خبرگزاری مهر، گروه دین واندیشه: قبل از ورود به بحث فرهنگ عزاداری در بنگلادش، آشنایی مختصری با گرایش های مذهبی وعقیدتی مسلمانان این کشور لازم است. بنگلادش با /۱۶۰ میلیون نفر جمعیت درهمسایگی کشور بزرگ هند قراردارد. از میان این جمعیت، حدود ۹۰ % مسلمان هستند که می توان گفت همه آنان اهل سنت حنفی مذهب اند. تعداد جمعیت شیعه این کشور تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حدود هشت هزار نفر بود. تقریبا نیمی از آنان در شهر داکا با مرکزیت حسینیه دالان زندگی می کردند. حسینیه دالان، مجموعه ساختمانی است که قدمت آن به بیش از۴۵۰ سال قبل بازمی گردد که به دست نواب سراج الدوله آخرین نواب سرزمین بنگال ساخته شده بود. بقیه شیعیان به طور متفرقه در چند نقطه از شهرستانهای جنوبی مانند ساتکیرا، کولنا، خالصپور، جیسور، ناراییل و چیتاگنگ و تعدادی نیز در منطقه شمالی در شهرستانهای سیلهت و رنگپور و سیدپور زندگی می کردند.
اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، و در سه دهه اخیر، تعداد شیعیان در این کشور افزایش یافته وهرچند که آماردقیقی ازآن دردسترس نیست اما تعداد آنان از۲۰ تا ۴۰ هزارنفر برآورد می شود.
حدود نیمی از جمعیت شیعیان بنگلادش را شیعیان مستبصر تشکیل می دهند. تلاش های مبلغان بومی، طلاب بنگلادشی اعزامی از حوزه علمیه قم، فعالیتهای فرهنگی رایزنی وسفارت جمهوری اسلامی ایران در داکا و حضور پربرکت نماینده محترم سابق مقام معظم رهبری حضرت آیت الله شاهرخی خرم آبادی قدس سره در افزایش جمعیت شیعه نقش موثری داشته است. با پذیرش مذهب شیعه توسط مستبصرین، شهرستانهای جدیدی در طومار مناطق شیعه نشین اضافه گردید، از قبیل شهرستانهای سرسا، باگورا، دیناجپور، غازیپور، ژینایداه، ناتور و غیره.
فرهنگ عزاداری شیعیان سنتی وقدیم
در مناطقی که شیعیان اصیل وقدیمی زندگی می کنند از قدیم مسجد و حسینیه داشته اند. تنها مشکلی که گریبانگیر آنان بود نداشتن ذاکر و روحانی بود. لذا افرادی که روحانی نبوده اما مطالعاتی مختصر در زمینه تاریخ واقعه عاشورا داشتند به منبر رفته و مجالس محرم را برگزار می کردند. در این مجالس، مقتل خوانی از متن کتابی که «پوتی» نام داشت مرسوم بوده است. درمواردی، برخی از ذاکران از آن سوی مرز (هند) در ایام محرم به بنگلادش می آمدند. فرهنگی که شیعیان قدیم برای عزاداری حسینی داشتند غالبا متأثر از فرهنگ عزاداری هند بود. زنجیرزنی خونین و قمه زنی، عنصر اصلی این فرهنگ به شمارمی رود. در روزهای پنجم، هفتم و دهم محرم، دسته های عزاداران در خیابانها به راهپیمایی یا به تعبیر محلی، جلوس راه می اندازند. بعضی از این مناطق زمین خاصی را بنام «میدان کربلا» دارند و دسته های عزا از حسینیه ها حرکت نموده پس از عبور از خیابان های مورد نظر، در میادین کربلا پایان می یابد. دولت با استقرار نیرو های امنیتی در طول مسیر حرکت هیأت، عزاداران را مورد حمایت قرارمی دهد.
مراکز مهم برگزاری مراسم عزاداری دربنگلادش
اکنون به شرح مناطقی که شیعیان اصیل داشته و از قدیم الایام به این روش عزاداری برگزار می کنند می پردازیم:
در داخل شهر داکا در پنج نقطه :
حسینیه دالان – پالتن- محمدپور- مُغ بازار- میرپور.
