خبرگزاری مهر؛ گروه استانها- زهرا مقدمی: خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است.
باگذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استانها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است.
«خبرگزاری مهر» در مجموعه گزارش‌هایی در راستای تبیین رویکرد سند چشم‌انداز مبنی بر ترویج سبک زندگی و معماری ایرانی اسلامی به دنبال احیای مفهوم خانه در جامعه ایرانی از طریق کار رسانه‌ای بوده است و در این راستا سلسله گزارش‌هایی از استان‌های مختلف با عنوان «نقش خانه در سبک زندگی ایرانی - اسلامی» منتشرشده است.
در این گزارش‌ها به نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌های خانه‌های تاریخی و معماری ایرانی- اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده است.
در این گزارش به سراغ معماری اصیل غرب ایران رفته‌ایم، جایی که پیش‌ازاین خانه های متراکم، طاق های زیبا و نماهای رو به آفتاب منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده است.
شهری با تاریخ سه‌هزارساله
شهین، خمسه، زنگان یا زنجان همه نام‌های شهری است که طی تاریخ سه‌هزارساله‌اش سه بار ویران و هر بار باشکوه‌تر از گذشته احیاشده است و می‌توان این تولد دوباره را در تک خانه‌ها و بناهای قدیمی و زیبایش جستجو کرد.
بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شده و در آن زمان نام شهین یعنی منسوب به شاه به آن اطلاق می‌شده است و از اواخر دوره قاجاریه به علت استقرار ایل خمسه نام خمسه نیز بر آن نهاده شد.
شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیرمسکونی و مخروبه بوده است. در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه حاکم بوده شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغازشده است. حال با مرور گزارش سیاحان و جهانگردان و همچنین مطالعه متون تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناسی معلوم می‌شود علی رغم قدمت سه‌هزارساله، همه آثار فعلی و بافت شهری زنجان نسبتاً جدید است.
به‌عبارت‌دیگر با عنایت به آنچه اجمالاً بیان شد شهر زنجان در دوره‌های مختلف براثر هجوم دشمن تخریب و به‌مرور شهر جدید بر روی خرابه‌های قدیمی احیاء شده است؛ بااین‌حال معماری اصیل زنجان همچنان با شاخص‌ها و مؤلفه‌های ناب خود شناخته‌شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان بابیان اینکه دوره‌های مختلف تاریخی نقش چشمگیری در شکل‌گیری سبک‌های معماری در این استان داشته است، گفت: دوره‌های سبک خراسانی، سبک رازی و سبک آذری دوره‌هایی بوده‌اند که هنر معماری ایران در این منطقه تجربه کرده است.
بزرگترین و اصیلترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی در استان زنجان شامل گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه استیحیی رحمتی در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه «سبک آذری»، سبکی بوده که خاستگاه آن منطقه آذربایجان است، افزود: بزرگترین و اصیلترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی در استان زنجان است که شامل گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه است.
وی ادامه داد: در دوره سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به کار رفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می شود.
رحمتی، استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی را از ویژگی های سبک آذری دانست که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.
سبک معماری آذری جایگاه خاصی در ساخت‌وساز بناهای زنجان دارد
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان سبک معماری آذری جایگاه ویژه ای در ساخت‌وساز بناها در استان زنجان دارد، افزود: گنبد سلطانیه در شکل‌گیری مولفه های معماری در دوران بعد از خودش مؤثر بوده است.
رحمتی افزود: شاخص‌ترین اثر معماری قبل از اسلام تخت جمشید بوده است و شاخص‌ترین بنای معماری بعد از اسلام گنبد سلطانیه محسوب می شود.
وی با بیان اینکه تخت جمشید هیچ اثربخشی و تأثیری بر معماری بعد از خودش نداشته است، افزود: این در حالی است که گنبد سلطانیه تاثیرشگرفی بر معماری بعد از خودش داشته است و این امر نیز در شکل‌گیری سلایق معماری منطقه تأثیرگذار بوده است.
