به گزارش مهر ، يوسف قوجق - نويسنده معاصر و مديرمسئول فصلنامه « ياپراق » (نخستين نشريه تركمن هاي ايران) در مطلبي كه به گروه فرهنگ و ادب خبرگزاري مهر ارسال كرده ، آورده است : نهمين ماه از تقويم هجري قمري ، ماه مبارك رمضان است . اين ماه را عرب ها « شهر (ماه) الصيام » يا « شهر الرمضان» ، ترك ها « اوروج » (يا احتمالاً « عروج») و تركمن ها « اورازا » (احتمالا تغيير يافته كلمه « روزه » است) و يا « رمضان » مي نامند.
تركمن ها به لحاظ كثرت آداب و رسوم در زندگي روزمره ، داراي فرهنگي بسيار غني هستند. اين مردم ، به خاطر داشتن پيشينه فرهنگي بسيار قديمي ، تقريباً براي هر مناسبتي مراسم خاصي دارند. يكي از اين مناسبت ها ، ماه مبارك رمضان است. فرا رسيدن اين ماه باعث خوشحالي هر فرد تركمن مي شود و به خاطر همين نيز سنت ها و مراسم ويژه اي نيز براي آن دارند كه در اين مقاله سعي شده است به ذكر هر كدام از آن ها پرداخته شود.
براي پي بردن به جايگاه والاي اين ماه در بين تركمن ها ، به بيتي از شاعر بزرگ و بنيان گذار ادبيات تركمن يعني مختومقلي فراغي اشاره مي كنيم. اين سخنور بزرگ تركمن در يكي از شعرهاي خود در باره جايگاه والاي اين ماه مبارك چنين نوشته است :
ييل نگ دؤرت پاصليندا ، اون ايكي آيدا
رمضان ديرلر آيينگ ياغشي سين
ترجمه :
از بين چهار فصل سال و دوازده ماه
رمضان مي آيد و آن بهترين ماه است .
سنت هاي استقبال از رمضان
تركمن ها حداقل يك هفته قبل از حلول ماه مبارك رمضان ، مقدمات ورود به اين ماه پر فيض را فراهم مي كنند ؛ زنان بيشتر از روزهاي معمول به نظافت خانه و حياط منزل مي پردازند و مردان نيز خواربار و ملزومات مورد نياز اين ماه را خريداري مي كنند.
در بسياري از مناطق تركمن نشين ، رسم است كه زنان و دختران تركمن آخرين جمعه ي قبل از حلول ماه رمضان ، به شكل دسته جمعي مسجد محل خود را نظافت مي نمايند. برخي از خانواده‌ها نيز سجاده هايي از جنس قاليچه و نمد را كه به آن « نمازليق» مي گويند ، به مسجد محل خود اهداء مي كنند .
رويت هلال ماه رمضان ( آي گؤرمك) نيز در ميان تركمن ها با هيجان خاصي همراه است. تركمن ها عقيده دارند هركس زودتر از بقيه هلال ماه را ببيند ، ثواب بيشتري مي‌برد و حتي باعث افزايش بينايي مي شود. به همين خاطر پير و جوان سعي مي كنند براي ديدن هلال ماه ـ كه علامت حلول ماه مبارك است ـ به بالاي ارتفاعات و پشت بام ها بروند تا زودتر از ديگران ببينند.
عصر شب هاي آخر ماه شعبان ، نگاه غالب مردم تركمن به سمت مغرب آسمان است تا شايد هلال ماه را رؤيت كنند. فردي كه هلال ماه را مي بيند آيه شريفه اي از سوره بقره را قرائت مي كند و با خوشحالي و صداي بلند به ديگران اعلام مي كند كه ماه را رؤيت كرده است .
