خبرگزاری مهر، گروه بین الملل- جواد حیران نیا و پیمان یزدانی: قریب به ۷۰ سال پس از آنکه جهان قدرت مخرب سلاح‌های هسته‌ای را در اولین حمله اتمی آمریکا به هیروشیما به تماشا نشست، جمعه ۷ جولای سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۶ تیرماه سال ۹۶) بیش از ۱۲۰ کشور جهان اولین «معاهده منع سلاح‌های هسته‌ای» را به تصویب رساندند.
این معاهده، بعد از ماه‌ها مذاکره، علیرغم مخالفت‌های شدید کشورهای دارنده سلاح‌های هسته‌ای با ۱۲۲ رأی موافق (از جمله ایران)، یک رأی مخالف و یک رأی ممتنع در یک رأی گیری تاریخی تصویب شد؛ معاهده‌ای که تصریح می‌کند ساخت، آزمایش، تولید، اکتساب، تملک، انباشت، انتقال، استفاده و تهدید به استفاده از سلاح هسته‌ای تحت هر شرایطی ممنوع است.
هلند تنها کشوری بود که علیرغم شرکت در مذاکرات برای تهیه این معاهده، با تصویب آن در سازمان ملل مخالفت کرد.
۱۴۰ کشور به رهبری استرالیا، برزیل، مکزیک، آفریقای جنوبی و نیوزلند در مذاکرات برای تهیه متن این معاهده شرکت کرده بودند.
طرفداران معاهده مذکور معتقدند تصویب آن در سازمان ملل، کشورهای دارنده سلاح‌های هسته‌ای را برای از بین بردن این تسلیحات تحت فشار قرار خواهد داد.
آمریکا، روسیه، انگلیس، چین، فرانسه، هند، پاکستان و کره شمالی به عنوان ۸ کشور دارنده سلاح‌های هسته‌ای، به علاوه رژیم صهیونیستی که دارای تسلیحات هسته ای نیز هست ولی هرگز بطور علنی به آن اذعان نکرده است از شرکت در مذاکرات برای تهیه این معاهده خودداری کرده بودند.
«نیکی هیلی» نماینده آمریکا در سازمان ملل هنگام آغاز مذاکرات برای این معاهده در ۲۷ مارس سال جاری گفت که او طرفدار جهان بدون سلاح هسته‌ای است، «اما باید واقع‌بین باشیم»!
تصویب این معاهده جدید تحول بین المللی بسیار مهمی محسوب می‌شود؛ زیرا این معاهده نتیجه فرایندی است که طی آن اکثر کشورهای غیر هسته‌ای تصمیم گرفته‌اند به سازوکاری که قدرت‌های بزرگ هسته‌ای طی نیم قرن اخیر با هدف حفظ منافع و تسلیحات هسته‌ای‌شان در سطح بین المللی تعریف و پیاده کرده بودند، نه بگویند.
در همین راستا خبرگزاری مهر گفتگویی با دکتر «اولی هاینونن» معاون سابق آژانس بین المللی انرژی اتمی داشته است که در ادامه می آید. هاینونن رئیس سابق بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی و مشاور ارشد اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی» در زمینه علوم تحلیلی و منع اشاعه هسته ای است. وی همچنین عضو اندیشکده «مرکز بلفر» متعلق به دانشگاه هاروارد است.
*با وجود تاکیدهای زیاد بر خلع سلاح هسته ای، چرا معاهده منع تسلیحات اتمی اینقدر دیر تصویب شد؟ و چرا در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد که مصوباتش الزام آور نیستند؟
در زمینه خلع سلاح هسته ای چندان فاقد پیشرفت هم نبوده ایم، ما پیشرفت هایی در این خصوص داشته ایم. در اوج جنگ سرد آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق بیش از ۶۰ هزار کلاهک اتمی در زرادخانه های خودشان داشتند که الان این تعداد به کمتر از ۱۰ هزار کلاهک کاهش یافته است.
«ریگان» و «میخائیل گورباچف» در نشست «ریکجاویک» درباره برچیدن کلیه کلاس های تسلیحات اتمی، موشک های کوتاه برد و میان برد به توافق رسیدند. از آن زمان به بعد فرصت های زیادی از دست رفته است. از زمان اجرایی شدن توافق ریگان و گورباچف، ما شاهد آن هستیم که شماری از کشورهای دارای تسلیحات هسته ای مثل هند، پاکستان، چین و اخیرا کره شمالی به تعداد کلاهک های اتمی خود افزوده اند و زرادخانه های خود را متنوع تر کرده اند.