وی با یادآوری ویرانی شهر زنجان در طی چهار دوره تاریخی براثر بلایای طبیعی و مسائل سیاسی همانند فتنه بابیه، افزود: با توجه به بلایای طبیعی و اتفاقی همانند فتنه بابیه که برای شهر زنجان رخ‌داده و باعث ویرانی شهر زنجان در دفعات مختلف شده است، بناهای تاریخی این شهر دارای عمق تاریخی زیادی نیستند.
رحمتی یادآور شد: براثر فتنه بابیه که در زنجان اتفاق می‌افتد اکثر خانه‌های متمولین زنجانی از بین می‌رود و هیچ بنای عظیمی به غیر از چند بنا مربوط به قبل دوره ناصری در شهر زنجان دیده نمی‌شود.
وی ادامه داد: باوجود همه ناملایمات و ویرانی‌های طبیعی و سیاسی باز رشد معماری و بناهای تاریخی زنجان از حرکت خود نمی‌ایستد و آثار ارزشمند تاریخی به‌صورت تک بنا و حتی بافت‌های ارزشمند تاریخی در شهر زنجان وجود دارند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان از بازار زنجان و بافت پیرامونی آن به‌عنوان بافت‌های تاریخی ارزشمند تاریخی یاد کرد و گفت: بازار زنجان مجموعه بناها و آثار ارزشمند تاریخی شهر زنجان را شکل می‌دهند.
وی با اشاره به بناهای تاریخی زنجان در محدوده بازار زنجان، دروازه رشت، دوازده ارگ، میربها و محله حسینیه اعظم، گفت: تک بناهایی که در زنجان شکل گرفته تابع اقلیم و آب و هوای و شرایط معماری منطقه بوده است.
رحمتی افزود: بناهای تاریخی شناسایی‌شده در شهر زنجان شامل خانه ذوالفقاری‌ها، خدیوی‌ها، جمالی‌ها، ضیایی، باخ و مجموعه خانه باغ‌های معین و حکیمیان است.
در خانه‌های قدیمی زنجان گل و آجر خام به‌عنوان مصالح اصلی بودند
وی گفت: در خانه‌های قدیمی زنجان «گل» و «آجر خام» به‌عنوان مصالح اصلی بوده اند و در برخی از خانه‌ها و عمارت های تاریخی همانند خانه جمالی‌ها، خانه‌های ذوالفقاری، حکیمیان و وزیری‌ها ترکیب آجر و ساروج مورد استفاده قرار گرفته است.
رحمتی افزود: در خانه‌های متمولین آجر، ساروج و کاه‌گل مصالح غالب و اصلی بوده و در بعضی بناها مانند بنای رختشوی‌خانه تنها آجر به‌عنوان مصالح مورد استفاده قرار گرفته و به‌طورکلی بناها ترکیبی از مصالح یاد شده است.
خانه حکیمیان یکی از بناهای تاریخی در معرض آسیب است که اقدامات مرمتی و احیای این بنا از سال آینده شروع می شودوی با بیان اینکه در تلاش برای مرمت و جلوگیری از آسیب به بناها و خانه‌های قدیمی زنجان هستیم، ادامه داد: خانه حکیمیان یکی از بناهای تاریخی در معرض آسیب است که اقدامات مرمتی و احیای این بنا از سال آینده شروع می‌شود.
وی با یادآوری تخریب سر درب کارخانه کبریت زنجان در دهه ۸۰ به بهانه پیاده‌روسازی در محدوده این کارخانه، گفت: با توجه به عقب‌نشینی خیابان در محدوده ساختمان حکیمیان، طبق توافقات صورت گرفته هیچ‌گونه دخل و تصرفی در این خانه صورت نمی‌گیرد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان به اقدامات صورت گرفته درزمینهٔ حفظ و احیای نماهای بناهای تاریخی شهر زنجان اشاره کرد و گفت: به‌عنوان مثل در مرمت مجموعه رختشوی‌خانه برای حفظ یکپارچگی و وحدت در بنا به سراغ سردرهای تاریخی شهر زنجان رفتیم.
رحمتی ادامه دادک در بحث تک خانه‌ها، خانه حکمیان قرار است به موزه «فرهنگ‌عامه» تبدیل شود و آئین‌هایی که در منطقه جغرافیایی و فرهنگی زنجان بوده است، احیاء شود.
