خبرگزاری مهر-گروه هنر-فاطمه حامدی‌خواه: نشست های پژوهشی هنر در طول سال های گذشته ثمرات بسیاری به همراه داشته و توانسته است برگ های تازه ای را به تاریخ هنر کشور اضافه و از هنرمندان بسیاری غبارروبی کند. موزه کمال الملک مولود همین نشست های پژوهشی است که آثار، اسناد و تصاویر بسیاری از هنرمندان مکتب کمال الملک را در جایی به نام این هنرمند بزرگ گرد هم آورد.
حالا در گذر از این نشست ها، مقدمات برپایی یک موزه دیگر در حال انجام است؛ موزه ای برای خوشنویسی ایران. هنری که کاملا هویت ایرانی دارد و در طول تاریخ خوشنویسان بزرگی بر تارک آن درخشیده اند.
کشف نسخ و قطعاتی از خوشنویسان نامدار و گمنام در خلال نشست های پژوهشی هنر بهانه ای شد تا آثار قدمای خوشنویسی ایران در جایی به نام موزه خوشنویسی ایران حفظ و حراست شود. سازمان زیباسازی شهر تهران نیز از این جریان حمایت کرد و با خریداری اقلام و نسخ خوشنویسان مختلف، حالا مقدمات برپایی این موزه در حال اتمام است و به زودی خبر گشایش آن را خواهیم شنید.
بخش پایانی گفتگو با حسن حامدی که درباره موزه خوشنویسی است، در ادامه می خوانید:
*«موزه خوشنویسی ایران» کارش به کجا رسیده است؟
- یکی دو سال است روی پروژه ای با عنوان «موزه خوشنویسی ایران» کار می کنیم که ان شاالله به زودی به مرحله بهره برداری و افتتاح می رسد. اقلام این موزه خریداری شده، بنای مورد نظر آن مرمت شده است و اکنون درصدد دکورسازی آن هستیم.
اقلام این موزه خریداری شده، بنای مورد نظر آن مرمت شده است و اکنون درصدد دکورسازی آن هستیم*مکان این موزه هم مثل موزه مکتب کمال الملک بنای تاریخی است؟
- بله. مربوط به دوره پهلوی اول است. ساختمانی به نام ساختمان «فولادوند» در کوچه ای به همین نام که در پیچ شمیران واقع شده، شهرداری آن را خریداری و مرمت کرده و اکنون آماده بهره برداری است. البته این ساختمان، فضای بسیار کمی برای موزه خوشنویسی است اما امیدوارم گام اول باشد تا بعد به صورت مفصل تر به آن توجه شود.
*آثار و اقلام خوشنویسی چطور تهیه و خریداری شد؟
-فراخوانی نسبتاً عمومی به اطلاع مجموعه داران رساندیم که اگر کسی قطعه ای برای فروش دارد، اعلام کند که این کار انجام شد. آثار و اقلامی به دست ما می رسید که با حضور چند تن از استادان هنر خوشنویسی کارشناسی می شد و بعد از چانه زنی بر سر قیمت آن، آثار به سازمان زیباسازی و امین اموال سازمان تحویل داده می شد و بعد از آن طبق روال از فروشنده خریداری می شد.
*چه اقلامی به طور مثال؟
-اخیرا سه کتاب درباره خوشنویسی و نگارگری از علیرضا عباسی، خواجه اختیار و محمد هادی چاپ کردیم که تعدادی از آثاری این خوشنویسان که در مجموعه کتاب های گلستان هنر هم به چاپ رسیده است، اکنون در گنجینه سازمان زیباسازی نگهداری می شود. به طور مثال محمد هادی نگارگر و گل و مرغ ساز است و قلمدان های فوق العاده ای ساخته که یکی از این قلمدان ها برای این موزه خریداری شده است.
* اقلام خریداری شده چه تعداد و شامل چه آثاری است؟
-بیش از هزار قلم و شامل آثار خوشنویسی، ابزار و ادوات خوشنویسی است. آثار هم شامل خط کوفی تا آثار خوشنویسی اواسط دوره پهلوی اول است. در واقع آثار دوره معاصر را شامل نمی شود. یعنی تا دوران عمادالکتاب و سال ۱۳۱۵ که این خوشنویس از دنیا رفته، آثار مربوط به ماقبل آن خریداری شده است.
