به گزارش خبرنگار مهر، تحولات زندگی بشر در قرن بیستم نشان از گسترش روزافزون اهمیت علم و پژوهش دارد، به نحوی که در نیمه دوم این قرن، کشورهای صنعتی و در حال توسعه با آگاهی از نقش پژوهش در خلق فناوری و شتاب‌دهی برای توسعه، عمده توجه خود را برای تقویت و ارتقای علم و فناوری اختصاص دادند. به همین دلیل است که بین پیشرفت بخش علم و پژوهش و شتاب توسعه فراگیر و پایدار در هر کشور، ارتباط مستقیم دیده می شود.
در کشور ما نیز در اسناد بالادستی و سیاستهای کلی نظام به موضوع پژوهش و فناوری تاکید ویژه ای شده است و برای به حرکت درآمدن موتور محرک توسعه این بخش و به طور کل توسعه اقتصادی، طرح هایی نیز در این زمینه به تصویب رسید که به نظر می رسد در صورت اهمیت دادن به این طرحها و برنامه ریزی برای اجرای آنها، هم اکنون اغلب این طرحهای پژوهشی ملی باید شکل عملیاتی به خود می گرفت.
اما بررسی های انجام گرفته نشان می دهد که با گذشت بیش از ۵ سال از تعریف اولیه، بسیاری از این طرح های ملی راه به جایی نبرده اند و به حالت تعلیق درآمده اند. این درحالی است که یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته، توجه خاص به امر فناوری و پژوهش است اما در کشور ما هنوز این حوزه، جایگاه حقیقی خود را نیافته و این ناکامی به عدم توجیه ضرورت اجرای طرح های پژوهشی و فناوری، بی توجهی مسئولان، نبود پل ارتباطی میان صنعت و علم و نیز عدم بکارگیری توان بخش خصوصی برمی گردد.
آنطور که از اظهارات مجریان طرح های علمی پژوهشی، استنباط می شود این طرح ها برای دولتها به صرفه نبوده و یا عزم و اراده ملی برای اجرای آن وجود نداشته است. به همین دلیل آنطور که باید، مورد حمایت و توجه قرار نگرفته اند.
به بیان دیگر، اعتبارات ناچیز دولتی، کند بودن بخش های دولتی، ریسک بالای سرمایه گذاری در طرح های پژوهشی، سطح بالای فناوری و نبود مدل مشخصی برای توسعه فناوری با مشارکت بهره برداران مختلف، سبب شد تا بسیاری از طرح های ملی حوزه علم و فناوری متوقف شد.
طرح های پژوهشی ملی به عمر چهارساله دولتها قد نمی دهد
از سوی دیگر بررسی دلایل توقف اکثریت طرح های ملی پژوهشی فناوری که از دولت گذشته تعریف شده بود، نشان می دهد که از آنجایی که این پروژه ها در یک سال نتیجه نمی دهند و زمانی بیش از ۴ سال برای به ثمررسیدن نیاز دارند، این مدت زمان به عمر دولتها قد نمی دهد و به همین دلیل دولتها در عمر ۴ ساله خود توجهی برای آنها به خرج نمی دهند و به نوعی پرداختن به این طرحها از حوصله مدیران خارج است.
به بیان دیگر، در تخصیص اعتبارات، طرح های ملی پژوهشی به صورت یک سرمایه گذاری برای آینده دیده نمی شود.
اکثریت طرح های پژوهشی ملی متوقف شد
منصور کبگانیان قائم مقام ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه اکثریت حدود ۷۰ الی ۸۰ طرح کلان ملی که درقالب شورای عالی عتف مصوب شده بود، از سال ۹۰ به بعد متوقف شده است. می گوید: این طرح ها ابرپروژه هایی هستند که هر کدام می توانند ۱۰ الی ۲۰ دانشجوی دکتری و کارشناسی ارشد را از دانشگاه ها و پژوهشگاه ها جذب کنند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی می افزاید: این طرح ها شامل قطار سریع السیر، ماهواره‌ها، گیاهان دارویی، هواپیماهای متوسط به بالا، بیوتکنولوژی و موارد دیگر می شود که با حدود ۸۰ میلیارد تومان بودجه مصوب شده بود اما در حال حاضر اکثریت آنها متوقف و ردیف اعتبار آنها حذف شده است.