*تصویب معاهده منع تسلیحات اتمی در مجمع عمومی سازمان ملل و با توجه به غیر الزام آور بودن معاهدات مجمع آیا حداقل دارای آثار و نتایج عرفی خواهد بود؟ آیا می تواند منجر به خلع سلاح اتمی قدرت های هسته ای شود؟
من فکر نمی کنم این مصوبه تبعاتی را متوجه کشورهای دارای سلاح هسته ای بکند و اینکه آنها در روند مذاکرات شرکت نکردند بیانگر این حقیقت است. این معاهده دارای عناصری است که در تضاد با دیدگاه این کشورها است مانند خلع سلاح جهانی. بسیاری از این کشورها شروط راست آزمایی را شروطی ضعیف می دانند که موجب تضعیف نظام راستی آزمایی NPT می شود. NPT دارای توافقات های پادمانی جامع و پروتکل الحاقی است که امروزه استاندارهای راست آزمایی فعلی آژانس بین المللی انرژی اتمی است. متاسفانه مذاکره کننگان پیمان اخیر پروتکل الحاقی را به عنوان یکی از ملزومات آن در نظر نگرفته اند.
*حامیان این معاهده بر این باور هستند که تصویب آن در مجمع عمومی سازمان ملل قدرت های هسته ای را برای برچیدن تسلیحات هسته ایشان تحت فشار قرار خواهد داد. فشارهای احتمالی بر این کشورها از سوی سازمان ملل چه فشارهای می توانند باشند؟
کشورهای دارای سلاح هسته ای که عضو NPT هم هستند، پیشتر متعهد به توقف مسابقه تسلیحات هسته ای و نهایتا خلع سلاح هسته ای و مذاکره برای تکمیل روند خلع سلاح تحت راستی آزمایی بین المللی شده اند. در «ریک جاویک» آمریکا و شوروی گام های مهمی در راستای توقف مسابقه تسلیحاتی برداشتند. هند، پاکستان، اسرائیل و کره شمالی NPT را امضاء نکرده اند، اما سخت است که معاهده اخیر بتواند برای توقف اقدامات آنها مشوق هایی ارائه کند.
اینکه آیا آنها سلاح های هسته ای خود را برخواهند چید و اینکه چه موقع این کار را خواهند کرد، چیزی نیست که تحت این معاهده اخیر صورت گیرد و احتمال این کار از سوی آنها در قالب NPT بیشتر است زیرا NPT پادمان های قوی تری در برابر برنامه های هسته ای دارد. برای پیشرفت مسئله خلع سلاح به چنین تضمین هایی نیاز است. در واقع درخواست تن دادن کشورهای دارای سلاح هسته ای به اقداماتی مشابه آنچه که در NPT آمده است می تواند مانع از تبعیض آمیز بودن معاهدات شود.
*یکی از اهداف آژانس بین المللی انرژی اتمی خلع سلاح هسته ای است، اما قدرت های هسته ای به این مسئله علاقه ای ندارند و صرفا به دنبال عدم اشاعه هسته ای هستند. چرا آژانس بین المللی انرژی اتمی هرگز به دنبال خلع سلاح هسته ای نبوده است؟
اساسنامه آژانس که تعیین کننده اهداف و وظایف آن است اشاره مستقیم به خلع سلاح هسته ای ندارد. با اینحال وظیفه آژانس ارتقاء صلح و همکاری های بین المللی و افزایش پادمان های نظارتی در سطح جهان برای خلع سلاح است. با توجه به قابلیت های فنی پادمان های راست آزمایی، از آژانس خواسته شد تا برچیده شدن برنامه سلاح های هسته ای عراق، آفریقای جنوبی و لیبی را تائید کند. این موارد نشان می دهند که آژانس با منابع اضافی می تواند چنین مسئولیت هایی را در صورتی که از سوی جامعه جهانی از آن درخواست شود بر عهده گیرد.
*به عنوان شخصی که سال ها در آژانس کار کرده اید آیا تا به حال قدمی در راستای خلع سلاح برداشته اید؟ اگر برداشتید، با چه مشکلاتی مواجه شدید؟
به عنوان عضوی از این آژانس من در موضوعات راستی آزمایی و برچیدن فعالیت های هسته ای عراق، آفریقای جنوبی و لیبی مشارکت داشتم. بعد از ترک آژانس هم به عنوان مشاور فنی سفیر لاجاوا کار کرده ام که بطور گسترده ای برای تسهیل تشکیل جلسات برای ایجاد منطقه عاری از سلاح های کشتار جمعی در خاور میانه کار کرده است. متاسفانه در بین کشورهای منطقه فرصت مناسبی وجود ندارد تا آنها را متقاعد به آغاز نشست هایی در سطح وزیران بکنیم تا این روند شروع شود.
مانع دیگر که وجود دارد اهمیت نقش سلاح هسته ای در دکترین امنیتی برخی کشورها است. تا زمانی که بتوانیم این نگرانی ها را برطرف کنیم سخت است که شاهد ابتکار دیگری- مذاکرات پیمان قطع مواد شکاف پذیر(FMCT) -در این خصوص باشیم، که من در سال های اخیر سرگرم آن بوده ام.FMCT گام مهمی در توقف تولید مواد مورد استفاده در سلاح های اتمی خواهد بود. آیا این مسئله شدنی است؟ بله، اما اطمینان حاصل کردن از اینکه آیا چنین پیمانی قابل راستی آزمایی است سخت است. این مسئله نیازمند فکر جدید و رهبری جدید است به ویژه از سوی کشورهای دارای تسلیحات هسته ای.