دکتر فرود شریفی، عضو ستادتوسعه فناوری آب، خشکسالی و فرسایش محیط زیست در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: کشور ما به عنوان تمدنی کهن که هزاران سال است در آن آب زیرزمینی مورد بهره برداری پایدار (با حفر بیش از ۸۰ هزاررشته قنات) قرار داشت، در نیم قرن اخیر به دلایل حفر بی رویه چاه (بیش از ۷۰۰ هزار حلقه) و تغذیه ناکافی سفره های بهره برداری (بوسیله آبخیزداری، پخش سیلاب و آبخوانداری)، منابع زیر زمینی کشور را با شرایط بحران روبرو کرده است.
وی افزود: قبل از هر چیز اگر علل وعوامل بروز مشکل منتج به بهره برداری بیش از حد و ناپایدار از سفره های زیرزمینی در ساختارهای مدیریتی و سیاستگذاری فعلی شناسایی و برطرف نشود با هر اقدامی از این دست مشکل حل نمی شود و حتی شرایط بحرانی تشدید و غیر قابل برگشت خواهد شد.
شریفی با بیان اینکه خوشبختانه بدلایل فنی و اقتصادی حداکثر عمق حفاری وبهره برداری چاه های موجود کمتر از چندصدمتر است، خاطر نشان کرد: بهره برداری از آب های زیرزمینی ژرف به همین دلیل تاکنون صورت نگرفته و حتی مطالعات و شناخت دقیقی در این زمینه موجود نیست.
بکارگیری شناخت آبهای زیرزمینی با ظرفیت علمی محققان کشور
وی خاطر نشان کرد: تنها اقدام قابل توجه در راستای توسعه فناوری های شناخت اینگونه آب ها توسط معاونت علمی و فناوری در سال های اخیر به کمک مشاوران داخلی و خارجی انجام شده و لذا لازم است از دوباره کاری احتمالی اجتناب شود. گرچه استفاده از دانش کشور های دیگر برای این موضوع بلااشکال است ولی باید توجه داشت که تجربیات و دانش خوبی در این زمینه در کشور وجود دارد و لازم است بکارگیری ظرفیت های داخلی دراولویت قرارگیرد.
شریفی تاکید کرد: برخی از محققان و کارشناسان اصولا وجود آبهای ژرف را رد می کنند و اعتقاد دارند که در عمق چند هزار متری بدلیل وزن رسوبات بالایی آنقدر تراکم لایه های خاک زیاد می شود که امکان ذخیره آب وجود ندارد.
وی ادامه داد: تعدادی دیگری از دانشمندان بر این عقیده اند که تا چند کیلومتر عمق و به چند کیلومتر پهنا مجاری آبهایی وجود دارد (دهها برابر رود کارون بزرگ) که از ۳ تا ۵ هزارکیلومتر دورتر و از اقلیمی متفاوت سرچشمه گرفته و آب تجدید پذیر در حال حرکت در آن ها وجود دارد.
شریفی با بیان اینکه البته برخی از مدیران و مسئولین امر، نگرانی خود را در مخالفت پنهان نمی کنند و به این دلیل که اگر آب های ژرف شناسایی شوند ممکن است به صورت بی رویه بهره برداری شوند، عنوان کرد: لذا اساسا با مطالعات آب ژرف مخالفند و بیشتر موضوعاتی که در خصوص آب های ژرف، میزان، کمیت، کیفیت و عمق این آبها بیان می شود بر اساس اطلاعات اثبات نشده و تحلیل صورت گرفته است.
شریفی با بیان اینکه از این رو ایران در سال گذشته با کشور روسیه به دلایل تجربه این کشور در راستای بهره برداری از آب های ژرف تفاهم نامه ای منعقد کرده است، تا بر این اساس بتوانیم آب های ژرف کشور را مورد شناسایی قرار دهیم و آنها را بهره برداری کنیم، اعلام کرد: اکتشاف آب های ژرف به کمک کشورهای خارجی سال های سال به طول می انجامد.
