به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست (پام)، خاک، پیکره ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرایندها و عوامل خاکساز تشکیل شده و دربرگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن می باشد و پوشش های آبرفتی و سنگی سطح زمین نیز در بر می‌گیرد.
خاک به عنوان منبع طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک می باشد به همین دلیل هرگونه آلودگی موجود در خاک می‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد. خاک از منابع تجدیدپذیر به شمار می رود اما براساس مراجع مختلف تشکیل هر سانتیمتر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی از ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال طول می کشد. هزینه رفع آلودگی هر متر مکعب خاک به روشهای مختلف، بین ۵۰ تا ۵۰۰۰ دلار است (ارزان ترین قیمت مرتبط به تبدیل خاک آلوده به بتن است). از سوی دیگر، رفع آلودگی خاک فرآیندی بسیار درازمدت است.
با درک عمیق قدر و منزلت منابع خاک کشور و لزوم حفظ و حراست از این سرمایه خدادادی جهت بهره برداری پایدار و حفظ امانت برای نسلهای آینده، اعتقاد راسخ داریم که توسعه پایدار هیچ کشوری بدون توجه بـه منـابع خـاک، دسـت یافتنی نخواهد بود. سال ۲۰۱۵ میلادی از طرف سازمان ملل متحد به عنوان سال جهانی خاک تعیین و نامگذاری شده است. همچنـین در هر سال روز پنجم دسامبر( ۱۵ آذر)، به عنوان روز جهانی خاک معرفی گردیده است. بزرگداشت این سال و این روزها از طرف جامعه جهانی بیانگر لزوم توجه هرچه بیشتر به این سرمایه عظیم خدادادی است کـه بـه علـت افـزایش نیازهـای روزافزون جمعیت جهان تحت فشار مضاعف قرارگرفته است. امروزه آثار زیانبار عدم توجـه بـه سـنت هـای الهـی و سـوء مدیریت در بهرهبرداری از منابع خاک و اراضی پدیدار گشته و زنگ خطر جدی را در مورد رفاه، سـلامت، و حتـی ادامـ ه حیات بشر به صدا درآورده است.
اهمیت خاک در سخنان رهبری
قضیّه خاک از قضیّه آب مهم تر است؛ ما مشکل آب هم داریم، مشکل بزرگی هم هست، لکن برای تهیّه آب راه های فراوانی وجود دارد؛ برای تهیّه خاک حاصلخیز این راه ها دیگر وجود ندارد. یعنی بی توجّهی به مبانی حفظ محیط زیست، آسیبی که وارد می‌شود، آسیبی نیست که بشود [جبران کرد]. خب، می‌شود پیشگیری کرد، می‌شود علاج کرد؛
اهمیت خاک در سطح جهانی
سال ۲۰۱۵ با پیام خاک سالم برای زندگی سالم از سوی سازمان ملل متحد به عنوان سال بین المللی خاک اعلام شده است. اختصاص دادن یک سال به این پدیده طبیعت، نشان از ارزشمند بودن آن دارد. ما همه می دانیم که خاک‌های جهان به دلیل توسعه شهرها، جنگل‌زدایی، شیوه‌های مدیریت و کاربری ناپایدار سرزمین، آلودگی، چرای مفرط و پدیده تغییر آب و هوا در معرض خطر نابودی قرار دارند و مادامی که خاک‌ها در خطر باشند زندگی سالم نیز نمی‌تواند مفهوم چندانی داشته باشد.
یک سال پیش مجمع عمومی سازمان ملل، ۵ دسامبر را به عنوان روز جهانی خاک و سال ۲۰۱۵ را نیز به عنوان سال جهانی خاک اعلام کرد. این کار با هدف بالا بردن آگاهی جوامع و تصمیم گیرندگان، آموزش های عمومی، پشتیبانی از سیاست های و اقدامات موثر برای حفاظت از منابع خاک، ترویج سرمایه گذاری در مدیریت پایدار خاک، تقویت اهداف توسعه پایدار و دستور کار پس از ۲۰۱۵، جمع آوری اطلاعات و نظارت در تمام سطوح برای حفاظت خاک انجام گرفت.
زندگی سالم و پایدار بدون خاک سالم امکانپذیر نمی باشد زیرا خاک سالم، امنیت غذایی را تامین می کند اینکه به بهانه تامین غذای امروز و افزایش تولید از کود و سموم شیمیایی بی رویه استفاده می کنیم خاک های حاصلخیز را از بین برده و دیگر نسل آینده منبعی برای تامین غذای خود نخواهد داشت و این در تقابل با اصول توسعه پایدار است، از سوی دیگر آلودگی خاک به راحتی به گیاهان و منابع آبی و موجودات آبزی انتقال یافته و سلامت مصرف کننده را به خطر می اندازد.