*قدیمی ترین آثار خریداری شده برای این موزه به چه خطی است و آیا خوشنویس آن مشخص است؟
-قدیمی ترین ها آثار خط کوفی است که رقم ندارد و خوشنویس آن نامعلوم است، اما صفحه ای از قرآن به صورت پنج سطری و به خط کوفی داریم که در دنیا نایاب است. این خط روی پوست نوشته شده و اتفاقاً با بسم الله الرحمن الرحیم شروع می شود که امتیاز ویژه ای است.
*چه امتیازی؟
-در عرصه خرید و فروش آثار هنری، صفحه ای از قرآن به خط کوفی و همراه با بسم الله الرحمن الرحیم یک ارزش و امتیاز ویژه محسوب می شود. به طور مثال در خطوط کوفی، سوره حمد در سه صفحه قرار می گیرد، حالا فکر کنید کل قرآن چند هزار صفحه را شامل می شده است. ضمن این که این صفحات همه از هم جدا و در سراسر دنیا پخش شده است و حالا شما به صفحه ای از این قرآن دست پیدا کنید که با بسم الله شروع شده است، خوب این یک امتیاز است.
*ویژگی این موزه و اهمیت راه اندازی آن چیست؟
-هنر اول و ملی کشور ما خوشنویسی بوده است و تاکنون به این هنر به صورت موزه ای و مبسوط که تاریخ هنر خوشنویسی را دنبال کند، پرداخته نشده است. البته موزه عمادالکتاب در قزوین هست اما به این وسعت که مورد نظر ماست، حرکت نکرده اند.
*فضای این موزه گنجایش چه تعداد آثار را دارد؟
پیش بینی می کنیم حدود ۲۰۰ اثر روی دیوار قرار گیرد و تاکنون کمتر از یک پنجم اقلام آن خریداری شده است-پیش‌بینی می کنیم حدود ۲۰۰ اثر روی دیوار قرار گیرد و تاکنون کمتر از یک پنجم اقلام آن خریداری شده است. مابقی آثار هم در گنجینه قرار می گیرد.
*کدام آثار روی دیوار می رود و کدام آثار به گنجینه منتقل می شود؟
-از برخی استادان خوشنویس مثل عمادالکتاب، درویش عبدالمجید، آقافتحعلی حجاب شیرازی و خاندان وصال شیرازی به تعداد آثاری را خریداری کرده ایم که امکان نمایش همه این آثار طبیعتاً به طور یکجا وجود ندارد بنابراین هر کدام از این ها می تواند در نمایشگاه های ادواری که جزو لاجرم هر موزه ای است، مورد استفاده قرار گیرد.
*گنجینه این موزه استانداردهای لازم را دارد؟
-این موزه زیرزمینی دارد که مناسب نگهداری آثار است اما باید به هر حال شرایط خاصی برای این گنجینه درنظر بگیرند که مسئولان حتماً به آن فکر کرده اند.
*کارشناسی آثار برای خریداری چگونه صورت گرفت و اساساً چقدر می توان به این کارشناسی ها مطمئن بود که اصالت یک اثر را تأیید می کند؟
-هر کارشناس اصولاً بر اساس اندازه سواد، توانایی و دانش خودش اثری را کارشناسی می کند. هیچ وقت حکم قطعی در زمینه اصالت اثر وجود ندارد اما کارشناسان نزدیک ترین و موجه ترین نظری را که دارند، ارائه می کنند.
ما برای آثار خوشنویسی کارشناس داشتیم ولی آنها خودشان هم اذعان می کنند که هیچ نظر قطعی برای کارشناسی یک اثر خوشنویسی وجود ندارد. گاهی برای کارشناسی یک اثر شبهه بوجود می آمد که آیا این اثر اصالت دارد یا نه. آن زمان این قطعه را به چند نفر دیگر خارج از فضای کارشناسی رسمی نشان می دادیم تا به نتیجه مطمئن تری برسیم.