باورها و اعتقادات تأثیر مهمی در معماری‌ها داشته است
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان به تاثیر متقابل سبک زندگی و معماری اشاره کرد و افزود: باورها و اعتقادات تأثیر مهمی در معماری داشته است و در اکثر خانه‌های قدیمی زنجان فضای لازم برای عزاداری و برگزاری مناسبت‌های مذهبی وجود داشته است.
رحمتی ادامه داد: حتی برای برپایی« سفره‌های نذری» اتاق ویژه‌ای مورد استفاده بوده و در هر اتاقی سفره نذری برپا نمی‌کردند.
وی با بیان اینکه در خانه‌های قدیمی زنجان اتاقی به نام «صندوقچه خانه» وجود داشت، ادامه داد: در خانه‌های قدیمی زنجان، اتاقی به نان« قوناق اتاقی» وجود داشت که در ورودی خانه بود و در اندرونی میهمان نمی‌توانست حضور پیدا کند.
رحمتی با بیان اینکه در خانه‌های قدیمی زنجان فضاها دارای کارکردهای مختلفی بودند، افزود: در خانه‌های قدیمی زنجان، اتاقی به نام«ته سان» وجود داشت که تنور و سایر بخش‌های مربوط به مطبخ در این اتاق بود و عموماً دارای درودیوار سیاه و دودی و دارای سقف بلند بود.
متاسفانه با وجود خانواده های اصیل در زنجان، اثری از محل سکونتشان نمانده که این امر شاید ناشی از مهم نبودن این بناها برای نوادگانشان بوده استرحمتی افزود: متأسفانه باوجود خانواده‌های اصیل در زنجان، اثری از محل سکونتشان نمانده که این امر شاید ناشی از مهم نبودن این بناها برای نوادگانشان بوده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان افزود: در برخی شهرها همانند کاشان و اصفهان خانه‌های تاریخی به نام خاندان‌های مهم است همانند خانه عامری‌ها، بروجردی‌ها، خانه وزیری‌ها و غیره که این امر در زنجان چندان وجود ندارد.
رحمتی بابیان اینکه متأسفانه در زنجان به دلیل ضعف مدیریت شهری و نبود حساسیت روی موضوع این خانه‌ها از بین رفته‌اند، افزود: امروز اگر از خاندان وزیری‌های صحبت شود، خانه و بنایی از محل سکونت این خاندان نمانده است. درحالی‌که اگر تصاویر زنجان قدیم را نگاه کنیم یکی از خانه‌های قدیمی و زیبای زنجان خانه وزیری‌ها بوده است که هم‌اکنون اثری از این بنا نیست.
هماهنگی بناها با اقلیم منطقه
استاد معماری دانشگاه‌های استان زنجان هم به مهر گفت: ازنظر توپوگرافی شهرستان زنجان منطقه‌ای کوهستانی است که به‌صورت فلات مرتفعی خودنمایی می‌کند. تجزیه رودخانه‌ها، جلگه‌های حاصل خیز مستقلی را تشکیل داده و ناهمواری‌ها منطقه را به کوههای زنجان شمالی و جنوبی تقسیم کرده است.
مریم گنجی در گفتگو با خبرنگار مهر، به وضعیت شکل‌گیری خانه‌های تاریخی استان زنجان از نگاه شهرسازی و شکل‌گیری کوچه و معابر شهر زنجان اشاره کرد و گفت: اغلب کوچه‌ها در جهت شمالی- جنوبی فرم گرفته‌اند زیرا شدیدترین بادها در زنجان که غالب بادهای استان است از سمت مغرب به جنوب غربی می‌وزد و کوچه و معابر شهر غالباً با ورزش باد هماهنگ ساخته‌شده‌اند.
وی ادامه داد: این موضوع در معماری خانه‌ها تغییر محسوسی ایجاد نکرده است و در معماری منازل بیشتر تابش آفتاب در نظر گرفته‌شده است و جبهه اصلی ساختمان در جهت تابش آفتاب بناشده است. همچنین به علت بارندگی اندک در شهر بام‌ها به شکل مسطح طراحی شده است.
وی ادامه داد: بافت شهری زنجان به‌صورت متراکم بوده که علت اصلی تراکم ساختمان‌ها در کنار هم سرمای شدید و کوهستانی بودن منطقه و ارتفاع زیادی است که نسبت به سطح دریا دارد.