۴۷ طرح پژوهشی به ۲۰ طرح تنزل یافت
این درحالی است که وحید احمدی معاون پژوهشی وزارت علوم در گفتگو با خبرنگار مهر، دلایل تعلیق بسیاری از طرحهای پژوهشی را مشکل عدم اعتبار می داند و می گوید: ۴۷ طرح کلان مصوب شورای عتف با مشکل عدم اعتبار بودجه و نبود مدیریت صحیح همراه بودند که البته این مشکلات را نمی توان ایراد مسئولان قبلی عنوان کرد. چراکه تصویب طرح های کلان حرکتی جدید در کشور به شمار می رفت.
وی با بیان اینکه ساماندهی و مدیریت طرح های کلان ملی زمان زیادی را از دبیرخانه شورای عتف گرفت تا برای تمامی طرح ها اهداف، مجری و نقشه راه مشخص شود، می افزاید: پس از بررسی های متعدد، مشخص شد که ۳۴ طرح کلان ملی دارای دستگاه بهره بردار هستند و می توان برای آنها اعتبار تامین کرد اما با این وجود سازمان مدیریت در روند اعتبار بودجه برای این طرح ها با مشکل مواجه شد. بنابراین تصمیم گرفته شد تا طرح های با قابلیت اقتصاد مقاومتی مشخص و تامین اعتبار شود که در مجموع بیش از ۲۰ طرح در این ردیف قرار گرفتند.
عدم تامین اعتبار لازم برای اجرای طرح های کلان ملی از مشکلاتی است که معاون وزیر علوم مطرح می کند و معتقد است که محققان کشور در روند اجرای فنی طرح های کلان ملی هیچ مشکلی ندارند اما اعتبار لازم برای عملیاتی سازی آنها وجود ندارد. به همین دلیل لازم است که زمانی که طرح های کلان ملی تصویب می شوند موضوع تامین اعتبار آنها نیز مورد توجه قرار گیرد.
طرح های پژوهشی قربانی پیش داوری شدند
اما محمد مهدی نژاد نوری معاون سابق پژوهشی وزارت علوم در گفتگو با خبرنگار مهر، دلایل مغفول ماندن طرحهای پژوهشی را پیش داوری و ذهنیت غلط برخی افراد عنوان می کند و می گوید: در سه سال گذشته، پیش داوری و ذهنیت غلطی درخصوص طرح های کلان ملی شکل گرفت که این طرح ها کارشناسانه نبودند و با دیدگاه منافع گروهی تدوین شده اند که این دیدگاه ضربه بزرگی به طرح های کلان ملی وارد کرد. این دیدگاه ها موجب شد تا شتاب حرکت این طرح ها کاهش یابد و انگیزه افراد فعال در این پروژه ها نیز کاهش یافت.
وی با بیان اینکه طرح های کلان ملی نیازمند شروط سازنده و پیشبرنده بودند اما اکنون شروط محدود کننده برای این طرح ها اعمال شده، می افزاید: موضع گیری ها و وقفه ای که در روند اجرای طرح های کلان ملی صورت گرفت موجب شد تا مجلس و دولت نیز به این موضوع بی تفاوت شوند و منابع کمتری به طرح های کلان ملی اختصاص یابد و این کاهش منابع، موجب رکود بیشتر طرح های کلان ملی شد.
معاون سابق پژوهشی وزارت علوم معتقد است که باید سیاستی در نظر گرفته می شد تا در ابتدا دولت ریسک فعالیت در پروژه های تحقیقاتی را می پذیرفت و پس از آن دستگاه های اجرایی و بخش خصوصی وارد این عرصه می شدند.
دولت عنایتی به طرح های کلان ملی نداشت
محمد مهدی زاهدی رئیس کمیسیون آموزش عالی مجلس نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، با انتقاد از اینکه دولت به طرح های کلان ملی عنایت نداشته و باید این سیاست بازنگری شود، می گوید: اگر طرح های کلان ملی عملیاتی شوند بحث اقتصاد دانش بنیان در کشور محقق خواهد شد و به تبع آن استقلال علمی، فناوری و استقلال در بسیاری از حوزه های صنایع اجرایی می شود.
وی با بیان اینکه من نمی دانم دولت چه تفکری داشت که با این طرح ها مخالف بود، می گوید: حدس من این است که شاید چون این طرح ها در دولت قبل تصویب شده ممکن است اثر خصومت برخی ها با دولت قبل بوده باشد و بدین ترتیب طرح ها، کنار گذاشته شده اند. در حالی که باید توجه داشت که این ها طرح ملی هستند و بحث این دولت و آن دولت نباید در آنها دخالت داشته باشد.