رسم بر اين است كه هر فرد تركمن ، چه آنها كه در همان شب ماه را مي بينند و چه آنها كه در شب هاي ديگر آن را رؤيت مي كنند ، به محض ديدن ماه ، دست خود را به سمت آن دراز مي كنند و به پيشاني مي سايند و اين كار را سه بار تكرار مي كنند و مي گويند «گلجك ئيلا خداي يتيرسين !» (يعني : ديدن اين ماه در سال آينده نيز قسمت ما بشود)
يكي ديگر از سنت هاي حسنه ي تركمن ها پيش از آغاز اين ماه مبارك ، مراسم آشتي كنان است. به اين ترتيب كه ريش سفيدان هر محله ـ كه به آنها « ياش اولي » مي گويند ـ بنا به ابتكار خود ، آن ها را كه در آن محله با هم كدورتي دارند ، بدون اطلاع از همديگر براي صرف چاي به خانه اش دعوت مي‌كند و آنها را آشتي مي دهد.
برپايي نماز تراويح و ختم قرآن :
در طول ماه مبارك رمضان ، مساجد تركمن ها پر ازدحام است و حال و هوايي ديگر دارد. اگر در شب هاي ماه مبارك رمضان در مناطق تركمن نشين باشي و از گلدسته هاي مساجد صداي اذان براي برپايي نماز عشاء را بشنوي ، پير و جوان و حتي كودكان را خواهي ديد كه با عرقچين هاي سفيدي كه بر سر دارند ، به سمت مساجد مي روند.
در شب هاي ماه مبارك رمضان ، جمعيت عظيمي كه اكثر آنها را جوانان و نوجوانان و حتي كودكان تشكيل مي دهند براي برپايي نماز عشا و نماز «تراويح» كه پس از آن به جماعت مي خوانند ، به مساجد مي آيند. در بيش تر مساجد ، به خاطر كثرت نمازگزاران و كافي نبودن فضاي صحن برخي از مساجد، نمازگزاران در حياط و حتي بيرون از حياط مساجد نماز را بر جاي مي آورند.
آغيز آچار ( افطار) :
روزهاي ماه مبارك ، شادي و نشاط را مهمان چهره ها مي كند. هر روز قبل از اذان افطار ، كودكان هر محله در محل ورودي به مسجد محل خود تجمع مي كنند و منتظر اعلام فرا رسيدن وقت افطار مي شوند و به محض اينكه موذن مسجد آن را اعلام مي كند، به سوي منازل خود رفته و با صداي بلند فرارسيدن زمان افطار را به اطلاع ديگران مي رسانند.
در بين تركمن ها رسم بر اين است كه هر روز هر كدام از خانه هاي يك محله ، غذايي درست مي كنند و آن را به مسجد محله ي خود مي فرستند تا نمازگزاران با آن افطار كنند.
قدر گيجه سي (شب قدر):
هرچند شب قدر دقيقاً مشخص نشده است ولي در بين تركمن ها از قديم الايام و با استناد به شواهدي كه فقهاي تركمن بيان مي كنند ، اين مراسم در شب بيست و هفتم ماه مبارك رمضان برگزار مي شود. تركمن ها معتقدند كه در اين شب دو پيامبر الهي يعني حضرت خضر و حضرت الياس ظاهر مي‌شوند و هركس با آنها برخورد كند ، خوشبخت مي شود.
در اين شب هر خانواده سفره مخصوصي پهن كرده و بر آن آجيل ، ميوه ، شيريني و نوعي شيريني خانگي به نام « بيشمه » و آرد برنج به نام « قاوورداق » و سمبوسه اي گوشتي به نام « بؤرك » مي گذارند . در روستاهاي تركمن نشين ، جوانان درگروه هاي مختلف ، هر كدام مبلغي پول هزينه مي كنند و با آن آجيل و ميوه و شيريني مي خرند و در خانه اي گرد هم مي آيند و ضمن خوردن و آشاميدن ، به دعا و نيايش مي پردازند و نماز شب قدر را برپا مي دارند.
در اين شب ، بين اين گروه ها حتي تعريف افسانه و حكايت هاي قديمي و پرسيدن چيستان ها از همديگر نيز مرسوم است. همچنين رسم بر اين است كه هيچ كدام از افراد گروه نبايد تا اذان صبح بخوابند و اگر كسي بخوابد ، ديگر اعضاي گروه ، براي مطايبه با وي ، با نخ و سوزن ، او را به نمد يا زيرانداز مي دوزند و يا با انگشت ، سياهي ديگ را بر روي صورت وي مي كشند. اين مراسم شب نشيني تا اذان صبح ادامه مي يابد و اعضاي گروه ، پس از خوردن سحري ، براي روز بعد نيت روزه مي كنند.