گنجی متذکر شد: فضاهای شهری به‌صورت کوچک ساخته‌شده است تا دسترسی به امکانات شهری و فضاهای مختلف با کاربری های متفاوت اداری، اقتصادی، مسکونی و تجاری برای اکثریت ساکنان شهر فراهم شود.
این استاد دانشگاه افزود: جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین‌کننده و در نحوه استقرار و گسترش و سیمای کلی شهر بوده است و کوچه و معابر شهر به‌موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم به دلیل سرمای بسیار زیاد و برودت زیاد هوا شکل‌گرفته است.
به گفته گنجی خاستگاه اولیه شهر محدود به محور خیابان‌های خیام ، سعدی جنوبی تا تقاطع امام و خیابان فردوسی است که مجموعه تجاری بازار نیز در آن قرار دارد.
این استاد معماری افزود: پس‌ازآن گسترش شهر تا قلعه کنونی دارای شبکه ارتباطی پیچ‌درپیچ و با زاویه‌ای تند بوده که حکایت از ترس و وحشت اهالی از حملات دشمن دارد که بارها در طول تاریخ حیات خود آن را لمس کرده اند و منطقه مرکزی شهر به لحاظ قدمت تاریخی و عوامل و مصالح ناپایدار خشت و گل دارای بافت پوشیده شهری است.
گنجی افزود: به‌استثنای مجموعه تجاری بازار و تک بناهای محدود، بقیه بناها تقریباً فاقد ارزش معماری و بافت شهری است و به لحاظ بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی و سرازیر شدن آب‌های زائد و سطح الارضی در منطقه که موجب گرفتگی فاضلاب‌ها و قنات‌های قدیمی است موجب رطوبت دائمی بناها شده و این پوسیدگی را تشدید کرده است و به علت کمبود فضاهای تنفسی مثل فضاهای باز و فضاهای سبز و آموزشی و ... زندگی شهری در این منطقه مرکزی شهر به مخاطره انداخته است.
وی با اشاره به مصالح استفاده‌شده در بناهای قدیمی و تاریخی شهر زنجان گفت: عمده مصالح استفاده‌شده از آجر با خشت و چوب است و در بعضی از بناها از سنگ‌های قدیمی استفاده‌شده است. از سنگ در چینش پی بناها به‌عنوان سنگ لاشه استفاده کرده اند و ملات در قسمت پی به‌صورت شفته‌آهک استفاده‌شده است. همچنین در راه‌پله‌های بناها بعد از خشت و آجر گذاری از ملات برای پر کردن آن‌ها استفاده کرده اند.
گنجی در مورد خصوصیات بافت شهری و روستایی در زنجان، افزود: بافت شهری و روستایی به‌صورت متراکم بوده است(به دلیل سردسیر و کوهستانی بودن منطقه و ارتفاع زیادی که نسبت به سطح دریا دارد)و فضاهای شهری به‌صورت کوچک ساخته می‌شود تا دسترسی به امکانات شهری و فضاهای با کاربردهای متفاوت مانند (اداری-اقتصادی-مسکونی-تجاری و ..) فراهم باشد.
وی با بیان اینکه ابنیه به‌صورت متصل‌به‌هم ساخته‌شده است، گفت: جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین‌کننده و در نحوه استقرار، گسترش و سیمای کلی در شهر و روستا بوده است. کوچه‌ها و معابر اصلی به‌موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم به دلیل سرمای بسیار زیاد ساخته شده است.
این محقق حوزه معماری و شهرسازی افزود: به علاوه کمبود فضاهای تنفسی، تأسیسات و خدمات موردنیاز شهری، فضاهای سبز، آموزش و غیره زندگی شهری را در این منطقه‌ها به مخاطره افکنده است شیب شهر از شمال به جنوب کاسته شده و اختلاف آن در شمال شهر با خیابان خیام نزدیک به ۱۰۰ متر و اختلاف خیابان خیام با کف زنجانرود با شیب تند نزدیک به ۲۰ متر است.
