :

استاد محمد حسين شهريار :

شب ز اسرار علي آگاه است
دل شب محرم سر الله است
روزه داري كه به مهر اسحار
بشكند نان جوين افطار ...

افشين علا :

توي سفره اش علي ( ع)
شربت خنك نداشت
در كنار نان جو
او به جز نمك نداشت

زرق و برق سفره ها
كم نمي شود ولي
كاش زندگي كنيم
مثل حضرت علي (ع)

حميد هنرجو :

نيمه شبهاي علي آكنده است
از مناجات و دعا و زمزمه
آسمان خانه اش باراني است
هر سحر ، از غصه هاي فاطمه

باز هم مي آيد و در گوش چاه
مثل هرشب ، درد دلها كرده است
آه ، مي دانم علي با نان خشك
باز امشب روزه را وا كرده است 

حضرت امام حسن مجتبي (ع) در روز سه شنبه پانزدهم ماه مبارك رمضان سال سوم هجري در مدينه طيبه ديده به جهان گشود . از اين رو به ميمنت خجسته زاد روز فرخنده اين امام همام ، او را مولود نيمه رمضان ياد كرده اند و شيعيان همه ساله ولادت با سعادت آن حضرت را در پانزدهم ماه رمضان جشن مي گيرند و با برپايي مجالس با شكوهي به مولودي خواني و ذكر فضايل دومين پيشواي شيعيان جهان مي پردازند .

بدين ترتيب ماه مبارك رمضان با نام سبط اكبر حضرت امام حسن بن علي ( ع) پيوندي خجسته دارد و روز پانزدهم اين ماه در نزد شيعيان از جايگاه و منزلت والايي برخوردار است .اين نكته در اشعار سخنوران ادب پارسي نيز به شكل دل انگيزي تبلور يافته است :

محمد جواد قائمي :

امروز امير ما سوي مي آيد
مرآت نبي مصطفي (ص) مي آيد

 علي اكبرپيروي :

چون شب نيمه مه رمضان
شب ميلاد مجتبي (ع) باشد

دكتر قاسم رسا :

از حريم فاطمه (س) در نيمه ماه صيام
چهره ماه حسن (ع) تابيد با وجه تمام

رياضي يزدي :

نور افشان شد زدو سو
در دو افق تافت دو خورشيد جان
وحي خدا ، از افق ايزدي
نور حسن ، از افق احمدي  

نكته بسيار مهم و قابل تامل ديگر در خصوص ماه مبارك رمضان ، تاثير غير قابل انكار اين ماه بر شاعران است .چه بسيار اشعاري كه در اين ايام سروده شده ، اما هيچ اشاره مستقيمي به رمضان ، روزه ، افطار و ... نشده است ، اما به بركت روحانيت اين ماه از حال و هوايي ملكوتي بهره مند است .شايد اگر تاريخ سرودن هر شعري در پاي آن ثبت شده بود به سادگي تاثير شگفت انگيز اين ماه را مي توانستيم به تحقيق دريابيم .

اما متاسفانه بسياري از اشعار فاقد تاريخ سرايش هستند و اين امر تحقيق در اين باره را قدري دشوار مي نماياند ، اما تلويحا از حال و هواي اشعار تا حدودي مي توان به زمان سرايش آن پي برد .

غالبا اشعاري كه در ماه مبارك رمضان سروده شده است به دعا و نيايش زمزمه هاي سحرگاهي تمايل بيشتري دارد و از حس و حال و معنويت افزونتري برخوردار است كه حكايت از اوضاع واحوال شاعر و آيينه تمام نماي تاريخ سرايش شعر مي باشد .اين قياس كه بر پايه تحول كيفي شاعر استوار است رهگذر مقايسه اشعار بدون تاريخ يك شاعر با اشعار داراي تاريخ شاعران ديگر و نيز با اشعاري ، كه داراي اشاره مستقيم به ماه رمضان است به يقين ما را رهنمون خواهد شد .

در فرهنگ عامه (فولكوريك ) نيز اشعار بسيار فراوان و زيبايي در مورد جلوه هاي ماه مبارك رمضان وجود دارد كه بر سر زبان مردم كوچه و بازار جاري است ، گر چه سراينده اين اشعارمشخص نيست و در كمتر كتابي به اين مجموعه گرانبها كه سينه به سينه از نسلي به نسل ديگر به ارث رسيده است ، برخورد مي كنيم ، اما همين امر نيز حكايت از مقبوليت سخن موزون و توجه مردم جاي جاي اين سرزمين به فرهنگ عظيم رمضان دارد ماه مباركي كه آينه تمام نماي رحمت بي انتهاي الهي دارد .

ماه مباركي كه گذشت ايام جنبه ها و جلوه هاي افزونتري از بركات و فوايد آن را برجهانيان آشكار مي سازد و در ضيافت با شكوه پرودگار عالميان ، به انسان فرصت داده مي شود تا از درهاي آسمان كه به روي او گشوده شده است وارد شود و مشمول رحمت بي پايان آفريدگار جهانيان واقع گردد .