تا کنون یک سوم از خاک‌های جهان تخریب شده‌اند و چنانچه این روند ادامه یابد تا سال ۲۰۵۰ سرانه جهانی زمین قابل کشت و زراعت، تا یک چهارم میزان آن در سال ۱۹۶۰ تقلیل خواهد یافت. تا سال ۲۰۵۰ جمعیت جهان به بیش از ۹ میلیارد خواهد رسید و این میزان به معنای دو میلیارد افزایش جمعیت بیش از جمعیت فعلی جهان است. در این صورت لازم است تولید مواد غذایی به میزان ۶۰ درصد افزایش یابد، تا بتواند پاسخ گوی جمعیتی باشد که خواستار تغذیه‌ای به مراتب بهتر از امروز هستند
نقش خاک در محیط:
- تامین غذا
-پایه و اساس پوشش گیاهی برای کشت و مدیریت برای خوراک، فیبر، سوخت و محصولات دارویی
-حافظ تنوع زیستی سیاره زمین
-نگهدارنده یک چهارم از کل تنوع زیستی جهان
- نقش کلیدی در تغییرات آب و هوایی و در چرخه کربن
- ذخیره کننده و بهبود دهنده منابع آبی در برابر سیل و خشکسالی
- با توجه به غیر قابل تجدید بودن و نقش های متعدد و حیاتی خاک در طبیعت، حفظ آن برای آینده پایدار و امنیت غذایی ضروری است. ( بیانیه دبیر کل فائو- سایت فائو)
تهدیدات زیست محیطی خاک در کشور
تهدیدات زیست محیطی خاک شامل ۲ بخش فرسایش و آلودگی خاک می شود.
فرسایش خاک شامل انتقال خاک توسط عواملی نظیر آب و باد است که این عمل منجر به از دست رفتن خاک و آب و عناصر غذایی موجود در خاک می شود. براساس برآوردهای انجام شده، فرسایش خاک کشور در سال ۱۳۵۵ معادل یک میلیارد تن بوده که ده سال بعد به ۱.۵ میلیارد تن و در سال ۱۳۷۵ به ۲.۵میلیارد تن افزایش یافته است. در حال حاضر، میزان فرسایش خاک در ایران، حدود۱۶.۷ تن در هکتار است که با شاخص جهانی پنج تا شش تن در هکتار، فاصله بسیار زیادی دارد. که از این میزان سالانه بیش از ۱۰۰ هزار هکتار مراتع در حال تخریب است و بیش از ۴۰۰ هزار هکتار در معرض نابودی قرار دارد. به این میزان باید حجم خاک هایی که بر اثر افزایش شوری، سدیمی شدن، مشکلات ماندابی وزه کشی بدون استفاده می شوند را نیز اضافه کرد.
حدود ۸ میلیون هکتار زمین قابل کشت آبی در کشور وجود دارد که بر اثر تخریب و مسایلی مانند خشکسالی و افزایش شوری روز به روز در حال کم شدن است.
از سوی دیگر جمعیت همچنان در حال افزایش است این در حالی است ما نمی توانیم خاک تولید کنیم زیرا تولید هر یک سانتیمتر خاک به صدها سال زمان نیاز دارد بنابراین ناچاریم همین میزان خاک حاصلخیز خود را حفظ کنیم که این موضوع نیازمند تلاش جمعی مردم، مسوولان و پشتیبانی قانونی از دستگاه های اجرایی است.
خسارت ناشی از فرسایش و تخریب خاک به صورت مختلف سالانه در حدود سه هزار و ۵۰۰ میلیارد ریال برآورد شده است. هزینه فرسایش در ایران معادل ۱۴ درصد درآمد ناخالص ملی است. ایران یکی از هفت کشور آسیائی است که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد.
برخی از مهم ترین پیامدهای فرسایش خاک در ایران موارد زیر هستند:
- کاهش ۱۱ درصدی وسعت جنگل‌های ایران در طول۴۰ سال
- رسوب‌گذاری در حدود۲۴۰ میلیون مترمکعب در حوزه سدهای کشور(معادل سالانه پنج سد با ذخیره ۵۰ میلیون مترمکعب)
- بیابان‌زایی در بیش از ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور
- کاهش قابلیت تولید محصول
- افزایش غلظت گازهای گلخانه ای (N۲O, CH۴, CO۲) به اتمسفر و گرم شدن جهانی هوا
آلودگی خاک ناشی از توسعه ناپایدار فعالیتهای صنعتی، شهری، معدنی و کشاورزی از عوامل عمده تخریب خاک به شمار می رود. در اثر گسترش آلودگی و تخریب خاک، بیابان زائی در زمین های خشک و نیمه خشک که کشورمان نیز جزو آن ها محسوب می شود به وقوع می پیوندد که یکی از پیامدهای هدر رفت خاک به شمار می رود. ایران یکی از هفت کشور آسیائی است که بیشترین میزان هدررفت خاک را دارد. ۲۰ درصد کاهش قابلیت تولید محصول نیز یکی دیگر از پیامدهای اتلاف منابع خاک در کشور به شمار می آید.
سرعت رشد جمعیت جهان با نسبت۱.۸درصد در هرسال و متعاقب آن ناآگاهی و عدم مدیریت مناسب با توجه به توزیع نامتعادل منابع خاک در کره زمین، تلاش انسان به منظور دستیابی به انواع مواد غذائی و محصولات کشاورزی، محدودیت موجود در منابع خاک و سرانه زمین و… این تخریب و هدر رفت را تشدید کرده است.