در رایزنی فرهنگی نیزاز سال های گذشته در ایام محرم فرش عزا گسترده می شد و جمعی از شیعیان شرکت می نمودند. سال به سال تعداد شرکت کنندگان در مجالس رایزنی رو به افزایش بود. اما از دو سال پیش ترجیح داده شد که این مراسم به خارج رایزنی نقل مکان کند تا برگزارکنندگان آن، هویت بومی خود را حفظ کنند، ضمن آنکه رایزنی کما کان مساعدت های خود را در برگزاری این مراسم ادامه داده است. بنا براین، مراسم رایزنی به حسینیه "تزگاون" که از املاک خانواده تاجر بزرگ شیعه در بنگلادش موسوم به «خانواده اصفهانی» می باشد، منتقل گردید.
در شهرستانهای جنوبی :
نورنگر- دباتا- پارولیا- مرکز شهر ساتکیرا- خالصپور- مرکز شهر کولنا- شنهاتی- حسینیه مورلی- حسینیه براندیپارا- گوبرابازار،مسجد جامعه ناراییل- هالی شهر- چیتاگنگ- و غیره.
در شهرستانهای شمالی :
سیدپور- رنگپور- سیلهات مولوی بازار و غیره.
فرهنگ عزاداری شیعیان درماه محرم
در هر کدام از این مناطق از ۱۰ الی ۲۵۰ خانوداه شیعی اصیل زندگی نموده و در ایام محرم مراسم عزاداری برپا می کنند. از آغاز محرم حسینیه های خود را با نصب پارچه های سیاه، سیاه پوش نموده و خودشان نیزلباس سیاه می پو شند. در مسیر ورودی محله شیعیان نیز دروازه ای موسوم به «شهیدان کربلا» ساخته شده و تا چهل روز برپا می ماند. عَلَمی را هم به اهتزاز در می آورند بیاد حضرت عباس علمدار که تا آخر محرم افراشته می ماند. نمادی از مرقد مطهّر حضرت سید الشهداء بنام «تعزیه» و نماد دیگری از تابوت شهیدان درست نموده و در مسیر دسته های عزا به همراه خود حمل می کنند. در بعضی مناطق، شیعیان در این چند روز در خانه های خود از مصرف ماهی، گوشت، روغن، عدس ومواد برتر خوراکی، از خوابیدن بر روی تخت وجایگاه آرام خودداری ورزیده، و به علامت عزادار بودنشان، زندگی بسیار ساده ای را اختیار می کنند
برای پذیرایی از مهمانان مجالس عزا، غذای نسبتا ساده تری تهیه می گردد. هر خانواده ای در حد توان خود به نیت تبرک از شهدای کربلا در هزینه های مجالس عزا سهیم می شوند. البته روز عاشورا پذیرایی مفصل تری در نظر گرفته می شود. دراین روز، حاجت مندان زیادی به امید گره گشایی مشکلات خود نذر نموده و از عزاداران پذیرایی می کنند. شیعیان اردو زبان که غالب آنان در اطراف حسینه دالان و دیگر حسینیه های شهر داکا زندگی می کنند در روز عاشورا بعد از اتمام مراسم عزاداری از عزاداران پذیرایی می کنند.
ازاین مراسم خاص، به «فاقه شکنی» یاد می شود. علاوه برآن، بعضی از خانواده ها، در روز هشتم در خانه های خود، نذر حضرت ابو الفضل برگزار و با غذا و میوه خاصی از عزاداران پذیرایی می کنند.
در حسینیه ها در شبهای دهه اول محرم، مجالس عزا و سینه زنی بر پا می گردد. در روز عاشورا درطول روز مجالس عزا، سینه زنی و راهپیمایی دسته های عزاداران بر پا است. در بعضی از این حسینیه ها مثل حسینیه دالان و شیعه مسجد محمد پور که هر دو در داخل شهر داکا قرار دارد، تا چهل روز مجالس عزا ادامه دارد.
