خبرگزاری مهر- گروه استانها، ثمین مامقانی نژاد: خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است.
باگذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استانها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است.
«خبرگزاری مهر» در مجموعه گزارش‌هایی در راستای تبیین رویکرد سند چشم‌انداز مبنی بر ترویج سبک زندگی و معماری ایرانی اسلامی به دنبال احیای مفهوم خانه در جامعه ایرانی بوده و در این راستا سلسله گزارش‌هایی از استان‌های مختلف با عنوان «نقش خانه در سبک زندگی ایرانی - اسلامی» منتشرشده است.
در این گزارش‌ها به نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌های خانه‌های تاریخی و معماری ایرانی- اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده است.
در گزارش پیش رو به سراغ معماری اصیل استان مرکزی و شهر اراک در مرکز ایران رفته‌ایم، جایی که پیش‌ازاین حوض‌خانه، باغچه و شاه‌نشین منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده است.
جوهره مشترک خانه‌های قدیمی مرکزی
معماری مسکونی روستایی استان مرکزی متأثر و شکل‌گرفته از وجوه متعددی است که، بنا به شــرایط مکانی و زمانی، در روسـتاهای مختلف و با اثرات متفاوت مشاهده می‌شود.
معماری و بافت سنتی در شهرها و روستاهای استان متأثر از قانونمنـدی و رعایت ضوابط و معیارهایی اسـت که مکتوب نشــده، اما طرح‌واره‌های آن در ذهن معماران و بنایان محلی وجود داشــته است. رعایت این قواعد که در عرف محل رایج و موردقبول مردم اســت به استفاده از الگوهای طراحی، مصالح و فنون ساختی منجر می‌شود که، به‌رغم کاستی‌های موجود، نتیجه آن وحدت و هماهنگی اســت که در معماری بومی منازل در استان مشاهده می‌شود.
سبک معماری در استان مرکزی مجموعه‌ای از عناصر و اجزای مختلف است که بر اساس قواعد برگرفته از ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیم، خصوصیات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی پایه‌گذاری شده است.
محصول چنین ترکیبــی، شکل‌گیری خانه‌هایی اســت که، ضمن وجود تفاوت، روحیه و جوهره مشترکی دارند. خصوصیـات و ارزش‌هایی که حاصل اندیشه و آزمون خطای گذشتگان اســت این پیام را به همراه دارد که به‌جای رودررو قرار گرفتن و مواجهه حذفی با الگوهای یادشده، بایستی به ارزش‌های پایدار و رایج آن‌ها اهمیت دهیم.
معماری یکنواخت کنونی فاصله بسیاری با معماری سنتی استان دارد
کارشناس حوزه معماری و سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان مرکزی در رابطه با معماری سنتی منازل در این استان، اظهار داشت: منازل در معماری سنتی استان مرکزی به‌طورکلی و عمدتاً سه اتاقه بوده که اتاق میانی در ابعادی بزرگ‌تر، به پذیرایی از میهمان‌ها اختصاص‌یافته و رابط بین این اتاق‌ها ایوانی بوده که کارکردهای بسیار داشته است.
صغری نیک پور افزود: همچنین فضاهای خدماتی همچون آشپزخانه، انبار و پستوها معمولاً در پشت اتاق‌ها واقع بودند که در حال حاضر این سبک به‌کلی تغییر کرده و فضاهای دیگری همچون محل ذخیره علوفه، نگهداری دام و طیور و... نیز با تغییر سبک زندگی و معیشت، تماماً از معماری خانه‌ها حذف‌شده‌اند.
بیشتر خانه‌های قدیمی استان با خشت و آجر همراه با پی های سنگی، سقف تیرچوبی و با نمایی ترکیبی از کاهگل، آجر و گچ ساخته می شده که هنوز نمونه‌هایی از این آجرکاری های زیبا را در جای جای استان می توان مشاهده کرد
وی بیان کرد: بیشتر خانه‌های قدیمی استان با خشت و آجر همراه با پی‌های سنگی، سقف تیرچوبی و با نمایی ترکیبی از کاهگل، آجر و گچ ساخته می‌شده که هنوز نمونه‌هایی از این آجرکاری‌های زیبا را در جای‌جای استان می‌توان مشاهده کرد.