گنجی با تأکید بر ضرورت احیای شهرسازی ایرانی و اسلامی، گفت: الگوی شهرسازی در هر جامعه‌ای ارتباط وسیعی با مبانی فکری آن دارد چنان‌که الگوی شهرسازی غربی نیز در ارتباط با این مبانی شکل‌گرفته است مسئله‌ای که در شهرسازی ایرانی از آن غفلت شده است.
وی ادامه داد: نکته دیگر در میان تفاوت بین تلقی معماری اسلامی نوع نگاه به زمین و آب است، بناهای سنتی باقی‌مانده با دیوارهای ضخیم و سقف‌های طاق ضربی علاوه بر دلالت‌های هستی‌شناسی در استفاده بهینه از انرژی نیز بسیار تأثیرگذارند و از بعد حق‌شناسی نیز نماهای ظاهری این بناها رنگی با زمین داشتند که خواه و نا خواه برای ساکنانشان تذکری از خاک بودن و بر خاک شدن است.
این محقق ادامه داد: همچنین وجود سقف‌های طاق دار به دوره ای بودن فلک و گذران بودن دوران اشاره دارد این در حالی است که بناهای جدید علاوه برکنار گذاشتن این اشکال و فرم‌های هندسی و سنتی سقف‌های بنا را با حالت تخت بنا می‌کند که جریان هوا در تمام فضا محدوده است و گردش هوا به دلیل سخت بودن سقف صورت نمی‌گیرد. همچنین نازک بودن دیوار بناهای جدید نسبت به گذشته باعث هدر رفتن انرژی به سمت محیط بیرون و فضای باز و آزاد می‌شود.
گنجی گفت: نماهای ساختمان‌های گذشته به شکل همسان با رعایت خط المان مناسب ایجاد شده و منظری زیبا به شهر بخشیده بود درحالی‌که در نماهای جدید با الگوبرداری از نماهای غربی و تنوع‌های ناهمگون و عدم رعایت خط المان نه‌تنها در القای آرامش به مخاطبان و ساکنان شهر موفق نبوده بلکه بیش‌ازپیش به بر انگیختن حس چشم هم‌چشمی در کسانی که از تمکن مالی برخوردارند منتهی شده است.
وی ادامه داد: این امر در کسانی که از تمکن مالی بهره‌مند نیستند نیز حس حسرت و افسوس را برمی‌انگیزد که علاوه بر تأثیرات روانی که در شهروندان ایجاد می‌کند به تحلیل‌گرایی دامن می‌زند و هدف از سکونت را به‌طور نسبی تغییر می‌دهد و در کیفیت زندگی تأثیر منفی می‌گذارد.
وی افزود: با عنایت به فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر اینکه باید به سیمای شهرهای اسلامی و معماری ایرانی اسلامی توجه ویژه‌ای داشت و همچنین ضرورت پیروی نکردن از معماری غربی می‌طلبد که شهرها را به سمت معماری اسلامی ایرانی سوق پیدا کنند.
به هر روی به نظر می رسد بافت‌های تاریخی شهرها از مهم‌ترین فضاهای باارزش شهر بوده که علاوه بر ویژگی‌های معماری و شهرسازی، دارای ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هستند که حفظ احیا و معرفی آن‌ها در حفظ هویت ملی و تاریخی موثر است.
هویت یک شهر، بستگی به زنده نگاه‌داشتن گذشته و بافت‌های قدیمی و اصیل آن دارد؛ بنابراین ملتی می‌تواند تمدن و فرهنگ خود را به دیگران معرفی کند که خود در حفظ آن کوشا باشد. حفظ سبک قدیمی و سنتی هر شهر، میراثی گران‌بها از گذشتگان و اولویت بسیاری از کشورهای مدرن است که با احیای آن سعی در حفظ غنای فرهنگی خود دارند.
آنچه در خانه های قدیمی و اصیل می‌توان به عینه مشاهده کرد انتقال حس آرامش و گرمی و صمیمیت است، نقوش نقش بسته به‌وسیله گچ‌بری‌ها، اسلیمی‌ها و همچنین نوع چینش اتاق و قرار گرفتن حوض و آب‌نماها در داخل برخی اتاق ها و همچنین حیاط توانسته در انتقال احساس آرامش نقش مهمی داشته باشد، موضوعی که در معماری امروز خبری از آن نیست.