به گزارش خبرگزاری مهر، خاطرات مستند استاد سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز از سوی انتشارات کلبه شروق قم منتشر شد.
سید هادی خسروشاهی در ابتدای مقدمه اش بر این کتاب می نویسد: «بحث ما در این رساله، بررسی مکتب تبریز در مسأله نهضت مشروطیت و یا نقش علمای بزرگوار در بنیانگذاری آن نیست، بلکه هدف اشاره فهرست وار به علل دوری و یا کناره گیری علمای تبریز از همکاری با نهضت است، حال آن که خود، بنیانگذار اصلی این حرکت بوده اند.»
علمای تبریز که در زمینه مبارزه با استبداد و کنتزل شاهان قاجاری و درباریان پیشقدم بودند و نقش ویژه و غیرقابل انکاری در شکل گیری نهضت مشروطه داشتند، طی نقشه گروهی از سوسیالیست های قفقازی ایرانی تبار و روشنفکر نمایان داخلی و جمعی از نفوذیان در «انجمن ایالتی تبریز» با شعارهایی چون «میهن پرستی!» و «حقوق برتر توده ها» و... باعث دوری علما شدند و حتی پس از غلبه بر «انجمن اسلامیه» و اخراج و تبعید حاج میرزا حسن مجتهد و میرهاشم دوه چی، علیرغم ادعاهای نخستین، خواستار لغو شریعت در تنظیم قانون اساسی شدند.
حوادث خونین تبریز در آن ایام و بعد افشا شدن ماهیت انجمن ایالتی تبریز که خواستار عدم توجه به احکام شریعت شدند، باعث شد که اکثریت علمای تبریز، پس از مخالفت ها و نصیحت ها و تعامل و مدارا، سرانجام مجبور شدند خود را از این فجایع ـ که به نام آزادیخواهی رخ می داد و به غلط مشروطیت نام گرفته بود ـ کنار بکشند و اتهامات بی شماری چون طرفداری از استبداد! نصیب آنها شود. در این کتاب، ضمن اشاره به چگونگی مسائل مشروطیت در تبریز و علل طرفداری علمای تبریز از «مشروطه مشروعه»، موضع گیری مخالف برخی علمای برجسته تبریز، از جمله آیت الله سید احمد خسروشاهی (جدّ استاد سید هادی خسروشاهی) را در این مسأله با اسناد و مدارک روشن می سازد و اتهامات را از قول مراجع عظام نجف اشرف رد می کند.
جالب توجه است که پدر، برادران و جدّ بزرگوار استاد خسروشاهی، تماماً در زمره مشروعه خواهان و حامیان اندیشه و رویکرد شهید شیخ فضل الله نوری بوده اند. این کتاب در اصل یک گفتگوی تفصیلی با ماهنامه فرهنگی ـ تاریخی «شاهد یاران» (شماره ۱۰۲ و ۱۰۳، فروردین ۱۳۹۲) بوده است که با اضافات و اسناد و تصاویر و مدارک در قالب کتاب عرضه شده است. در بخش پیوست هم اشاره ای به شرح حال چهار نفر از علمای مشهور عصر مشروطیت در تبریز یعنی حضرات آیات میرزا صادق آقا تبریزی، حاج سید احمد خسروشاهی، حاج میرزا حسن مجتهد و میرزا علی ثقه الاسلام می شود.
بررسی نقش علما و مردم تبریز در نهضت مشروطیت
استاد خسروشاهی معتقد است که پیدایش نهضت مشروطیت در واقع وابسته به رهبری و هدایت مراجع و علمای عظام در ایران و نجف اشرف بود. بخشی از علمای طرفدار این نهضت در نجف اشرف، با توجه به حضور عینی و فعال علمای تهران و در طلیعه آنها آیت الله شیخ فضل الله نوری و اعتماد و وثوق مطلقی که به او داشتند، بدون قدی و شرط، مشروطیت را تأیید کردند که از جمله آنها، مرحوم آیت الله آخوند خراسانی بود، ولی مرحوم آیت الله سید محمدکاظم یزدی، صاحب «العروۀ الوثقی» علیرغم موافقت نخستین با مسأله نهضت مشروطیت و همگامی با آیت الله آخوند خراسانی و دیگران، از آغاز امر معتقد بود بدون تبیین کامل و روشن شدن اصول و موادی که مشروطیت بر پایه آنها استوار می شود، تأیید و تقویت کامل آن صحیح و منطقی نیست، ولو اینکه عده ای از علمای موثق چون شیخ فضل الله در رأس امور آن قرار داشته باشد. (صص ۱۶ و ۱۷)
در منطقه آذربایجان، تبریز مرکزیت تکوین و گسترش اندیشه ضرورت برقراری عدالت خانه و از مراکز اصلی و ثقل رشد و پیشرفت اندیشه مشروطیت بود که رهبری اصلی و نخست آن به دست علمای عظام منطقه بود و نقش تبریز در این امر تا آنجاست که برخی از پژوهشگران تاریخ نوشته اند: «مشروطه تبریز، نمای کوچکی از کل مشروطه ایران با همه شاخصه های آن است.» در بین علمای تبریز چهار شخصیت معروف و برجسته در مورد مشروطیت و یا تأسیس «عدالتخانه» موضع داشتند که عبارتند از حضرات آیات میرزا صادق آقا تبریزی، میرزا حسن مجتهد، سید احمد خسروشاهی و میرزا علی ثقه الاسلام. که استاد خسروشاهی در این رساله به مواضع و عملکرد آنها در رابطه با مشروطیت و مسائل آن می پردازد.