نقش طلاب ومبلغان بنگلادشی
بر اثر فعالیتهای طلاب بنگلادشی اعزامی ازحوزه علمیه قم و مبلغان بومی در چند سال اخیر، ضمن آنکه تعداد پیروان مذهب شیعه در مناطق مختلف افزایش یافته است، فرهنگ عزاداری نیز چهره پاکیزه تری به خود گرفته است.
به تدریج از زنجیرزنی های خونین و قمه زنی ها کاسته شده و کیفیت مجالس از لحاظ محتوایی غنی تر شده است. طی سال های اخیر، کتابهای زیادی در تببین نهضت حسینی و عاشورا به زبان بنگلا ترجمه و به چاپ رسیده است مانند کتاب حماسه حسینی استاد شهید مطهری، نفس المهموم شیخ عباس قمی، لهوف سید بن طاووس و غیره که تمام اینها در بهبودی محتوایی فرهنگ عزاداری در بنگلادش تأثیر بسزایی داشت است. طلاب فارغ التحصیل از حوزه علمیه قم در حسینیه ها و مساجد مستقر شده و طلاب شاغل نیز در این ایام به نقاط مختلف اعزام می شوند. آنان با بیان صحیح و مستدل، چهره واقعی نهضت عاشورا را برای مردم تبیین می کنند. در نتیجه، فرهنگ عزاداری بین شیعیان کشور بنگلادش تا حد زیادی متحول شده است.
در بعضی از مناطق، توسط شیعیان مستبصر نیز حسینیه هایی ایجادشده است که در ایام محرم مراسم عزاداری بر پا می کنند. مانند باگورا، سرسا، خایرپوکور، غازیپور، گهوراگات، کوشالیا و غیره. در میان این مناطق، سرسا و باگورا بیشترین تعداد شییعان مستبصرین را دارد و مراسم عزاداری گسترده تری در آن جا برگزار می شود.
مراسم سوگواری شهدای کربلا درسال جاری
به لطف خداوند، امسال نیز در تمام مناطقِ شیعه نشین مراسم عزاداری به خوبی منعقد گردید. تا آنجا که اطلاعات در دست است، هیچ حسینیه ای خالی از ذاکر و یا روحانی نیست. امسال در حسینیه مغُ بازار داکا یکی از ذاکرین از هند دعوت شدهاست. در حسینیه دالان بزرگترین مجالس سوگواری محرم بر پا می گردد. در کنار آن در حسینیه "تزگاون" شهر داکا با حمایت رایزنی فرهنگی و با مشارکت و همکاری تعدادی از شیعیان محلی برنامه عزاداری دیگری برپا است که اغلب شرکت کنندگان را مستبصرین تشکیل می دهند. رایزن فرهنگی، سفیر جمهوری اسلامی ایران، آقای دکتر گوهر رضوی مشاور امور بین الملل نخست وزیر بنگلادش در این مراسم و محافل عزاداری دیگر نیز شرکت می کنند. آقای محمد عبد القدوس از طلاب حوزه علمیه قم در این حسینیه سخنرانی می نمود
خبر های رسیده از شهرستان ها حاکی از این است که در همه حسینیه های قدیم و جدید از شب اول محرم تا شب یازدهم مراسم عزاداری برگزار شده است. دو روز پیش رئیس پلیس شهر داکا به اتفاق رئیس بخش اطلاعاتی ودیگر مقامات امنیتی از حسینیه دالان بازدید نمود و وضعیت امینتی را از نزدیک مورد بررسی قرارداد. بعد از آن در کنفرانس خبری که در داخل محوطه حسینیه دالان با خبرنگاران داشت به صراحت اعلام نمود که نیروهای امنیتی دولت، همه مراسم عزاداری محرم را زیر پوشش امنیتی کامل قرار خواهد داد. وخدارا شکر با تدابیر اتخاذشده، تاکنون هیچ رخداد امنیتی در مراسم عزاداری شیعیان بنگلادش گزارش نشده است.