این کارشناس حوزه معماری تصریح کرد: در منازل بزرگ و خانه‌های متعلق به خانوارهای مرفه روی تیرهای چوبی سقف از داخل توفال‌کوبی انجام می‌شده و مرسوم بوده که تاریخ احداث بنا نیز حک شود.
نیک پور ادامه داد: همچنین باغچه و حوض به شکل‌های مختلف در ساختار معماری بناهای سنتی استان دیده می‌شود و در بعضی از خانه‌ها فضایی به نام حوض‌خانه وجود داشته است.
وی خاطرنشان کرد: از دیگر ویژگی‌های معماری سنتی منازل در استان مرکزی، وجود طاقچه‌های متعدد در داخل اتاق‌ها است که به شکل منظم و متقارن و همراه با تزئینات گچی، نقاشی و آیینه‌کاری هنر معماری سنتی را به نمایش می‌گذاشته، البته از تزئینات گچی در دیوارها و گاهی در سقف تالارها و شاه‌نشین‌های منازل نیز استفاده می‌شده است.
رنگ و بوی سنت و فرهنگ لابلای پنجره های مشبک رنگارنگ
این کارشناس حوزه معماری با اشاره به سبک درها و پنجره‌ها در معماری سنتی استان مرکزی گفت: درهای چوبی و پنجره‌های مشبک(ارسی) با شیشه‌های رنگارنگ، زیبایی خاصی به منازل می‌بخشیده که هم با شرایط اقلیمی و هم فرهنگ این خطه همخوانی داشته است.
نیک پور با اشاره به اینکه در معماری تاریخی استان، شاهد بهره‌گیری از هنر، فرهنگ و تنوع مطلوب هستیم، اظهار داشت: در مقابل، خانه‌های امروزی تشکیل‌شده از الگوی یکپارچه‌ای است شامل اتاق‌های خواب، یک پذیرایی و آشپزخانه(به‌صورتopen) که عمدتاً یک‌شکل بوده و تنوع بسیار کمتر در آن مشاهده می‌شود.
وی افزود: در این خانه‌ها خبری از حوض‌خانه، باغچه و شاه‌نشین نیست، سه‌دری و پنج‌دری معنا ندارد و آنچه بیش از همه معنا پیداکرده تعداد اتاق‌های خواب و فرم آشپزخانه‌ها است که با معماری سنتی و کهن این خطه بسیار فاصله دارد.
این کارشناس حوزه معماری توضیح داد: در جامعه سنتی خانه جنبه موقتی نداشته و خانواده اغلب در تمام طول عمر خود تا چند نسل هرگز محل زندگی خود را جابجا نمی‌کرد، در حقیقت خانه پایگاه نسبتاً ثابتی بود که چندین نسل را در خود جای می‌داد و استمرار این چند نسل در یک خانه، آن را به حافظه عینی و مادی تبار خانواده و خاندان تبدیل می‌کرد.
نیک پور اضافه کرد: با پیدایش معماری مدرن از قرن بیستم به بعد، الگوهای تازه‌ای از خانه‌ها با کارکردهای جدید به وجود آمد که منازل را به سمت کوچک شدن، ساده شدن و فقدان وجود نشانه و رنگ سوق داد.
معماری مدرن منازل، فردگرایی و مصرف‌گرایی را ترویج می‌کند
سید محمد حسینی، مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، در رابطه با معماری تاریخی منازل در این استان، اظهار داشت: معماری سنتی اســتان مرکزی مجموعه‌ای از عناصر و اجزای مختلف است که بر اساس قواعد برگرفته از دانش جغرافیایی، خصوصیات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، معیشتی و مصالح سنتی و بومی منطقه شکل‌گرفته و عناصر شکل‌دهنده آن به‌طورکلی شامل فضاهای اصلی زندگی مثل اتاق‌ها، ایوان، شاه‌نشین، فضاهایی مثل پستوها، انبار و مطبخ و فضاهای نگهداری دام است.