در اين شب همچنين برخي از دختران جوان دسته جمعي در فضاي باز ، گرد هم مي نشينند و تصنيفي به نام « لاله » را به صورت گروهي و با صداي بلند در دل شب مي خوانند. نواختن « قوپوز» (زنبورك) توسط دختران نيز از ديگر مرسومات اين شب است . يكي ديگر از رسومات اين شب ، آن است كه از طرف خانواده داماد براي نوعروس يا دختري كه تازه نامزد شده ، هديه اي برده مي شود.
مراسم « يارمضان » و شكل برپايي آن در بين تركمن هاي ايران و تركمنستان
يكي ديگر از مراسم ماه رمضان در ميان تركمن ها ، مراسم « يارمضان » است. اين مراسم در بين تركمن هاي ايران ، در شب چهاردهم ماه رمضان و در تركمنستان يك روز پيش از حلول اين ماه مبارك برگزار مي شود.
دراين قسمت ، نگارنده بر آن است ضمن توضيحي كوتاه در باره وضعيت برپايي مراسم ديني در تركمنستان كنوني و شرح اين مراسم و چگونگي اجراي آن و تنوع در قرائت اشعار مربوط به اين مراسم در بين تركمن ها ـ به ويژه تركمنهاي ايران و تركمنهاي تركمنستان ـ و تفاوت هاي برپايي مراسم « يارمضان » در بين تركمن هاي ايران و تركمن هاي مقيم تركمنستان را بيان نمايد.
« يارمضان » را از اين لحاظ كه خاستگاه مردمي دارد و سينه به سينه از نسل هاي گذشته به نسل امروزين تركمنها رسيده ، بايستي در رديف ادبيات شفاهي كه با ماه رمضان ارتباط مستقيم دارد ، قرار دهيم.
ساكنان مناطق تركمن‌نشين كه به اجراي اين مراسم سنتي ديرينه واقف هستند ، همه ساله در اين شب به انتظار رسيدن اين گروه ها مي نشينند تا پس از شنيدن اشعاري در وصف رسول اكرم (ص) ، بركات ماه مبارك رمضان و دعا براي اهل خانه ، هدايايي به آنان تقديم كنند.
تركمنها بر اين عقيده اند كه اين مراسم باعث افزايش بركت در منزل و اعطاي سلامتي اعضاي خانواده مي‌شود و بنا به اعتقاد تركمن هاي ايران ، برپايي آن به اين معناست كه خانواده ها بر تداوم امساك در مابقي ايام ماه مبارك رمضان همت گمارند .
سرخوان را معمولا اعضاي دسته انتخاب مي كنند و معمولا فردي انتخاب مي شود كه چهره موجهي نسبت به بقيه داشته باشد و صداي رسا و زيبايي نيز داشته باشد. در برخي از مناطق ، طلاب حوزه‌هاي علميه براي اين انتخاب ارجحيت داده مي‌شوند
« يارمضان » در حقيقت واگويه هاي عاميانه اي است كه به مناسبت ماه مبارك رمضان از سوي گروه هاي مذكور به زبان تركمني خوانده مي شوند. به اين ترتيب كه جوانان ، نوجوانان و كودكان تركمن دسته هايي را تشكيل مي دهند و به در خانه هاي تركمن رفته و مقابل آن تجمع مي كنند و سرخوان شروع به خواندن ابياتي كه غالبا درباره فضيلت ماه مبارك رمضان و دعا و نيايش درباره اهل آن خانه است ، مي كند.
« الوداع والفراق يا شهر رمضان » (روزهاي پاياني ماه مبارك رمضان):
در شبهاي آخر ماه مبارك در مساجد تركمن ها آواي حزن انگيز « الوداع و الفراق يا شهر رمضان » طنين مي اندازد و روزه داران تركمن ، محزون از ايام رو به پايان ماه ميهاني خدا ، دست به دعا و نيايش براي قبولي طاعات و عبادات برمي دارند.
