خبرگزاری مهر-گروه هنر-نیوشا روزبان: انیمیشن سینمایی «رهایی از بهشت» به کارگردانی علی نوری‌اسکویی تنها انیمیشنی است که در بخش سودای سیمرغ سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر حضور دارد.
اسکویی کارگردان این اثر انیمیشن سینمایی معقتد است، مخاطب شاهد یک اثر اکسپریمنتال است که با هدف ارج نهادن به داستان گویی ساخته شده است. وی همچنین درباره پهلوان این انیمیشن می گوید قهرمانی بدون اتیکت خلق کردم تا مخاطب جهانی نیز با توجه به فرهنگ خود آن را درک کند، به گونه ای که برخی از مخاطبان خارجی که تریلر این فیلم را در جشنواره کن دیده اند، با دیدن پهلوان داستان به یاد حضرت مسیح می افتند. این کارگردان همچنین با اشاره به زبانی که برای ضد قهرمان ها طراحی شده است، بیان کرد چون نمی خواستیم زمان و مکان خاصی برای فیلم در نظر بگیریم زبان ضدقهرمان های انیمیشن را به صورت زبان فارسی برعکس ارائه کردیم.
با ما در این مصاحبه همراه باشید:
*ساخت انیمیشن «رهایی از بهشت» چقدر طول کشید؟
-نزدیک به چهار سال از ایده پردازی تا پایان تولید برای ساخت این انیمیشن زمان صرف شد. در این مدت چندین فیلمنامه نوشته شد که هیچ کدام از آنها مورد توجه‌ام قرار نگرفت چراکه به دنبال یک اثر متفاوت در حوزه انیمیشن بودم.
*چرا خودتان فیلمنامه اولیه را ننوشتید؟
-با توجه به اینکه می خواستم از بیرون به فیلمنامه نگاه کنم ترجیح دادم نگارش فیلمنامه را خود برعهده نگیرم و می توان گفت این انیمیشن اولین کاری است که در نگارش فیلمنامه آن ورود پیدا نکردم. دلیلش هم این بود که وقتی کارگردان درگیر متن خود می شود ممکن است اشتباه های فیلمنامه را متوجه نشود. در نهایت با مجید آسودگان نگارش فیلمنامه را آغاز کردم و می توان گفت این اثر جزو معدود پروژه هایی است که در طول زمان ساخت انیمیشن، فیلمنامه نویس در کنار کارگردان حضور داشت.
لازم است به این نکته اشاره کنم که «رهایی از بهشت» کار بسیار سختی بود و روی مرزی کار می کرد که اگر اشتباه کوچکی برای داستان آن رخ می داد، مخاطب را گنگ می کرد.
*ایده اولیه «رهایی از بهشت» چگونه شکل گرفت؟
-ایده اولیه «رهایی از بهشت» از جایی به ذهنم رسید که می خواستم بخشی از قابلیت های سینمای انیمیشن را برای روایت داستان های متفاوت به نمایش گذارم. متاسفانه در ایران تعریف های ثابت و کلیشه شده ای از انیمیشن وجود دارد و اولین تصویری که از انیمیشن به ذهن مخاطب و منتقدان می نشیند، کارتون است که در ادامه آن سوژه باید کمدی و یا برای کودک و نوجوان باشد و یا فرم کاملا کارتونی داشته باشد. این درحالی است که انیمیشن یک فضای بسیار بزرگی است که ژانرهای متعددی را داخل خود جای می دهد، به گونه ای که انیمیشن هایی تولید شده است که فهم داستان آن برای بزرگترها نیز سخت است و روایت های بسیار پیچیده ای دارند.