رئیس کمیسیون آموزش عالی مجلس درخصوص چرایی عدم اختصاص بودجه به طرحهای کلان تاکید می کند: ما در پیشنهادات بودجه ای که در دولت داشتیم، کمیسیون پیشنهاد داد این بودجه ها افزایش لازم را پیدا کند، اما در کمیسیون تلفیق، نمایندگان دولت با این پیشنهاد مخالفت کردند که این جای تاثر و تعجب دارد.
مجریان معترض نگران از گفتن واقعیت
مجریان برخی طرح های پژوهشی به دلیل معلق ماندن این پروژه ها معترض هستند اما پیگیری های خبرنگار مهر، برای صحبت با آنها با موفقیت همراه نبود چرا که مجریان این طرحها، به دلیل آنکه اوضاع بدتر از شرایط فعلی شود، از بازگویی واقعیت اجنتاب کردند و معتقدند که پرداختن به این مساله به جای آنکه باعث پیشبرد شرایط شود، اندک امید موجود برای به ثمر نشستن طرح ها را نیز تحت الشعاع قرار می دهد. درهمین حال حتی برخی مسئولان شورای عالی عتف نیز از معرفی طرحهایی که به نوعی مختومه اعلام شده اند اجتناب کردند.
به طورکلی اما اظهارات برخی از مجریان طرح ها گویای این واقعیت است که سرنوشت طرح های ملی پژوهشی به دلیل عدم همکاری دستگاههای اجرایی و بهره بردار نامعلوم است و به نوعی هسته های علمی آنها در حال گسستگی است. به بیان دیگر وزارتخانه های کشور خواهان استفاده از فناوری و پژوهش نیستند و به همین دلیل حدود ۸۰ درصد طرح های کلان ملی، اکنون در رکود کامل به سر می برند.
در جدول زیر میزان پیشرفت، دلایل کندی پروژه و کاربرد و مزایای برخی از طرح های پژوهشی آمده است.
| موضوع طرح | آخرین وضعیت | دلایل عدم موفقیت و تعلیق | کاربرد و مزایا | مجری طرح |
| ساخت هواپیمای ۱۵۰ نفره | توقف/ پیشرفت ۱۰ درصدی | بی توجهی مسئولان و عدم اختصاص بودجه | ساخت هواپیمای ملی در کشور و دستیابی به دانش فنی | دانشگاه امیرکبیر |
| شناسایی آسیبهای مولکولی در عوارض ریوی جانبازان شیمیایی | در حد تحقیق اولیه | عدم تامین اعتبار منابع و نبود حمایت از سوی معاونت علمی و فناوری و وزارت بهداشت و درمان | شناسایی عوارض ریوی جانبازان | مرکز تحقیقات ژنتیک نور |
| ساخت رباتهای امدادگر و آتش نشان | اتمام طراحی | نبود قرارداد تجاری و عدم حمایت | سازمان های امداد و نجات، آتش نشانی و نیروهای نظامی در مواقع بحران | دانشگاه آزاد قزوین |
| تولید باتریهای لیتیومی | پیشرفت ۱۷ درصدی | عدم تخصیص بودجه و وجود بروکراسی دولتی | توسعه فناوری و بکارگیری باتریهای لیتیومی در شبکه‌های برق نیروگاهی، صنایع مخابراتی و دفاعی | دانشگاه امیرکبیر |
| ساخت دکل های نفتی حفاری | دستیابی به دانش فنی طراحی و ساخت | نبود قرارداد و عدم ابلاغ از سوی شرکت نفت | توسعه صنعت نفت در حفاری و بی نیازی از نمونه های خارجی | جهاد دانشگاهی |
| تولید پروتزهای عصبی | دستیابی به دانش فنی و پیشرفت ۳۰ درصدی | بی توجهی بهره بردار (وزارت بهداشت) و عدم اختصاص بودجه | گسترش فناوری عصبی و بومی سازی، تحول در پزشکی | دانشگاه علم و صنعت |
| قطار سریع السیر | پیشرفت ۸ درصدی | عدم اختصاص بودجه و بی توجهی دولت | بومی سازی خطوط ریلی کشور | دانشگاه علم و صنعت |
| دستگاه هسته ای تشخیص سرطان | پیشرفت ۷۰ درصدی | عدم اجرایی شدن قرارداد، عدم اختصاص بودجه و عدم حمایت از سوی سازمان انرژی اتمی و وزارت بهداشت | تشخیص بیماری سرطان، صرفه جویی ارزی، کاهش وابستگی به نمونه های خارجی و خوداتکایی | دانشگاه امیرکبیر |
جدول طرح های پژوهشی مختومه شده
در کنار طرح هایی که به دلیل عدم حمایت دولت، به نوعی به حالت تعلیق درآمده و چرخشان از حرکت بازایستاده است، ۱۲ طرح کلان ملی نیز در جلسه اخیر شورای عتف (۱۲ بهمن ماه) ، با نظر کمیسیون های تخصصی این شورا، مختومه اعلام و دلیل آن نبود دستگاه متقاضی و بهره بردار و نداشتن حامی عنوان شد. این شورا از میان ۴۷ طرح کلان ملی، ۲۲ طرح کلان را به عنوان طرح های اولویت دار و متناسب با اقتصاد مقاومتی و نیاز ملی و ۱۳ طرح را با اولویت دوم انتخاب کرد.
