خبرگزاری مهر – گروه استانها - ساره نوری: سبک معماری البرز به‌ویژه کلانشهر کرج که درگذشته باغشهری مشهور بوده، دستخوش تغییراتی شده است در سال‌های اخیر جاذبه اقتصادی مهم‌ترین دلیل تغییر کاربری باغات و اراضی کشاورزی در کشورمان به‌ویژه در کلان‌شهرها بوده است، متأسفانه نتیجه گرایش به جاذبه‌های اقتصادی باعث شده است که به معماری اصیل ایرانی بی توجهی شود.
در سایه کمبود منابع آبی و فقر فرهنگی ساخت‌وسازهایی که نتیجه‌اش از ریشه درآمدن درختان کهن‌سال و سبز شدن برج‌ها در کلانشهر کرج است رفته رفته روحیه باغشهری را از کرج گرفته است معضلاتی از این قبیل دست‌به‌دست هم داده تا کلانشهر دو و نیم میلیونی کرج به‌سرعت از معماری سنتی فاصله بگیرد و به‌جای خانه باغ‌ها برج‌های عظیم‌الجثه سر از خاک دربیاورند.
در حالی برخی از کوچه‌پس‌کوچه‌های کرج میزبان خانه‌هایی به‌جای مانده از دوره قاجار و پهلوی است که برخی معتقدند در این شهر نباید به دنبال تاریخ و معماری گشت.
اما «فرزان احمدنژاد» مسئول حوزه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان البرز در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه چند خانه با سبک معماری قاجاری در منطقه حصار کرج وجود دارد، گفت: این خانه‌ها آب‌انبار نیز دارند.
خانه‌های با سبک معماری فاخر در کرج وجود ندارد
وی با تأکید بر اینکه خانه‌های با سبک معماری فاخر در کرج وجود ندارد، گفت: اثری از خانه‌های قدیمی که در کاشان و شیراز به چشم می‌خورد در کرج وجود ندارد.
احمدنژاد به برخی خانه‌ها با معماری دوره پهلوی در کرج اشاره کرد و گفت: دوخانه از دوره پهلوی اول دریکی از کوچه‌های خیابان قزوین در کرج موجود است.
وی به احداث ساختمان سرم‌سازی رازی که بیش از ۹۰ سال قدمت دارد و در دوره پهلوی ساخته‌شده است اشاره کرد و گفت: کارخانه فرش و ذوب‌آهن جزو محله‌های قدیمی کرج است که در آن‌ها خانه‌های با سبک و سیاق معماری دوره اول پهلوی دیده می‌شود.
مسئول حوزه باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان البرز اضافه کرد: در میدان کرج جنب قلعه صمصام السلطنه خانه‌ای وجود دارد که جزو بناهای دوره پهلوی است.
وی به عمده‌ترین تغییرات در سبک معماری کرج اشاره کرد و گفت: اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ زمانی است که کرج رفته‌رفته به یک شهر صنعتی تبدیل می‌شود و این مهم توسط مرحوم فاتح انجام و کارخانه‌های جهان چیت و آرموت ساخته می‌شود.
احمدنژاد به وجود خانه باغی در کرج که مربوط به دوره قاجاری است اشاره کرد و گفت: خانه‌ای که در حال حاضر مقابل استانداری واقع‌شده است مربوط به دوره قاجار بوده و مرحوم فاتح در این خانه زندگی می‌کرده است.
اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ زمانی است که کرج رفته‌رفته به یک شهر صنعتی تبدیل می‌شود و این مهم توسط مرحوم فاتح انجام و کارخانه‌های جهان چیت و آرموت ساخته می‌شود وی با اشاره به اینکه در اواخر دوره پهلوی شاهد معماری مدرن در کرج هستیم، گفت: کاخ مروارید بنایی به جا مانده از دوره پهلوی که معماری منحصر به فردی دارد، توسط بنیاد «فرانک لوید رایت» ساخته شده است به طوری که پس از چندی موجی از سبک خاص معماری ارگانیک را در منطقه مهرشهر می‌توان مشاهده کرد.
وی با اشاره به اینکه ویلاهای سبک آمریکایی در مهرشهر کرج به چشم می‌خورد، گفت: این معماری‌ها تحت تأثیر مدیریت مدرسه عالی معماری بنیاد «فرانک لوید رایت» ساخته شده است.