ما با مفاهیمی مواجه هستیم که تنها با انیمیشن می شود آن را بیان کرد مانند آثار هایائو میازاکی. در صنعت انیمیشن دنیا قصه ها و درام های بسیار جدی تولید می شود که با استقبال بسیار خوبی هم همراه می شود. این درحالی است که تا امروز در ایران تنها به بخشی از انیمیشن دقت شده است و دقیقا به همین دلیل دوست داشم فرصتی بدست آوردم تا جنبه های متفاوت سینمای انیمیشن را به تصویر کشم. این انیمیشن ساخته شد تا فیلمسازان ما به این نتیجه برسند که برخی از داستان های خود را می توانند در قالب انیمیشن به تصویر بکشند.
این انیمیشن ساخته شد تا فیلمسازان ما به این نتیجه برسند که برخی از داستان های خود را می توانند در قالب انیمیشن به تصویر بکشند«رهایی از بهشت» داستانی دارد که نمی توان آن را به صورت رئال به تصویر کشید یعنی در عین حال که داستانی آشنا برای مخاطب دارد به دنبال داستانی متفاوت، شخصیت های خاص و جهانی و به نوعی غریبه نیز است. در این میان کتاب های مختلفی را مطالعه کردیم و سوژه های بسیاری را مورد توجه قرار دادیم، در نهایت با کمک مجید آسودگان به این داستانی که الان داریم رسیدیم.
*در این انیمیشن شاهد گرافیک متفاوتی هستیم، درباره طراحی گرافیک «رهایی از بهشت» توضیح دهید.
- گرافیکی که در این اثر به کار برده شده شبیه کار دیگری نیست چرا که من دنبال یک گرافیک متفاوت بودم تا بار روایی مورد نظر را به دوش کشد و مخاطب از سکانس های اول به این نتیجه برسد که کارگردان چیز متفاوتی را به او نشان می دهد. سکانس هایی که قرار بود از دید یک نویسنده خلق شده باشد باید شبیه افسانه ها طراحی می شد و این شبیه بودن نیازمند یک جوهره گرافیکی بود که مخاطب تا پیش از آن چنین گرافیکی را تجربه نکرده باشد. به همین دلیل می توان گفت یکی از سخت ترین چالش های من رسیدن به چنین گرافیکی بود که در انیمیشن مورد استفاده قرار گرفته است.
گرافیکی که در این اثر دیده می شود شبیه نقاشی است و از دو تکنیک دو بعدی و سه بعدی برای تفکیک فضاها استفاده شده است، اما برای تکنیک سه بعدی که برای این کار استفاده شده است، نمی توان اسم خاصی گذاشت، چرا که برای کارهای تجربی دانشجویی کوتاه که به صورت اکسپریمنتال ساخته می شود چنین بازی های گرافیکی ممکن است دیده شود، اما در هیچ فیلم بلند سینمایی که تا امروز دیده ام چنین گرافیکی استفاده نشده است. البته این را هم باید بگویم که بسیار مهم بود که این فضای اورجینال بین نقاشی و یک داستان باشد و کسی که فضای فیلم را می بیند با خود بگوید که در حال تماشای یک قصه است. برای رسیدن به چنین نقطه ای باید بعضی از المان های تصویرسازی کتاب های نقاشی داستان را وارد فضای سه بعدی می کردیم؛ یعنی گرافیکی شبیه کتاب های کمیک، اما متحرک باشد.
تلاش زیادی کردیم تا تاش های نقاشی با آبرنگ را وارد فضای سه بعدی کنیم، حتی برای گرافیک کاراکترها زمان بسیاری صرف شد. در این پروژه افراد بسیاری زحمت کشیدند و می توان آن را یک کار گروهی واقعی دانست و همین مساله برای همه افرادی که در این پروژه حضور داشتند بسیار جالب بود و همه از جمله خود من یک کار گروهی بسیار متفاوت را تجربه کردیم. این درحالی بود که بسیاری معتقد بودند در ایران نمی توان چنین کار گروهی را انجام داد.