جدول ۱۲ طرح کلان مختومه بدون دستگاه متقاضی
| ردیف | عنوان طرح | ردیف | عنوان طرح |
| ۱ | ایجاد دانش فنی طراحی و ساخت راکتور هسته ای | ۷ | طراحی و ساخت لامپ زیستی با استفاده از جلبک |
| ۲ | مطالعات، بررسی و تدوین معیارهای برنامه ریزی و طراحی شهری اسلامی - ایرانی | ۸ | فلسفه سیاسی اسلامی علوم انسانی |
| ۳ | مطالعه و طراحی سیستم های حمل و نقل هوشمند درون شهری و برون شهری | ۹ | نقد و بررسی جریان های تفسیری قرآن |
| ۴ | طراحی و ساخت پروتزهای عصبی حرکتی زیرجلدی برای بازیابی حرکت در افراد دچار ضایعه نخاعی | ۱۰ | طراحی و ساخت لیزر الکترون آزاد |
| ۵ | طراحی و ساخت سفینه حامل موجود زنده | ۱۱ | طراحی و ساخت زنجیره تقویت گر لیزر با پالس فوق کوتاه و انرژی بالا |
| ۶ | تولید بیولوژیکی هیدروژن و سایر فرآورده های با ارزش افزوده از ریز جلبک ها | ۱۲ | اصلاح خط مشی ها و سازوکارهای اقتصادی کشور با رویکرد اقتصاد مقاومتی |
طرح های فناوری دستخوش سیاسی کاری دولتها
جمع بندی اظهارات و شواهد موجود حاکی از آن است که برغم آنکه اقتصادهای پیشرفته برپایه پرداختن به موضوع پژوهش و فناوری و سرمایه گذاری خطرپذیر شکل گرفته اند اما در کشور ما آنطور که باید، دولتها توجهی به زیرساخت سازی برای طرح های پژوهشی ندارند. چرا که بسیاری طرح های پژوهشی فناوری نیازمند سرمایه گذاری طولانی مدت است و زودبازده نیست اما از آنجایی که دولتها فقط تا ۴ سال آینده خود را می بینند، از طرحهایی بهره برداری می کنند که در همان دولت افتتاح شود و بازدهی کمتر از ۴ سال داشته باشد.
با این نگرش به نظر می رسد طرح های پژوهش و فناوری با عمر بیش از ۴ سال تا حدی دستخوش سیاسی کاری دولتها شده و از آنجایی که جایی در کارنامه بهره برداری دولتها ندارد، به آن توجهی نیز نشده است.
این درحالی است که برای رسیدن به اقتصاد دانش بنیان به دور از دیدگاههای جناحی باید صبر داشت و برای به ثمر رسیدن یک ایده علمی باید سالها تلاش و ریسک کرد. این روزها دیگر سرمایه گذاری روی ایده های فناوری با عنوان سرمایه گذاری خطر پذیر بخش جدایی ناپذیر برای رسیدن به رشد اقتصادی محسوب می شود و به ثمر نرسیدن یک ایده هم پشیمانی به بار نمی آورد. در مقابل اگر طرحی به بار بنشیند می توان شاهد سالها سودآوری اقتصادی آن بود. این باوری است که در بسیاری از اقتصادهای موفق دنیا نهادینه شده است.