نقدهای استاد خسروشاهی درباره دیدگاه های تقی زاده و اکبر ثبوت در باب مشروطیت و علمای مشروطه
از نکات مهم این رساله، نقدهایی بر دیدگاه سید حسن تقی زاده، محمدباقر ویجویه و اکبر ثبوت است. به نظر استاد خسروشاهی آقای اکبر ثبوت در کتاب «دین و فرهنگ؛ یادی از پیشوای روحانی جنبش مشروطه، دیدگاه های آخوند خراسانی و شاگردانش» گزارش مبسوطی در فصل دوازدهم دارد با عنوان «گفتگوهای موافقان و مخالفان مشروطه» که بیشتر به افسانه بافی و داستان سرایی شبیه است تا به یک تحقیق مستند علمی ـ تاریخی.
استاد خسروشاهی درباره مطالب آقای اکبر ثبوت درباره مشروطه می نویسد: «خلاصه و لُبّ مطلب نویسنده محترم (آقای اکبر ثبوت)، مخالفت با حکومت دینی است که او می خواهد آن را از قول مرحوم آخوند خراسانی اثبات کند، ولی توضیح نمی دهد که آخوند اگر مخالف این امر بود، چرا حکومت مشروطه را تأیید می کردند؟ و در این رابطه ده ها نامه و اعلامیه و تلگراف صادر و ارسال نموده اند؟» (ص ۵۰)
استاد خسروشاهی در ادامه می نویسد: «خلاصه مطلب آقای ثبوت ـ چه در این بخش (فصل دوازدهم کتاب "گفتگوهای موافقان و مخالفان مشروطه") و چه در بحث مناظره آخوند با مرحوم میرزای نائینی این است که تشکیل حکومت دینی از دیدگاه آیت الله آخوند خراسانی مطلوب نبوده و باید از اقدام به آن پرهیز کرد، ولی پاسخ این سئوال داده نمی شود که اگر مرحوم آخوند مخالف تأسیس این نوع حکومت بود، پس به چه دلیل برای تشکیل «مشروطه» اقدام کرد؟ و چرا آن همه نامه و بیانیه و تلگراف به اکناف عالم و ایران فرستاد؟ آیا حکومت مشروطه ای که مرحوم آخوند هوادار تأسیس آن بود، نوعی حکومت دینی نبود؟ نکته ای که ذکر آن ضروری است این است که با کمال تأسف جناب مؤلف محترم افکار و اندیشه های خود را بنا بر مصالحی! به روایت از بزرگانی چون آیت الله آخوند خراسانی نقل می کند... ای کاش مؤلف محترم به عنوان یک فرد مستقل، افکار و اندیشه های خود را آن طور که لازم بود مطرح می کرد و با استشهاد به منقولات لااقل مشکوک! ارزش اثر خود را از بین نمی برد و ضایع نمی ساخت. (صص ۵۹ و ۶۰)
مشخصات کتاب
کتاب «خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره مشروطه مشروعه و علمای تبریز» در در ۱۲۴ صفحه، قطع رقعی، تیراژ ۱۰۰۰۰ نسخه و قیمت ۶۰۰۰ تومان در بهار ۱۳۹۶ منتشر شده است. گفتنی است تاکنون خاطرات مستند استاد خسروشاهی درباره شخصیت ها و جریانات زیر منتشر شده است: علامه طباطبایی، آیت الله طالقانی، علامه سید مرتضی عسگری، امام موسی صدر، آیت الله مشکینی، شهید نواب صفوی، استاد سید جلال الدین آشتیانی، محمدعلی جمال زاده، احمد بن بلا (الجزایر)، دکتر حسن ترابی (سودان)، روژه گارودی (فرانسه)، نشریات مخفی حوزه علمیه قم، مبارزان ملی ـ مذهبی، حزب خلق مسلمان و به زودی خاطرات مستند ایشان درباره امام خمینی، شهید مطهری، شهید بهشتی، شیخ آقابزرگ تهرانی و محمدحسنین هیکل (مصر) منتشر می شود.
برای تهیه این کتاب و سایر مجموعه خاطرات مستند استاد خسروشاهی می‌توانید در قم به کلبه شروق واقع در ابتدای خیابان صفاییه و در تهران به فروشگاه کتاب موسسه اطلاعات واقع در خیابان انقلاب روبروی دانشگاه تهران مراجعه نمایید و یا با مرکز پخش کتب در قم به شماره تلفن ۳۷۸۳۸۱۴۴ (۰۲۵)یا سایت مرکز بررسی های اسلامی (www.iscq.ir) تماس بگیرید.