به طور مثال اگر قلمدانی قرار بود کارشناسی شود و شبهه بوجود می آمد، چه بسا از خبرگان خیابان منوچهری هم کمک می گرفتیم که آیا اصالت این اثر را تایید می کنید یا خیر. البته می توان به انواع مختلفی آثار را کارشناسی و قدمت سنجی کرد و این به این معنا نیست که ما همه این شیوه های کارشناسی را برای تأیید اصالت این آثار به کار گرفتیم اما بیشتر از استادانی که در ممارست تاریخی خود و در مواجه با یک اثر تاریخی می توانستند یک اثر را اصالت سنجی کنند، بهره گرفتیم.
اگر قلمدانی قرار بود کارشناسی شود و شبهه بوجود می آمد، چه بسا از خبرگان خیابان منوچهری هم کمک می گرفتیم که آیا اصالت این اثر را تایید می کنید یا خیر*در زمان خرید و فروش آثار هنری معمولاً بحث اصالت و یا جعلی بودن آثار پیش می آید، در هنر خوشنویسی چقدر احتمال جعلی بودن آثار وجود دارد؟
-شیوه های جعل آثار هنری هم پیشرفته شده است. باید این را فرض کنیم که هر موزه ای و هر شخصی که آثار هنری خریداری می کند باید بخشی از بودجه خود را تصور کند که آلوده به خرید جعل شده و این احتمال قطعی است. هر چقدر کارشناسی دقیق تر باشد، میزان جعل پایین تر می آید اما هیچ گاه به صفر نمی رسد به عبارت دیگر هیچ موزه ای در دنیا نمی تواند ادعا کند که صد در صد اقلام موزه اش اصیل است.
کاش این فهم در جامعه ما هم جا بیفتد که باعث نشود امکان بروز این احتمالات، باعث تحقیر یک اتفاق مهم فرهنگی شود چراکه این احتمال به هر حال هست و باید تلاش کرد که آن را به حداقل رساند.
*خوشنویسان معمولاً از روی آثار استادانشان مشق می کنند، آیا امکان تشخیص خط استادان از مشق نویسی ها وجود دارد؟
-در حوزه خوشنویسی چیزی به اسم نظیره نویسی وجود دارد مثلاً یک خوشنویس کاری از یک استاد را پیش رویش می گذارد و سعی می کند نظیر آن را بنویسد. این از شیوه های معمول استادی هنرمندان خوشنویس بوده است به طوری که حتی امضای استاد را هم در این نظیره نویسی می نوشتند.
حدود هفتاد، هشتاد سال پیش خوشنویسی می توانست در ترکیه به مقام استادی برسد که بتواند نظیر قطعه ای از میرعماد را بنویسد. حالا این قطعات نظیره نویسی شده که در طول تاریخ نوشته شده و باقی مانده است، باعث می شود بحث جعل در این آثار را پیش بیاورد که البته این ها جعل نیست بلکه نظیره نویسی است.
خوشنویسی هنر عجیبی است مثلاً گاه یک هنرمند قاف را طوری می نویسد که در طول تاریخ هیچ کس دیگر نتوانسته نظیر آن را بنویسد مثل صلابتی که نوشته های میرزاغلامرضا دارد. وقتی خود آثار را می بینید، می توانید این صلابت را احساس کنید.
هر موزه ای و هر شخصی که آثار هنری خریداری می کند باید بخشی از بودجه خود را تصور کند که آلوده به خرید جعل شده و این احتمال قطعی است*زمان افتتاح موزه مشخص است؟
- این موزه از اتفاقات مهم فرهنگی امسال می تواند باشد. با احتمال تغییر شهردار نمی دانم زمان افتتاح این موزه چه زمانی خواهد بود. برخی از آثار موزه نیاز به مرمت دارد و تعداد عمده آنها نیاز به قاب دارند و این امور زمان می برد اما به هر حال امور موزه انجام شده است و حدود یک ماه آینده را برای افتتاح در نظر گرفته بودیم.
امیدوارم که این موزه آن اندازه برای آقای شهردار اهمیت داشته باشد که بخواهد آن را افتتاح کند اما به نظرمن هر کسی این موزه را افتتاح کند، امتیاز بسیار بالایی را از آن خود کرده است.