مراسم عزاداری درسفارت جمهوری اسلامی ایران
امسال نیز مانند سال های قبل، همزمان با برپایی مراسم سوگواری شهدای کربلا در نقاط دیگر داکا، مراسم عزاداری در محل نمازخانه سفارت جمهوری اسلامی ایران نیز برپاشد. این مراسم به مدت ۴ روز از هشتم تا دهم محرم ادامه داشت. علاوه بر اعضای سفارت، رایزنی و خانواده هایشان، تنی چند از ایرانیان مقیم و برخی افراد
بنگلادشی و بویژه دانشجویان ایرانی که تعدادشان حدود ۴۰ نفر می باشد در این مراسم حضور می یافتند. قراأت زیارت عاشورا، سخنرانی حجت الاسلام دکتر واعظی سفیر جمهوری اسلامی ایران ونوحه خوانی وسینه زنی دراین مراسم برپابود..
فرهنگ عاشورا در بین اهل سنت :
مسلمانان اهل سنت که اکثریت قاطع جمعیت کشور بنگلادش را تشکیل می دهند، از لحاظ خط و مشی وگرایش مذهبی خود به چند دسته تقسیم می شوند :
اهل سنت ( حنفی مذهب با گرایش سنتی)
اهل سنت (حنفی مذهب با گرایش سلفی)
اهل سنت (حنفی مذهب با گرایش صوفیه سنتی)
اهل سنت (حنفی مذهب با گرایش صوفیه سلفی)
هر یک از این دسته ها در برخورد با ماه محرم و موضوع عزاداری، موضع خاص خود را دارند.
دسته اول با اینکه از پیروان مذهب حنفی اهل سنت می باشد، ولی نسبت به اهل بیت (ع) و پنج تن پاک، ارادات و احترام می ورزند. بعضی از آنان در روز عاشورا در هیأت و دسته های شیعه شرکت نموده و جهت برآورده شدن حاجات خود به پیشگاه امام حسین (ع) نذر می کنند. بزرگنرین اجتماع این دسته از اهل سنت در حسینیه دالان دیده می شود که بالغ بر دهها ها هزار نفر می باشند. اساسا شب عاشورا و روز عاشورا منطقه حسینیه دالان در اختیار اهل سنت های این دسته قرار می گیرد و در روز عاشورا نیز این افراد درکنار شیعیان در موکب عزاداری که مسیر خاصی را در خیابان طی می کند حضور دارند.
اما دسته دوم که بیشتر از قشر تحصیل کرده هستند بر اثر تبلیغات منفیِ عوامل وهابی و اهل حدیث، عزاداری در روز عاشورا را بدعت دانسته و به همین سبب، شیعه را خارج از دین اسلام می پندارند. قابل ذکر است که این رویه تا دو سه دهه پیش، در بین مسلمانان اهل سنت این کشور وجود نداشته است.
پیش قراول فکری این دسته، علمایی هستند که در عربستان سعودی تحصیل نموده و پس از بازگشت به کشور، در مساجد و مراکز اسلامی و نیز در شبکه های تلویزیونی جا باز نموده اند ودراین برنامه ها به تبلیغ علیه شیعه می پردازند. آنان با بیان حوادث تاریخی انبیای گذشته، به دنبال چشم پوشی ازاهمیت روز عاشورا و واقعه شهادت سید الشهداء (ع) می باشند. آنان فقط بر روزه داری در عاشورا تأکید و مردم را به تهیه غذا های خوب در این روز و پوشیدن لباس نو حتی برگزاری مراسم ازدواج در این روز توصیه می کنند. تحلیل گران مذهبی در مقالاتی نوشته اند که بر اثر این گونه تبلیغات، مسلمانان اهل سنت در بنگلادش، بیشترین صدمه را از لحاظ احساسات مذهبی دیده اند. زیرا آنان حتی واقعه شهادت امام حسین (ع) را به تحلیل های انحرافی می کشانند و چه بسا خود امام حسین را نیز متهم می کنند. گرچه تعداد این دسته از مسلمانان اهل سنت هنوز به اندازه دسته اول نرسیده است، اما متأسفانه نفوذ آنان در مساجد و مراکز و رسانه ها قویتر از دسته اول می باشد. اساسا این گروه از مسلمانان اهل سنت، با نام های اهل حدیث و یا نام های دیگر، جدای از اهل سنت سنتی، هویت مستقلی از خود بروز می دهند. افراد حزب جماعت اسلامی بنگلادش نیز با این دسته هستند. امسال انجمنی در سطح ملی، توسط تعدادی از علمای ذی نفوذ اهل سنت با نام «انجمن جشن سال نوی هجری» در داکا تشکیل شد. آنها قصد دارند حلول سال نو هجری را همانند دیگر سال های نو، با جشن و مراسم شادمانی و فرهنگی برگزار کنند.