وی افزود: در بعضی از روستاها هنوز فرم بومی و محلی و معماری سنتی حفظ‌شده ولی در بعضی از روستاها با تغییر در نحوه معیشت و حرکت به سمت شهری شدن و مدرن شدن، فرم معماری هم تغییر کرده، اما هنوز نمونه‌هایی از معماری تاریخی این خطه در گوشه و کنار استان ازجمله در شهرهایی چون تفرش، آشتیان، نراق و اراک دیده می‌شود.
زندگی در خانه های بومی و سنتی مبتنی بر پایه تولید و اقتصاد شکل می گرفت در حالی که در خانه های امروزی یا مدرن آنچه که اصل می باشد، مصرف است
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی در رابطه با مزیت‌های معماری تاریخی استان با در نظر گرفتن شرایط فرهنگی، آب و هوایی و... بیان کرد: در خانه‌های سنتی اغلب چند خانوار باهم زندگی می‌کردند و بنا به نوع درآمد، اقتصاد و معیشت منطقه، خانه دارای فضاهای خاصی بود .
وی ادامه داد: زندگی در خانه‌های بومی و سنتی مبتنی بر پایه تولید و اقتصاد شکل می‌گرفت درحالی‌که در خانه‌های امروزی یا مدرن آنچه اصل بوده، مصرف است. همچنین زندگی در خانه‌های سنتی بر پایه ارزش‌های فرهنگی منطقه و رسوم و همچنین زندگی اجتماعی شکل می‌گرفت درحالی‌که در شکل امروزی، معماری با تکیه‌بر ارزش‌های فردی و فردگرایی رواج پیداکرده است.
حسینی تصریح کرد: هریک از فضاهای خانه‌های سنتی ارزش و کاربری جمعی دارد که نشان می‌دهد روح جمعی بسیار قوی بر فضای ارتباطی بین افراد آن منازل حاکم بوده، درحالی‌که در خانه مدرن ارزش‌گذاری نوع معماری مبتنی بر فردگرایی است، این مساله بی‌اعتمادی و فاصله را بین اعضای خانواده و افراد جامعه به وجود می‌آورد.
معماری سنتی تلفیقی از هنر، فرهنگ و اقتصاد بود
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی اظهار داشت: در معماری سنتی خطه مرکزی، تلفیقی از فرهنگ، مذهب، هنر، خلاقیت و حتی شمّ اقتصادی، به‌وضوح دیده می‌شد و خانه‌های با قدمت بالا ارزش خاصی داشت، ولی امروزه مهم‌ترین امتیاز برای ارزیابی معماری یک خانه بهره‌گیری از جدیدترین روش‌های روز است و متأسفانه سبک‌های قدیمی معماری به‌تدریج در حال فراموش‌شدن هستند.
حسینی با بیان اینکه معماری تاریخی منازل در استان مرکزی از چهار سبک مختلف پیروی می‌کند، گفت: شکل و فرم خانه‌های قدیمی در این استان با توجه به نظام اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در هر منطقه نوعی خاص از معماری مسکونی و خانه‌سازی را رقم‌زده، به‌طور مثال بافت تاریخی و معماری سنتی و بومی روستای وفس در کمیجان، متفاوت با بافت معماری سنتی روستای هزاوه است که در حقیقت نوع معیشت و اقلیم، این تفاوت‌ها را به وجود آورده، ولی آنچه در همه این معماری‌ها می‌توان مشاهده کرد، وابستگی سبک زندگی و معماری خانه‌ها با نوع معیشت و کار مردم است.