وی به عمارت «شاهین» در کاخ مروارید اشاره کرد و گفت: این بنا به‌صورت یک پرنده در حال حمله ساخته‌شده است یکی دیگر از عمارت‌های موجود عمارت «کایت» است که شمس پهلوی پیش از اینکه به کاخ مروارید مراجعت کند در آن زندگی می‌کرده است.
بر این اساس باید گفت؛ باغشهر کرج با معماری خاص و خانه‌های ویلایی جای خود را به شهری با برج‌ها و آپارتمان‌ها داده است و به گفته بسیاری از صاحب نظران معماری این کلانشهر به شدت دستخوش تغییرات شده تغییراتی که پایه و اساس ناملایمات اجتماعی است.
روستاهایی با قدمت هزار ساله
اما در استان البرز روستاهایی با قدمت هزار ساله وجود دارد، محور چالوس به واسطه آب و هوای خوش و داشتن روستاهای زیبا شهره خاص و عام است قطعاً بخش عمده‌ای از جاذبه‌های چهارمین جاده زیبای جهان به سبک معماری خانه‌ها مربوط می‌شود، در این رهگذر «محراب رجبی» رئیس بنیاد البرزشناسی و مشاور استاندار البرز در گفتگو با خبرنگار مهر از معماران به نامی چون مرحوم «هوشنگ سیحون»، «سید هادی میرمیران» که اصالتاً اهل شهرستان طالقان بود، «سیاوش تیموری»، «عبدالعزیز فرمان فرماییان»، «کیوان خسروانی»، «منصور افلاکی»، «فیلیکس آقایان» و «آندره گِدار» معمار لهستانی – فرانسوی یادکرد و گفت: این افرادی که نام بردم در معماری ایران نقش پررنگی داشته‌اند.
رجبی با تأکید بر اینکه فیلیکس آقایان پیست دیزین را طراحی کرده است، گفت: هم‌میهنان ارامنه در حوزه صنعت و معماری کشور نقش بسزایی دارند.
محور چالوس به واسطه آب و هوای خوش و داشتن روستاهای زیبا شهره خاص و عام است قطعاً بخش عمده‌ای از جاذبه‌های چهارمین جاده زیبای جهان به سبک معماری خانه‌ها مربوط می‌شود وی به آثار شاخص آندره گِدار در استان البرز اشاره کرد و گفت: کارخانه قند کرج توسط این معمار بزرگ ساخته‌شده است وی همچنین موزه ایران باستان را طراحی کرده است اثری که با آجر ساخته‌شده و طاقی که در آن به‌کاررفته است اقتباسی از طاق کسرا (ایوان مدائن) است.
مشاور استاندار البرز در ادامه با تأکید بر اینکه بنای کارخانه قند که یکی از بناهای شاخص شهرستان کرج است در ۹۰ سال گذشته توسط یک معمار لهستانی – فرانسوی ساخته‌شده است و این بنا در حال حاضر بخشی از هویت شهری کرج است.
رئیس بنیاد البرزشناسی با تأکید بر اینکه کارخانه قند کرج همانند یک موزه است، گفت: دومین کارخانه قند کشور در ۹۰ سال پیش توسط یک معمار خارجی در محله‌ای ساخته شد که هم‌اکنون به محله کارخانه قند شهره است.
رجبی از مطالب یادشده به‌عنوان مقدمه‌ای برای ورود به بحث معماری شهرستان کرج یادکرد و به تشریح وضعیت معماری در روستاهای جاده چالوس اشاره کرد.
وی با اشاره به معماری شاخص پل‌های جاده چالوس اشاره کرد و گفت: بیش از چهل پل توسط آلمان هاو آمریکایی‌ها در این محور تاریخی – توریستی ساخته شد که جزو بناهای شاخص است.
مشاور استاندار البرز در خصوص معماری خانه‌ها در ایران و به‌تبع البرز و جاده چالوس، گفت: در چهار دهه گذشته معماری در ایران جدی گرفته نشد این در حالی است که معماری بخش عمده‌ای از فرهنگ و تمدن بشری را شامل می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در ایران به معماری به‌عنوان یک ضرورت درجه چندم توجه شده است، گفت: باید از معماری فاخر بهره بیشتری می‌گرفتیم که نگرفیته ایم.