دسته سوم اهل سنت (حنفی مذهب با گرایش صوفیه سنتی) می باشند. تعداد آنان در بنگلادش تقریبا ۵۰ % از کل جمعیت مسلمانان اهل سنت را دربر می گیرد. چون آنان مرید پیرهای نحله صوفیه خود هستند و هر یک از این پیرها، سلسله خود را به اهل بیت منتسب می دانند، لذا درمراکز موسوم به "دربار شریف" و "خانقاه" های خودشان به یاد شهدای کربلا در ایام محرم مراسمی دارند. گرچه فرهنگ آنان با فرهنگ شیعه یکسان نیست، ولی نسبت به شهیدان کربلا علاقه نشان می دهند و اشک می ریزند. پیرهایی که با طریقت قادریه و چیشتیه مرتبط هستند در این دسته قرار دارند. در روز عاشورا آنان سیاه پوش می شوند و با پرچمهای سرخ به راهپیمایی می پردازند. چند مورد از مهمترین دربار شریف های پیران صوفیه ذیلا ذکر می شود :
غارپارا امامباری دربار شریف در مانیک گنج
راجباری میدینی پور دربار شریف
سلطان شی دربار شریف در سیلهت
هوبیگنج دربار شریف
مولوی بازار دربار شریف
دولت باری دربار شریف در بی باریا
شاه امانت الله دربار شریف در چیتاگنگ
ولی تولا لطیفیه دربار شریف
ابو الولایی دربار شریف در کیشور گنج
صبوریه دربار شریف در کومیلا
بی باریا پاک پنجتن دربار شریف
در بعضی از دربار شریف ها اجتماع تعداد جمعیت عزادار در روز عاشورا از ۵۰ هزار نفر تجاوز می کند. آنان به روش خود سینه می زنند، نوحه می خوانند، پرچمهای سرخ با خودشان حمل می کنند، یک پارچه سرخ هم روی پیشانی ها می بندند. شب عاشورا را با نماز و عبادت می گذرانند، روز عاشورا تا عصر آب نمی نوشند. پس از اتمام برنامه های روز عاشورا از عزاداران پذیرایی بعمل می آورند.
اخیرا بنیادی توسط بعضی از این پیران صوفیه تشکیل شده بنام بیناد محبین اهل بیت (ع). برخی از پیرهای بزرگ این بنیاد، با جمهوری اسلامی ایران از جمله مجمع جهانی اهل بیت (ع) نیز میانه خوبی دارند. دربار شریف هایی که زیر نظر این بنیاد قرار دارند در ایام محرم برنامه های عزاداری منسجم تری برگزار می کنند.
تشکیلات دیگری از پیران در شهرستان راجشاهی بوجود آمده است. آنان بمنظور برگزاری عاشورا، یک روز را به نام «روز جهانی شهید» نام گذاری کرده اند. آنان در این روز پس از انجام راهپیمایی در میدان دانشگاه راجشاهی جمع می شوند. در این اجتماع شخصیتهای علمی و دانشگاهی در اهمیت روز عاشورا سخنرانی می کنند.