این فیلم را می توان یک اثر اکسپریمنتال بلند دانست و در آن به تمام موارد مورد نیاز از اول فکر شد و اقدام لازم برای اجرایی شدن آن انجام شد. ما نمی توانستیم یک سیستم پروداکشن حرفه ای را که قبلا امتحان شده بود برای این انیمیشن استفاده کنیم، به همین دلیل ناچار شدیم تا سیستم خود را برای تولید استفاده کنیم. به همین دلیل «رهایی از بهشت» ساختار و چارچوب خاص خود را دارد.
*اشاره کردید که به دنبال نمایش قابلیت های انیمیشن در سینما هستید، در این باره توضیح دهید.
- نمایش قابلیت های سینمای انیمیشن برای من از اهمیت بسیاری برخوردار بود، یعنی باید دانست که در انیمیشن تمهیدات تصویری مانند تدوین، کارگردانی، صدا، موسیقی تا چه اندازه در جذب مخاطب موفق است. در واقع ما در این انیمیشن به صورت عمد، سکانس های بسیار حجیم، خاص و پیچیده ای داریم که جذابیت سینمایی در انیمیشن را به خوبی به تصویر کشد. با انیمیشن می توانستیم از ابتدا صدا، موسیقی و ... همراه شویم و این تعامل می تواند به خوبی در سینما دیده می شود. ما در این انیمیشن، جنبه های لذت بخش سینما برای مخاطب عام را مورد توجه قرار دادیم.
«رهایی از بهشت» در عین حال که یک داستان خاص و شاعرانه را روایت می کند، مملو از سکانس های پیچیده و اکشنی است که جذابیت بصری خوبی برای مخاطب ایجاد می کند که البته چنین امری در انیمیشن کار بسیار سختی بود، چرا که در انیمیشن بازیگر و یا فیلمبردار و یا دیگر عوامل نمی توانند خلاقیت خود را به فیلم اضافه کند و همه خلاقیت ها باید از قبل رخ دهد. در این میان توضیح موارد مختلف به انیماتوری که لنز را نمی شناسد و تنها با کامپیوتر کار می کند بسیار سخت بود که البته با وجود تیم خوبی از انیماتورها، توانستم جنبه هایی را که تا امروز در انیمیشن نبوده است به تصویر کشم. برای ساخت این انیمیشن چالش های فنی بسیاری را پشت سرگذاشتیم و ناگزیر بودیم صحنه های واقعی را با بازی بازیگران ببینیم، در واقع می توان گفت بسیاری از سکانس ها را با حضور بازیگران بازی سازی کردیم تا انیماتورها بدانند دقیقا قرار است، چه اتفاقی رخ دهد.
مساله مهمی که در این انیمیشن وجود داشت، این بود که ما از هیچ اثری الگوبرداری نکرده بودیم و به همین دلیل با یک ابهام بزرگی در این پروژه مواجه بودیم که آیا به کار خوبی دست پیدا می کنیم یا خیر ولی امروز که «رهایی از بهشت» را می بینم به این نتیجه می رسم که نتیجه کار به آنچه می خواستم بسیار نزدیک شده است.
انیمیشن در کشورهای ما قدم های متنوع و زیادی را برداشته است. پیش از این انیمیشن در خاورمیانه تعریف ناشناخته ای داشته است، در اروپا و امریکا نیز کمپانی های بسیار انگشت شماری در این زمینه ورود پیدا کرده اند و این خیلی عجیب است که در ایران از ۵۰ سال پیش تا کنون انیمیشن می سازیم. بعد از تولید «تهران ۱۵۰۰» به کارگردانی بهرام عظیمی، انیمیشن در ایران به یک تعریف دیگری رسید و از تلویزیونی بودن فاصله گرفت و تصویری جدید از انیمیشن در ذهن مخاطب ایجاد شد. نقطه عطف دیگری که در انیمیشن رخ داد «شاهزاده روم» بود که با تولید آن اهالی سینما متوجه شدند که می توان یک انیمیشن ساخت که در جدول فروش گیشه قرار گیرد و موفقیت های خاصی را بدست آورد و در این میان ما نیز امیدوار بودیم که در معرفی قابلیت های سینمای انیمیشن، نقطه عطف دیگری را رقم بزنیم.