سبک معماری مدرن، حریم خصوصی را در خانه‌ها از بین برد
وی در پاسخ به این سؤال خبرنگار مهر که شکل زندگی در خانه‌های با معماری مدرن، چه آسیب‌هایی به دنبال داشته، اظهار داشت: معمـاری خانـه در شکل‌گیری شــخصیت انسان‌ها و حتــی رفتارهایشــان اهمیـت ویژه‌ای دارد و در فرهنگ ایرانی خانه محلی برای تجلی بخشیدن به ارزش‌های سنتی دینی و حفظ خانواده است که تغییر و تحول در آن، قطعاً باعث فاصله گرفتن از فرهنگ ارزشمند تاریخی می‌شود.
حسینی بیان کرد: طبق فرهنگ سنتی ایرانی خانه بایستی حریم اندرونی و بیرونی داشته باشد اما در معماری مدرن امروز، مرزی میان این دو وجود ندارد. همچنین پیوند میان سبک معماری خانه و نوع معیشت از بین رفته است.
توجه به نوع اقلیم منطقه و نوع مصالح بومی در ساخت خانه های امروزی بی مفهوم شده و بجز تفاوت در طبقات خانه ها، فرق چندانی بین خانه های روستایی و شهری دیده نمی شود، در حقیقت معماری جدید در خانه های روستایی نیز رسوخ کرده است
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی خاطرنشان کرد: توجه به نوع اقلیم منطقه و نوع مصالح بومی در ساخت خانه‌های امروزی بی‌مفهوم شده و به‌جز تفاوت در طبقات خانه‌ها، فرق چندانی بین خانه‌های روستایی و شهری دیده نمی‌شود، در حقیقت معماری جدید در خانه‌های روستایی نیز رسوخ کرده است.
حسینی در پاسخ به این سؤال خبرنگار مهر، که آیا می‌توانیم دوباره به معماری قدیمی و سنتی بازگردیم؟ گفت: متأسفانه به نظر نمی‌رسد تحقق چنین مساله ای به‌طور کامل امکان‌پذیر باشد، یکی از دلایل آن اینکه ساخت خانه‌هایی با همان معماری سنتی، نیازمند فضای زیادی است؛ از طرف دیگر فضاهایی چون اندرونی و بیرونی، مطبخ خانه، نانواخانه و...، امروز دیگر کاربرد ندارد و شاید مؤلفه‌های مختصری از سبک سنتی و بومی، قابلیت اجرا در معماری مدرن را داشته باشند.
وی افزود: تحول در نوع زندگی و معیشت، نیازها را تغییر داده و این تغییر نیازها، تغییر در فرم معماری منازل مسکونی را رقم‌زده است. معماری خانه‌های امروزی بدون توجه به نوع فرهنگ و باورهای قدیم شکل‌گرفته و زندگی به شیوه و سبک و سیاق سنتی برای نسل امروز امکان‌پذیر نیست.
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی تصریح کرد: اینکه در دنیای امروز و با نیازهای امروز بخواهیم معماری سنتی را عیناً و دقیقه پیاده‌سازی کنیم امکان ندارد و از سوی دیگر تقلید کورکورانه از معماری غربی بدون توجه به ابعاد فرهنگی، اجتماعی و دینی جامعه‌مان نیز غلط است، بنابراین باید به دنبال راه‌حلی میانی در این شرایط باشیم تا ضمن بهره‌گیری از روش‌های جدید، فرهنگ سنتی و باورهای دینی و اجتماعی ما زیر سؤال نرود.
تعریف روشنی از معماری ایرانی و اسلامی باید ارائه شود
حسینی تأکید کرد: معماری ایرانی اسلامی باید به‌طور شفاف تعریف‌شده و با نیاز امروز و فرهنگ ایرانی منطبق شود، درواقع نه تقلید بی‌چون‌وچرای معماری غربی و نه پیروی کامل از معماری گذشته باشد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی خاطرنشان کرد: استفاده مجدد از فرم، طرح، رنگ و الگوها و مصالح معماری سنتی و تلفیق آن با مواد و دانش امروزی با در نظر گرفتن نیازهای امروز، می‌تواند معماری ایرانی- اسلامی را شکل ببخشد و در این رابطه به نظر می‌رسد باید در قوانین ساخت‌وساز تجدیدنظر شود.