وی با اشاره به نتایج این پروژه که قرار بوده در کشور به مرحله اجرایی برسد، خاطر نشان کرد: تفکیک بین آبخوان های کم عمق و عمیق و آب ژرفی در مناطق مختلف دنیا با توجه به شرایط خاص هر منطقه کمی متفاوت است.
عضو ستاد آب، خشکسالی و محیط زیست افزود: در تحقیقات مختلف، اعماق متفاوتی برای آب های ژرفی ذکر شده؛ به عنوان مثال در بنگلادش، آبخوان با عمق ۲۰۰ تا ۳۰۰ متر و در لیبی، سفره ماسه سنگی «نوبین» با حداقل ۵۰۰ متر عمق و ظرفیت بیش از ۳۷۰ هزار میلیارد متر مکعب و در کالیفرنیا و استرالیا، آبخوان ۳۰۰ تا ۵۰۰۰ متری را آبخوان ژرفی می نامند.
وی ادامه داد: علی هذا با توجه به این که عمق سفره به شرایط هیدروژئولوژیکی محلی-ناحیه ای وابسته است معیار پذیرفته و کاملی برای تفکیک این دو نیست. احتمالا سفره های کم عمق و خیلی عمیق باید زمان شکل گیری کاملا متفاوتی در حد ۱۰ تا ۲۰ هزار سال داشته باشند و یا متعلق به زمان زمین شناسی متفاوتی باشند.
شریفی خاطر نشان کرد: اختلاف بار هیدرولیکی بین دو سفره و وجود آب زیرزمینی با هیدروشیمی متفاوت در دو سفره و یا سفره آبهای زیزمینی با گسترش چند کیلومترمربع تا چند میلیون کیلومتر مربع می تواند ویژگی آب ژرفی و غیر آن تلقی شود.
عدم استفاده از آب های ژرف
به گفته وی، تجدیدپذیری آب های ژرفی بسته به تراوایی رسوبات و سازندها و میزان بارش، زمان ماندگاری آبهای زیرزمینی از ده تا هزاران سال متغیر است. به نظر می‌رسد در شرایط حاضر شناسایی و استخراج آبهای ژرف، به‌ویژه بخش تجدیدپذیر آن، دارای اهمیت بوده و می‌تواند بخش عمده‌ای از مشکل کم‌آبی کشور را رفع کند. تاکنون، این آبها در ایران به دلیل فقدان روش استحصال و هزینه بر بودن مورد استفاده قرار نگرفته‌اند.
وی گفت: در بسیاری اوقات آب های ژرف فرامرزی هستند و تغذیه آنها به مکانهای دور و یا زمان های دور برمی گردد.
شریفی خاطر نشان کرد: هزینه اکتشاف و بهره برداری از آبهای ژرف به مراتب از هزینه انتقال بین حوزه ای و یا نمک زدایی و انتقال در مسیر های طولانی کمتر است؛ حتی ممکن است که آبهای موجود در پهنه های گسل اصلی موجود اگر مورد استفاده و بهره برداری قرار نگیرند از دسترس خارج شوند.
به گفته شریفی، برخی از آبهای ژرف به دلیل حرکت در و تماس بیشتر با سازندهای مختلف ممکن است دارای کیفیت پایین، شور، تحت فشار، با درجه حرارت بالا و در پاره ای اوقات دارای آلودگی‌های رادیواکتیو باشند.
وجود آب های ژرف در مناطق ایران
شریفی در ادامه افزود: مباحث اقتصادی در استحصال اینگونه آبها هم خیلی مهم است، برخی از این آبها ممکن است در عمق کمتر از ۱۰۰ متر هم در مسیر حرکتشان قرار گیرند و حتی اگر مثلا در عمق چند هزارمتری باشند پس از حفاری ممکن است بصورت تحت فشار مانند ظروف مرتبطه به نزدیک سطح زمین برسند.
وی عنوان کرد: در بسیاری از مناطق ایران مانند استان های فارس، استان های ساحلی و در بسترخلیج فارس و دریای عمان، استان های آذربایجان، گیلان، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و رشته کوه های زاگرس و البرز احتمال رسیدن به آب ژرف وجود دارد.