*یکی از جذابیت های انیمیشن «رهایی از بهشت»، روایت داستانی است که پهلوان محور است، داستانی که زمان خاص ندارد و نشان دهنده آن است که قهرمان ها و یا پهلوان ها هر زمان که نا عدالتی وجود داشته است، از بطن جامعه متولد شده اند.
- «رهایی از بهشت» در ستایش داستان گویی است و در چنین شرایطی درباره یک شخصیت خاص صحبت نمی شود و درباره مفاهیمی که داستان ها را شکل می دهد صحبت می کنیم، پهلوان ها، قهرمان ها که در تمام داستان ها خلق شده اند، به دلایلی خاص خلق شده اند. چرا آدم ها در جامعه خود از یک قهرمان و یا یک پهلوان صحبت می کردند. به همین دلیل برای من با ارزش بود که بتوانیم راجع به دلایل بوجود آمدن پهلوان ها بپردازیم. در غیر این صورت زمانی که ما درباره پهلوان صحبت می کنیم، بلافاصله به یاد رستم می افتیم که من هم بسیار این پهلوان را دوست دارم. واقعیت این است که همه قهرمانان داستان ها در تمام دنیا یک مسیر را دنبال می کنند. آنها خلق شده اند تا بخشی از نیاز مخاطب که دنبال قهرمان است تا به آن اتکا کند، تامین شود. در این میان کودکان از اهمیت بسیاری برخوردارند، چرا که آنها دوست ندارند همه چیز، عادی و اتفاقی حل شود، به همین دلیل است که کودکان قهرمان ها را بسیار دوست دارند.
زمانی که به مفهوم داستان گویی توجه می شود همه انتظار دارند تا یک حرف عجیب و غریب درباره آن گفته شود، در حالی که خود مفهوم داستان بخشی از نیاز بشر را تامین می کند و اگر داستان از زندگی انسان حذف شود، زندگی آنها بسیار خشن و بی روح می شود و شاید یکی از چیزهایی که برای ما مهم بود این بود که به مساله داستان گویی توجه کنیم، به گونه ای که در «رهایی از بهشت» هر فردی داستان فرد دیگری را تعریف می کند و معلوم نیست که داستان اصلی داستان کدام شخصیت است. نباید فراموش کرد داستان به صورت مجرد یک عنصر بسیار مهم و جذاب برای زندگی بشر است. عناصر داستان مانند قهرمان و ضد قهرمان هم در این قاعده وجود دارند و نباید آنها را در مرز و بوم خاصی تعریف کرد و می توان از عنصر رهایی بخش و جذاب استفاده کرد. به همین دلیل احساس می کردم ستایش کردن داستان و عناصر آن می تواند جذاب باشد.
*معمولا در انیمیشن ها شخصیت قهرمان به صورت اغراق شده ای به تصویر کشیده شده است، اما در این انیمیشن پهلوان داستان با چنین ویژگی‌ای مواجه نیست؟
- لزوما پهلوانان داستان ها همیشه با فیزیک عضلانی به تصویر کشیده نشده اند و ما هم به دنبال طراحی جدیدی بودیم تا از تصویر کلیشه ای پهلوان در انیمیشن ها فاصله بگیریم.
