خبرگزاری مهر، گروه استانها- ونوس بهنود: خیاطی یگانه در کوچه فانتازیای اردبیل را کمتر کسی از نسل جدید می‌شناسد. محله‌های قدیمی، کوچه‌های قدیمی و به تبع آدم‌های قدیمی.
در محله‌های قدیمی عرض کوچه‌ها باریک است. هنوز به بازگشایی‌های شهرداری‌ها تن نداده و مغازه‌های کوچک هر یک قناعت و ساده زیستی آدم‌های آن را تداعی می‌کند که کسبکی می‌کردند و نان حلال به خانه می‌بردند.
خیاطی یگانه درب کوچک و شیشه‌ای با حال و هوای مغازه‌های قدیمی دارد. وارد مغازه که می‌شوی رنگ است و رنگ. طرح است و طرح و موسی اصغر زاده آنقدر خلاقیت در گوشه گوشه مغازه آفریده که هاج و واج صبر و حوصله او می‌مانی.
خوش‌رو است و مهربان. درست چهره‌ای که از تکم خان می‌توان انتظار داشت. در لابه‌لای کاردستی‌هایی از جمله حکاکی روی چوب، رومیزی‌های چهل‌تکه و عروسک‌های چوبی می‌رسم به تکم.
از گذشته‌های خیلی دور آمدن نوروز و بهار را افراد و گروه‌های خاصی با آیین ویژه و پر سروصدا به مردم نوید می‌دادند. از پیام‌آوران نوروزی و پیک‌های بهاری رایج در کشورهای برگزار کننده نوروز و مخصوصاً ایران به تعبیر پژوهشگران می‌توان به «آتش افروزان»، «حاجی فیروز»، «بی نوروزک»، «ننه نوروز»، «ماما نوروز»، «پیربابا»، «ننه مریم»، «کوسه برنشانان»، «ماما مروسه»، «عمو نوروز»، «سایاچی ها»، «میر نوروزی» و «تکم چی ها» اشاره کرد.
به باور پژوهشگران تکم یکی از مهم‌ترین نشانه‌های جشن بهار در منطقه آذربایجان است و با وجود اینکه به فراموشی سپرده شده اما به سادگی با همت جزئی از سوی دستگاه‌های فرهنگی می‌تواند مجدداً احیا شود.
این رسم که متناسب با آداب و فرهنگ مردم این منطقه بوده و همراه با اشعاری برآمده از فولکلور منطقه آذربایجان است، از جمله رسومی است که همچنان با وجود قدمت نامشخص آن این توانایی را دارد که لبخند بر لبان مخاطب خود بنشاند و به واقع به هدف خود یعنی نوید تازگی و نوشدن طبیعت دست یابد.
بز نری که به سن بلوغ رسیده است
موسی اصغر زاده یکی از پیشکسوتان تکم خانی در اردبیل است. در سال ۱۳۵۱ اشعار تکم را برای برنامه «فرهنگ مردم رادیو ایران»، ارسال کرده است. به یاد دارد که در آن زمان یعنی ۴۴ سال قبل این رسم به شدت مورد استقبال قرار گرفت.
بعدها نمایش عروسکی تکم با همراهی اتابک نادری در تالار وحدت اجرا می‌شود.
«تکم» کلمه‌ای است ترکی که از «تکه» به معنای بز نر و ضمیر ملکی «م» تشکیل یافته است. «تکم» یعنی «بز نر من» در لغتنامه‌های ترکی و فارسی تکم به همین معنا آمده است.
در لغت‌نامۀ ترکی «سؤزلوک» تألیف ح-ع- داشقین تکه به معنای بز نر و نیز بزی که در پیشاپیش گلّه حرکت می‌کند آمده و در فرهنگ جهانگیری نیز تکه به این صورت آمده است: «تَ کِ یا کَ» که بز نر را گویند.
دهخدا نیز در لغت نام تکم را چنین معنا کرده است: بزی را گویند که سر کرده و پیشروی گلّه ی گوسفندان باشد و بز نر را نیز گفته‌اند. اعم از بز کوهی و غیرکوهی.
در فرهنگ ترکی – فارسی داشقین نیز معنای تکم به صورت زیر آمده است: «بز نر، بزکوهی»
تعریفی که موسی اصغر زاده از تکم دارد و در کتاب خود «فرهنگ عامیانه دارالارشاد اردبیل» نیز به آن اشاره کرده اینطور عنوان می‌کند: تکم «بز نر شاخدار من» نام وسیله‌ای است که از چوب به شکل بز ساخته شده که تکمچی آنرا می‌رقصاند و اشعار می‌خواند.