*در پژوهش هایی که برای راه اندازی موزه داشتید، خوشنویس گمنامی هم بود که بتوانید به آثار و اسنادش دست پیدا کنید؟
-بله. وقتی اقلام موزه خوشنویسی را خریداری می کردیم، به یک اجازه نامه از ابوالقاسم لاریجانی برخورد کردیم که از علاما و شخصیت های سیاسی و فرهنگی زمان خود استعلام می کند که اگر خط من را قابل تعلیم می دانید ذیل این نامه را امضا کنید.
۲۷ نفر ذیل نامه را امضا کرده اند. این قطعه را ما برای شهرداری و این موزه خریداری کردیم. وقتی کتاب مهدی بیانی را که همه خوشنویسان تاریخ را تا جایی که توان داشته شناسایی کرده و نامشان را آورده است به همراه همه پژوهش های تاریخ خوشنویسی که تاکنون انجام شده، بررسی کردیم، هیچ نامی از ابوالقاسم لاریجانی نیافتیم. در حالی که لاریجانی هنرمندی بوده است که خطی بسیار باصلابت و زیبا داشته است.
همین یک نسخه خطی از او موجود است و با همین نسخه آقای جدی دوست و همکار پژوهشگرمان در زمینه مُهر و حکاکی، توانست به واسطه مُهرهایی که پای این اجازه نامه هست، تحقیقی انجام دهد و این شخصیت را شناسایی کند.
تنها نامی که از این هنرمند درج شده از میان خاطرات علامه حسن زاده آملی است که مدتی نزد وی شاگردی کرده است. به هر حال شخصیتی که خطی به این صلابت و استحکام داشته است سرانجام به واسطه پژوهش شناسایی شد و اگر مهدی بیانی دیگری باشد باید نام این خوشنویس را هم در تاریخ خوشنویسی ایران قرار بدهد.
*چرا با این قدرت در خوشنویسی نامی از او جایی ثبت نشده است؟
-این هنرمند سال ۱۳۳۲ از دنیا رفته است و چون روحانی بود، شهرتش بیشتر به واسطه روحانیتش بوده است. در دوره پهلوی اول به واسطه فشارهای حکومتی به شهرستان مهاجرت می کند و بیشتر به فعالیت های معنوی و دینی خودش مشغول بوده و در آمل هم از دنیا رفته است.
غیر از همین یک قطعه نسخه خطی و یک کتاب چاپ سنگی در موزه حضرت معصومه (س) در قم چیزی از این هنرمند باقی نمانده است و یا بهتر است بگویم ما نیافتیم.
*علامه حسن زاده آملی درباره این هنرمند چه گفته اند؟
-در جایی گفته اند که این هنرمند استاد من بوده و خط خوشی داشته است. آیت الله حسن زاده آملی گویا مجموعه دار خوشنویسی هم هستند ولی طبق جستجوهایی که کردیم گویا از آقای لاریجانی هیچ نسخه ای در اختیار نداشتند.
*راه اندازی موزه خوشنویسی چه دشواری هایی داشت؟
-کار کردن در حوزه خوشنویسی کمی سخت است. سختی کار هم اکنون دارد خودش را نشان می دهد. به طور مثال هر کاری را یک خوشنویس تأیید کرده، دیگری می خواهد لاجرم تکذیب کند. هجمه هایی در حال شروع شدن است که برای این موزه آثار جعلی خریداری کردند. به تصور خودمان حتی یک اثر جعلی هم خریداری نشد و البته پولی هم دست ما نبوده است بلکه کارشناسی صورت می گرفت و شهرداری آثار را خریداری می کرد.
هر کاری را یک خوشنویس تأیید کرده، دیگری می خواهد لاجرم تکذیب کند. هجمه هایی در حال شروع شدن است که برای این موزه آثار جعلی خریداری کردندولی در حال حاضر در برخی کانال های فضای مجازی هجمه هایی شروع شده است. به هر حال بخشی از اقتصاد خوشنویسی روی همین خرید و فروش هاست و این موضوع گر چه خوشایند نیست اما حرف و حدیث هایی را به هر حال به دنبال دارد. امیدوارم که این حرف و حدیث ها تاثیری روی مسئولان موزه نگذارد.