یکی دیگر از مراکزی که در ایام محرم برنامه مفصل تری دارد «احمدیه فاضل مدرسه» در چیتاگنگ می باشد. این مدرسه زیر نظر آقای صوفی میزان الرحمن، یکی از بازرگانان و صنعت گران برجسته کشور قراردارد. در طول دهه اول ماه محرم در صحن بزرگ مسجد جامع بیت الفلاح چیتاگنگ اجتماع بزرگی بر پا می شود و علما و دانشمندان از داخل و خارج کشور در این اجتماع در خصوص محرم و عاشورا سخنرانی می کنند. امسال هم آنان برنامه دارند.
اما دسته چهارم از مسلمانان اهل سنت که حنفی مذهب و با گرایش صوفیه سلفی می باشد، آنان نیز متأثر از افکار وهابی هستند و با شیعه و اهل بیت میانه خوبی ندارند. پیرانی که از دیوبند تعلیم دیده اند بیشتر در این دسته قرار می گیرند. مدرسه بزرگ "هات هزاری" در چیتاگنگ که آقای مولانا مفتی احمد شافی، رهبری این جمعیت را بعهده دارد شدیدا با عزاداری مخالفت می ورزند و این کار را بدعت می دانند. در بنگلادش تعداد زیادی مدارس دینی وجود دارد که با سیستم آموزشی موسوم به "مدارس قومی" اداره می شود. آقای مفتی شافی رهبر بزرگ آنان است. لذا طلاب و علمایی که از این مدارس فارغ التحصیل می شوند، نسبت به شیعه و مجالس عزاداری نفرت عجیبی دارند. عناصر وهابیت و آل سعود هم بیشتر روی آنان سرمایه گذاری می کنند و تعصب ضد شیعی در میان مردم مسلمان این کشور را تبلیغ می کنند.
رویکرد دولت بنگلادش به عزاداری شیعیان
روز عاشورا دربنگلادش تعطیل رسمی و سراسری است. رئیس جمهور و نحست وزیر و خانم خالده ضیاء رهبر حزب مخالف دولت، به مناسبت این روز حماسی پیام صادر نمودند که در رسانه هامنعکس گردید. برخی مقامات دولتی در آئین های سوگواری که در روزعاشورا بویژه ازسوی پیرهای اهل سنت برپا می شود حضوریافته وسخنرانی می کنند. امسال نیز وزیر اطلاع رسانی بنگلادش، میهمان ویژه مراسم عاشورا برگزارشده ازسوی پیرمانیک گنج بود. علاوه برآن، دستگاه های دولتی نسبت به عاشورا احترام قایل اند. آنان برای عزادارن سراسر کشور، پوشش امنیتی را تأمین می کنند. ازصاحب نظران دعوت می کنند تا تاریخ واقعه کربلا را تبیین کنند. در مساجد و مراکز دعا و مناجات ویژه ای بیاد شهدای کربلا برگزار می شود. حال و هوای عمومی مسلمانان غمبار و غمناک می باشد. حتی آنانکه قایل به بدعت هستند نیز، علنا جرأت پیدا نمی کنند واکنشی نشان دهند و سکوت اختیار می کنند.
بازتاب ایام سوگواری امام حسین (ع) دررسانه ها
درسال جاری، مراسم ماه محرم در رسانه های بنگلادش نیزبا بازتاب خوبی همراه بود. در شبکه های رادیویی و تلویزیونی دولتی و بعضا خصوصی، شب عاشورا و روز عاشورا برنامه های کاملا احترام آمیز نسبت به شهدای کربلا پخش گردید، امسال نیزشبکه های تلویزیونی، از مراسم سوگواری روز عاشورا در داکا, گزارش وفیلم منتشر ساختند. علاوه برآن، روزنامه ها، مقالات و سرمقاله های متعددی درتوصیف واقعه کربلا و تبیین هدف قیام امام حسین (ع) همراه با تصویر ازمراسم منتشر ساختند. البته همزمان با این اقدامات مثبت، یکی از روزنامه ها مقاله ای را از یک دانشجوی دانشگاه راجشاهی منتشر نمود که همراهی مسئولان دولت با سوگواران حسینی را مورد انتقاد قرارداده واز آئین عزاداری عاشقان حسینی به عنوان بدعت های غیر اسلامی یاد کرده بود.