شخصیت های ما ابعاد متنوع و متفاوت تری برای بروز ویژگی های خود دارند تا مخاطب با آن ارتباط بهتری برقرار کند. شخصیت پهلوان این داستان از دید افراد بسیاری که این انیمیشن را دیدند بسیار دوست داشتنی بود. زمانی که تریلر «رهایی از بهشت» در جشنواره کن به نمایش درآمد، گفتند که این شخصیت چقدر خاص و متفاوت است و حتی برخی آن را شبیه مسیح می دانستند. این شباهت ها به این دلیل بود که من نمی خواستم این شخصیت متعلق به کسی و یا چیزی باشد. ما یک پهلوان بدون اتیکت خلق کردیم که متعلق به جهان داستان بود و آن را می توان نماینده قهرمان های داستان ها دانست. شخصیت ما در داستان هم جنگاور است و هم روابط حسی پیچیده ای را تجربه می کند و شخصیتی صاحب فکر است. جمع کردن همه این ویژگی ها در یک شخصیت بسیار سخت بود و البته من شخصیت پهلوان را بسیار دوست دارم و فکر می کنم که از آن شخصیت هایی است که ممکن است برای من دیگر تکرار نشود.
جالب این است که برای پروژه بعدی خود می خواهم یکی از داستان های شاهنامه را به تصویر کشم و شخصیت پهلوان در «رهایی از بهشت» از نظر من به قدری خوب شده است که نمی دانم رستم داستان خود را چگونه به تصویر کشم که متفاوت و بهتر شود.
*انتخاب صدای شخصیت ها بر چه اساس صورت گرفت؟
- برای انتخاب صدای شخصیت ها با چالش بسیاری مواجه بودیم. یکی از مشکلات بزرگی که در امر دوبله وجود دارد این است که از دیرباز در کشور فیلم های خارجی بسیاری دوبله شده و جریانی در امر دوبله بوجود آمده که متن مورد نظر به هنرمندان سپرده می شود و آنها خودشان می دانند چه کنند. حتی می توان گفت صداپیشگان یک موضع گیری نسبت به کارگردان دارند و این مساله بسیار بد است. در حالی که فیلم برای کارگردان است که و این کارگردان است که تشخیص می‌دهد صدا به شخصیتی که طراحی شده است می نشیند یا خیر. البته تمام کسانی که در این پروژه من را همراهی کردند به من بسیار لطف داشتند و حاضر بودند با شیوه ای که من دنبال می کردم کنار بیایند. در این میان صدای چند نفر از دوستان ضبط شد و در نهایت صداهای مورد نیاز را بدست آوردم. در این میان صدای بهرام زند روی کاراکتر پهلوان به خوبی نشسته است زیرا این هنرمند یکی از اسطوره های بزرگ صدا است.
*زبان ضدقهرمان ها چطور انتخاب و طراحی شد؟
- ما دنبال زبان خاصی برای ضدقهرمان ها می گشتیم چرا که نمی خواستیم این ضد قهرمان ها را متصل به مرز و بوم خاصی کنیم و برای آنها هویت ایجاد کنیم. به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا ضدقهرمان ها فارسی را برعکس صحبت کنند و این می توانست بدترین دلیل ضدقهرمان ها در این فیلم باشد. در این انیمیشن دیالوگ ها برای ضد قهرمان ها کاملا اجرا شده اما در فیلم همه دیالوگ ها برعکس شده است.
*همکاری شما با محمدرضا علیقلی آهنگساز این انیمیشن چگونه صورت گرفت؟
- «رهایی از بهشت» یک اثر شاعرانه موزیکال است و از موسیقی های متنوعی در آن استفاده شده است. آقای علیقلی به عنوان آهنگساز این اثر به اندازه تمام عمر فعالیت خود در حوزه ساخت موسیقی برای سینما، زحمت کشیده است. موسیقی این فیلم براساس فضاهایی که به تصویر کشیده شده، انتخاب شده است. به گونه ای که در این اثر موسیقی های جز، حماسی، شرقی و ... شنیده می شود. من در ابتدا به علیقلی گفتم که یا باید به یک آهنگساز در خارج از ایران این موسیقی را سفارش دهم که شاید خیلی آن حس و فرهنگی را که دنبال آن هستیم درک نکند یا در ایران تنها با خود شما می توانم کار کنم زیرا شما از ریسک کردن و تغییر چارچوب های حرفه ای خود استقبال می کنید.