شریفی با اشاره به میزان حجم آبهای ژرف در کشور عنوان کرد: براساس برآوردهای صورت گرفته آب موجود در سفره های آب سطحی بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد متر مکعب و آب موجود در سفره های ژرفی کشور بین ۵۰ تا ۶۰ هزار میلیارد برآورد شده است که بخشی از این آب ها تجدید پذیر و بخشی آب های فسیلی، شور و هیدروترمال هستند.
عضو ستاد آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست افزود: احتمالا بخشی از این آب ها به خلیج فارس و دریای خزر وارد شده و بخشی از کشور خارج می شوند و لذا مطالعه و شناخت این منابع بسیار ضروری است.
اقدامات لازم برای بهره برداری از آب های ژرف
وی با اشاره به مشکلات بهره برداری آب های ژرف در ایران گفت: اول لازم است برای این اقدام، کارایی و استفاده بهینه از آب های در دسترس فعلی و آب های موجود سطحی و زیرزمینی چند برابر شود و منابع آب های زود تجدیدپذیر و آب سبز افزایش یافته و میزان ضایعات در بخش کشاورزی به حداقل برسد و سپس موضوع استفاده و بهره برداری آب های ژرف در دستور کار قرار گیرد ولی شناخت این منابع در هر حال لازم است.
وی ادامه داد: بازچرخانی آب و تصفیه فاضلاب در زمان و مکان مناسب انجام شده و در کنار آن شناخت و توسعه فناوری مرتبط با آب های ژرف نیز صورت گیرد؛ بنظر می رسد هزینه آب های ژرف در مقایسه با هزینه نمک زدایی و انتقال آب دریا کمتر باشد.
شریفی تاکید کرد: استفاده از آب های ژرف، آب دریا و آب شور (بصورت مستقیم یا پس از نمک زدایی)، آب زیرزمینی، و یا آب های سطحی مشروط به استفاده پایدار و خردمندانه در جهت توسعه و بهبود معیشت مردم امری عقلایی و ضروری است.
وی افزود: بویژه درشرایط مواجه با خشکسالی یا سایر بحران ها و ضرورت امنیتی و کمک به استقلال و خودکفایی؛ در بسیاری از نقاط، سفره های آبهای زیرزمینی عمیق حاوی آبهای فسیلی تجدید ناپذیر است که هزاران سال قبل و در شرایط آب و هوایی و زمین شناسی متفاوت (در دوره بسیار مرطوب ۱۵۰۰۰ تا ۲۵۰۰۰ سال قبل) درون زمین ذخیره شده، به نحوی که طی دوران بعد تغذیه و یا تخلیه قابل توجهی را تجربه نکرده است (و منبعی مانند نفت تلقی می شود)، که استفاده از آنها با ملاحظات زیست محیطی و شرایط سخت تری قرین است.
به گزارش مهر، آبهای ژرفی به دو دسته تقسیم می‌شوند، آبهای نیمه فسیلی و آبهای فسیلی. آبهای نیمه فسیلی سفره‌های آبی در اعماق زمین هستند که امکان تغذیه ازبارش ها، آبهای سطحی و زیرزمینی را دارند. به همین دلیل تجدید پذیر بوده و به کمک مطالعات آب‌شناسی، هیدروژئولوژی و زمین‌شناسی منطقه قابل شناسایی هستند.
آبهای فسیلی سفره‌های آب کاملا محبوسی هستند که از هیچ منبعی تغذیه نمی‌شوند، به عبارت دیگر تجدید پذیر نیستند. این منابع به نوعی ذخیره نهایی آب به حساب می‌آیند. این ذخایر آبی در برخی از کشورها مانند آفریقا، استرالیا، لیبی و ... شناسایی و حتی مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
اقلیم مناطقی که این آب ها را تغذیه می کنند می تواند با اقلیم منطقه موجود این سفره بسیار متفاوت باشد. آب های زیر زمینی و ژرف در بسیاری اوقات وارد اقیانوس ها می شوند و در برخی اوقات تا ده ها کیلومتر به اعماق زمین نفوذ می کنند.