رجبی با تأکید بر اینکه معماری به‌غفلت کشیده شد، گفت: غفلت در معماری روستاهای استان نیز بیشتر به چشم می‌خورد به دلیل اینکه دو عنصر رشد و توسعه فراموش شد و یا جدی گرفته نشد.
وی با اشاره به اینکه در بسیاری مواقع رشد را به‌عنوان توسعه قلمداد کرده‌ایم، گفت: رشد در شهرها و روستاها موزون نبوده و این در حالی است که توسعه به‌موازات ایجاد می‌شود.
معماری غیربومی آزاردهنده نیمه‌شهری را به روستاهای جاده چالوس برده‌ایم و انتظار داریم هویت روستا و معماری روستا پابرجا بماند رئیس بنیاد البرزشناسی بابیان اینکه اشتباه گرفتن مفهوم رشد و توسعه باعث شد که مفهوم روستا به معنای واقعی از بین برود، گفت: شهر و روستا تعریف دارد که متأسفانه این تعاریف به‌هم‌ریخته است همان‌طور که معماری به‌هم‌ریخته است.
وی کرج را یک روستای بزرگ معرفی کرد و گفت: معماری غیربومی آزاردهنده نیمه‌شهری را به روستاهای جاده چالوس برده‌ایم و انتظار داریم هویت روستا و معماری روستا پابرجا بماند.
رجبی با اشاره به سقف‌های روستاها در شمال که بیشتر از جریب‌های برنج پوشیده می‌شد، گفت: این مهم برای روستاییان نفع بسیاری داشت آرامش‌بخش بود به‌محض بارش باران بوی خوشی در فضا پیچیده می‌شد این در حالی است که سقف خانه‌ها در روستاهای شمالی دیگر از جریب‌های برنج نیست و از حلب‌های قرمزرنگی استفاده می‌شود این حلب‌ها که به‌اصطلاح شیروانی می‌گویند باید در سقف ورزشگاه‌های شهرها استفاده شود.
مشاور استاندار البرز با تأکید بر اینکه فیزیک معماری روستاها در جاده چالوس به هم ریخته شده است، گفت: حضور یک‌روزه در روستاهای این محور دیگر صفای روزگاران گذشته را ندارد و معماری‌های آزاردهنده باعث می‌شود که آدمی با خاطرات دوران گذشته ارتباط برقرار نکند.
معماری روستاهای جاده چالوس آشفته شده است
وی با تأکید بر اینکه سقف‌هایی از جنس گیاهان و کاه‌گل در سرما و گرما به داد روستاییان می‌رسید، گفت: این در حالی است وسایل گرمایش و سرمایش روستایی نیز شهری شده است.
رجبی با تأکید بر اینکه اگر ۴۰ سال پیش به روستای «گَتَده» (در شهرستان طالقان) می‌رفتید خانه‌ها کاه‌گلی و عمدتاً سقف‌ها از یک نوع سفال پوشیده شده بود، گفت: این درحالی‌است که امروز از آن خانه‌ها خبری نیست.
رئیس بنیاد البرزشناسی با تأکید بر اینکه وقتی تعاریف شهر و روستا به هم می‌ریزد فرهنگ‌ها نیز دستخوش تغییر می‌شود، گفت: معماری روستاهای جاده چالوس طی دو یا سه دهه اخیر به‌شدت تغییر کرده است و جای خانه‌های قدیمی را خانه‌های شهری گرفته است.
وی به روستای «کَلوان» در جاده چالوس اشاره کرد و گفت: کَلوان از روستاهای دایر در این محور است وقتی سه دهه گذشته پا به این روستا می‌گذاشتید بافت روستایی را می‌دیدید اسطبل‌ها و طویله‌ها در یک‌طرف و مناطق مسکونی یک‌طرف روستا ساخته‌شده بود.
وی با اشاره به اینکه آغل‌های گوسفندان در روستای کَلوان در بخشی به نام «کَلوان سر» نگهداری می‌شد، گفت: این در حالی است که اگر این روزها پا به این روستا بگذارید خبری از طویله نیست زیرا خبری از دام نیست.