چون مسئولان هم دوست دارند بهره تبلیغاتی بگیرند و چیزی که از ابتدایش فتنه برانگیز باشد برایشان جالب نیست. گزیده ای از آثار شاخص این موزه در زمان خودش منتشر می شود که همگان واقف باشند چه گنجی برای شهرداری حفظ و حراست شده است.
*شما خودتان خریدار آثار هنری هستید؟
_ بله. من کاملترین مجموعه طراحی ایران را دارم و تا جایی که دانشم اجازه می دهد از هنرمندان مختلفی مثل سهراب سپهری، فرامرز پیلارام و ... آثار طراحی دارم.
*چرا طراحی؟
-طراحی را دوست دارم. طراحی از یک بداهگی برخوردار است که نقاشی فاقد آن است. نقاشی کنترل شده است اما طراحی انباشته از بداهگی است و من این بداهگی را در طراحی دوست داشتم. ضمن این که طراحی برای خریدن هم ارزانتر است. مثلاً کاری از سهراب را با چند میلیون تومان می توان خریداری کرد ولی یک نقاشی او را با چند میلیارد هم شاید نتوان خرید.
*چقدر برای خرید آثار هنری هزینه می کنید؟
-هر چه از هنرهای تجسمی به دست می آوریم، سعی می کنیم در خود هنرهای تجسمی هزینه کنیم. البته همه این طراحی ها را لزوماً خریداری نکرده ام و برخی هدیه شده است. مثلاً برای هنرمندی مثل نیکذات نجومی کاری در نشریه تندیس انجام دادیم و او وقتی خواست از ایران برود، چند اثر طراحی اش را به من هدیه داد چون می دانست که طراحی دوست دارم.
*چند اثر طراحی در مجموعه شخصی خود دارید؟
-بیش از هزار قطعه.
*برنامه ای برای این آثارتان ندارید؟
-این آثار هم اکنون یک موزه حاضر و آماده است که آرزو داشتم در شهر خودم شیراز آنها را در یک موزه به نمایش بگذارم اما هیچ کس این معنا را درک نمی کند که بخواهد پیگیر راه اندازی چنین موزه ای باشد. چندین بار با شهرداری و شورای شهر شیراز جلسه داشتم اما متوجه موضوع نیستند. این آثار موزه کاملی را شامل می شود که می تواند برای موزه طراحی ایران کفایت کند.
*به موزه طراحی در تهران فکر نمی کنید؟
-در تهران تلاشم معطوف به موزه کمال الملک و موزه خوشنویسی شده و بیش از این نخواستم با اموال شخصی خودم وارد گفتگو بشوم.
این درخواستی است که تهران می تواند داشته باشد و من پیشنهادی برایش ندارم اما برای شیراز که شهر خودم است، قضیه فرق می کند و آن هم با منت می توانم بپذیرم.
البته فارس و شیراز خطه خوشنویس خیز است و من هم شروع به خرید اقلام خوشنویسی هنرمندان خطه فارس کرده ام. تعدادش زیاد نیست و حدود ۵۰ یا ۶۰ اثر است اما می تواند زمزمه های موزه خوشنویسی خطه فارس را هم به صدا درآورد.
*برای موزه خوشنویسی هم مسئولان شیراز استقبال نکردند؟
-همین نوروز ۹۶ با شورای شهر شیراز جلسه ای گذاشتم که به عنوان هدیه این مجموعه را تقدیم موزه ای با عنوان موزه خطه فارس کنم اما به آنها گفتم که باید همت کنید و این موزه را ایجاد کنید که آثار را در آن قرار دهیم.
مسئولان گفتند برای ۱۵ اردیبهشت که روز شیراز است، نمایشگاهی برگزار می کنیم و بازتاب و اقبال عمومی را می سنجیم. اگر اقبال داشت، می رویم به سمت راه اندازی موزه و اگر نداشت هیچ و تاکنون با من تماس نگرفته اند.