علماي تركمن بر اين عقيده اند كه بر اساس حديثي از رسول اكرم (ص) هركس با آغاز ماه مبارك رمضان خوشحال و با اتمام آن محزون و غمگين شود، بهشت براو واجب مي شود و بر اساس اين باور است كه در شبهاي پاياني ماه مبارك رمضان نداي غم انگيز وداع با اين ماه عزيز سرداده مي شود .
باش پيطره (پرداخت فطريه)
پرداخت فطريه از ديگر مراسم مذهبي است كه معمولا در چند روز آخر ماه رمضان و تا قبل از نماز عيد انجام مي‌شود.
بنا به اعتقاد علماي تركمن ، پرداخت فطريه با آغاز ماه مبارك رمضان جايز است و وقت واجب براي پرداخت آن ، تا قبل از اداي نماز عيد فطر است . پرداخت فطريه اهميت خاصي در بين تركمنها دارد . علماي تركمن براي هرعضوي از خانواده مبلغي را تعيين مي كنند و هر خانواده محاسبه نموده و آن مبلغ را به مسكينان و افراد نيازمند مي رسانند.
در فقه اهل سنت پرداخت فطريه واجب است و به گفته علما معمولا مقدار معيني از قوت غالب مردم هر منطقه مبناي پرداخت آن است. بر همين اساس در بين تركمن ها مبناي پرداخت فطريه غالبا گندم است كه مبلغ ريالي آن از سوي علما تعيين و اعلام مي‌شود.
رويت هلال ماه شوال و مقدمات برگزاري عيد فطر
در روزهاي پاياني ماه مبارك رمضان نيز درست همانند روزهاي آغازين ، مردم تلاش مي كنند زودتر از ديگران هلال ماه شوال را رؤيت نمايند.
تركمنها در چند روز آخر ماه مبارك رمضان با انجام خانه تكاني و خريد لباس نو به استقبال عيد فطر مي روند خريد لباس نو و تهيه انواع شيريني هاي خانگي و انجام خريد براي سفره عيد از جمله كارهايي است كه هر خانواده تركمن انجام مي دهند.
با اعلام رويت هلال ماه شوال ، اين موضوع در روستاها از طريق پيك هاي موتوري و ماشين به ديگر روستاها اطلاع داده مي شود و در شهرها نيز از طريق بلندگوي مساجد به اطلاع عموم مي رسد و اعضاي خانواده ها و عموم مردم در برخورد بايكديگر، عيد را به همديگر تبريك گفته و آرزوي رسيدن به مهماني خدا در سال آينده را براي يكديگر مي كنند.
« اورازا بايرامي » ( عيد فطر ) :
آخرين مراسم ماه مبارك رمضان در ميان تركمن ها مراسم عيد فطر است كه به عنوان يكي از اعياد بزرگ جشن گرفته مي شود.
صبح اول وقت ، مردها ، جوانان و نوجوانان تركمن با پوشيدن بهترين لباس ، سواره و پياده به سمت عيدگاه مي روند تا ضمن گوش سپردن به مواعظ علما و بهره‌مندي از ارشادات ديني ، نماز عيد فطر را برجاي مي آورند . نمازعيد فطر را به جاي آورند . آنها فطريه را نيز به مستمندان مي دهند. پس از پايان يافتن نماز ، همگي به سمت رديف هاي جلو هجوم مي آورند تا ضمن دست دادن به امام جماعت و ديگر روحاني ها ، عيد را به آنها تبريك بگويند .
در اين مواقع ، صفي طولاني ايجاد مي شود و همگي صبر مي كنند تا نوبت به آن ها برسد. تركمن ها عقيده دارند كه دست دادن به روحاني ها در عيدگاه ، باعث قبولي بيشتر طاعات مي شود . پس از آن ، همگي به خانه هاي خود باز مي گردند و آماده مي شوند تا ديد و بازديد عيد را انجام داده و به خانه هاي همسايگان و آشنايان بروند. آن روز هر خانه سفره اي رنگين پهن مي كند و آن را تا آخر شب جمع نمي كند، دراين روز بزرگترها به بچه ها عيدي مي دهند .