آغل‌های گوسفندان در روستای کَلوان در بخشی به نام «کَلوان سر» نگهداری می‌شد، این در حالی است که اگر این روزها پا به این روستا بگذارید خبری از طویله نیست زیرا خبری از دام نیست رجبی با تأکید بر اینکه رابطه میان معماری، هنر و فرهنگ در روستاهای جاده چالوس به شدن آسیب‌دیده است، گفت: برخی معماری‌های روستاها در این جاده به‌جز اینکه دل‌آزار باشد چشم آزار هم است.
مشاور استانداری البرز با تأکید بر اینکه تنها جایی از روستا که دستخوش تغییر نشده و معماری روستایی را حفظ کرده است، بقاع امامزاده‌ها هستند، گفت: امامزاده‌ها به خاطر تقدسی که داشتند اند دستخوش تغییرات معماری قرار نگرفته‌اند.
وی بابیان اینکه در بقاع امامزادگان مستقر در جاده چالوس احساس آرامش می‌کنید، گفت: درختان محوطه بقعه‌ها نیز بریده نمی‌شود زیرا اهالی معتقدند که نباید درختان امامزاده‌ها را قطع کرد و بسیاری از اهالی روستاها از درختان محوطه امامزاده به‌عنوان «آقا دار» یاد می‌کنند یعنی درختی که متعلق به آقا (امامزاده) است.
وی با اشاره به وجود بقعه بی‌بی سکینه در کرج، گفت: معماری این بقعه از ۱۰۰ سال پیش تاکنون تغییری نکرده است.
رجبی با اشاره به اینکه تغییر معماری در خلق‌وخوی آدمی تأثیر دارد، گفت: در روستاها و شهرهای که از معماری سنتی بهره‌مند بوده‌اند آسیب‌های اجتماعی کمتر بوده است مردم کمتر دعوا می‌کرده‌اند این در حالی است که آرامش در معماری مدرن کم‌رنگ شده است.
رئیس بنیاد البرزشناسی یکی از مهم‌ترین ویژگی معماری درون خانه‌های شهر و روستاهای استان به‌ویژه خانه‌های کرج را جرز دیوار نامید و گفت: جرز دیوارها حداقل ۷۵ سانتیمتر بود جرز دیوارها را پهن می‌گرفتند این در حالی است که جرز دیوارها در معماری مدرن ۱۰ سانتیمتر است.
رجبی وجود جرزهای ۱۰ سانتیمتری در خانه‌های جدید را باعث از میان رفتن حجب و حیا دانست و گفت: متأسفانه محرمانه‌ترین حرف‌ها در این شرایط می‌تواند به خانه بغلی منتقل شود این در حالی است که در معماری قدیمی پهنی جرز دیوارها باعث می‌شد که سرما و گرما و همچنین صداها به بیرون منتقل نشود.
مشاور استاندار البرز با تأکید بر اینکه حجاب تنها مختص به آدمیان نیست، گفت: در معماری قدیم خانه‌ها حجاب داشت این در حالی است که در معماری جدید از این حجاب خبری نیست.
حجاب تنها مختص به آدمیان نیست، در معماری قدیم خانه‌ها حجاب داشت این در حالی است که در معماری جدید از این حجاب خبری نیست وی با اشاره به اینکه وقتی به بنایی مانند مسجد شیخ لطف‌الله می‌روید حجب و حیا به آدمی دست می‌دهد، گفت: در این اماکن خوبی‌ها همدیگر را صدا می‌زنند این در حالی است که در بسیاری از معماری‌های جدید خبری از حس‌های خوب نیست.
رجبی با اشاره به اینکه معماری‌های مدرن در بسیاری از ناملایمات جدید نقش دارد، گفت: معماری ۵۹ روستای جاده چالوس دستخوش تغییراتی شده که این تغییرات احوالات اهالی را تغییر داده است.
وی با تأکید بر اینکه از خانه‌های طاق دار اشتهارد خبری نیست و آثاری جزئی به یادگار مانده است، گفت: در نظرآباد و فردیس معماری قدیمی کمتر به چشم می‌خورد در نظرآباد تنها خانه با معماری قدیم خانه آقا شیخ هادی نجم‌آبادی است که گویا قرار است به موزه تبدیل شود.
رجبی با تأکید بر اینکه معماری جدید روستاهای استان هیچ سنخیتی با روحیات اهالی ندارد، گفت: بازتاب منفی این معماری‌ها را در اجتماع می‌بینیم.