اصغر زاده که خود سازنده تکم است در خصوص نحوه ساخت آن گفت: تکم چی، تکه خود را از تکه تخته‌ای به ابعاد ۱۵ سانتی‌متر طول، شش سانتی‌متر عرض و سه سانتی‌متر ضخامت به شکل بز می‌ساخت و بعداً چهار تکه تخته نازک به اندازه هشت سانتی‌متر با میخ به چهار طرف آن طوری نصب می‌کرد که به جای دست و پای او باشد که متحرک بودند.
وی اضافه کرد: روی مجسمه بز را با پارچه های رنگین و زنگوله و پولک طلایی و آیینه تزئین می‌کردند و از وسط شکم تکه چوبی به طول ۴۰ سانتی‌متر نصب و از وسط تحته گردی به اندازه یک بشقاب می‌گذراندند.
نویسنده اردبیلی ادامه داد: تخته گرد را روی دست چپ با مشت گره کرده که چوبک شکم در وسط بماند اما به صورت نافشرده که در حین رقصاندن تکم آزاد باشد نگه می‌داشتند.
به گفته اصغر زاده با دست راست چوبک شکم تکم را گرفته با بالا و پایین کردن آن می‌رقصاندند؛ در اثر این حرکات ریتم مخصوصی ایجاد می‌شد و برخورد دست و پای تکم به تخته و صدای زنگوله‌ها هم‌زمان به تکم چی در موزیک یاری می‌داد.
ابهام در زمان آیین تکم گردانی
در میان المان‌های مختلف بهار، تکم همواره محل مناقشه بوده و نظرات مختلفی پیرامون آن طرح شده است. حتی در خصوص زمان اجرای آیین تکم گردانی نیز اتفاق نظری وجود ندارد و برخی پژوهشگران ۵۰ روز و برخی ۲۰ روز مانده به عید نوروز را آغاز این آیین می‌دانند.
اصغر زاده در این خصوص گفت: تاریخ پیدایش تکم خوانی در این منطقه مشخص نیست؛ اما به صورت معمول تکم خوانی از بیست روز به عید مانده آغاز می‌شود و تا چهارشنبه‌سوری ادامه می‌یابد.
وی تأکید کرد: در طول دهه‌های گذشته با تغییرات وضع اجتماعی مردم و رواج تفریحات و سرگرمی‌های دیگر تکم گردانی کم رنگ شده در حالی که این رسم به فولکور این منطقه گره خورده است.
اشعار تکم چی که به روایت کتاب فرهنگ عامیانه دار الارشاد اردبیل نوشته موسی اصغر زاده نزدیک به ۱۰ صفحه است بیانگر غنای این رسم کهن است.
بر خلاف تصوری که گفته می‌شود تکم گردانی با هدف جمع‌آوری پول بوده، اصغر زاده معتقد است رسم تکم گردانی مجزا از سایر پیام‌آوران نوروزی است و تکم گردانی یکی از رسوم ریشه‌دار در فرهنگ این منطقه است.
تکم گردانی در حالی که لباس‌های سنتی به تن دارد در معابر و کوچه‌ها ظاهر شده و با عروسک چوبی خود نوید بهار می‌دهد.
این رسم به همت رسانه‌ها در اردبیل دوباره در حال احیا شدن است. بطوریکه حتی در مدارس، مراسمات و برنامه‌های فرهنگی نیز تکم گردانی اجرا می‌شود. اما تأکید پیشکسوت تکم گردان بر این است که این رسم به درستی به نسل آینده معرفی شده و متناسب با آنچه که از گذشته در چارچوب آن تعریف شده احیا شود.
تکم گردان با نوای بازمانده از گذشته‌های دور، از گذشته‌های گرم، شکسته شدن سرمای چله را می‌خواند. آمدن بهار را می‌گوید. تازه شدن دل‌ها و نوید آینده‌ای روشن...
«آی تکمین کندی وار» (آی تکه ام ده دارد)
«کندی وار، کمندی وار» (ده دارد و کمند دارد)
«هرقاپی دا اویناسا» (دم هر دری برقصد)
«بیر نعلبکی قندی وار» (یک نعلبکی قند دارد)