خبرگزاری مهر، گروه استانها- ونوس بهنود: مشکلات کشاورزی اردبیل از زمانی آغاز شد که در تدبیر و برنامه‌ریزی برای توسعه این محور به‌اصطلاح توسعه با برنامه‌های تبلیغی، بی‌تدبیری، پنهان‌کاری آمار و اطلاعات و ضعف در جذب سرمایه‌گذاری راه برای هر راهکاری بسته شد.
کشاورزی اردبیل که روزهای طلایی خود را زمانی که کشاورزی سنتی مرسوم بود سپری کرده است، امروز به حدی با افول همراه بوده که در شاخص‌های توسعه رتبه‌های انتهایی جدول استانها را در اختیار دارد و حتی در تولید محصولات به نام و سرشناس خود در بازار وضعیت مطلوبی ندارد.
در دو سال گذشته تمامی آمار ارائه‌شده از رشد و توسعه کشاورزی اردبیل پاورپوینتی از افزایش ضریب خوداتکایی محصولات کشاورزی بوده است، آمار و عددهایی که به نظر می‌رسد توسط هیچ دستگاه ناظر دیگری مطالعه نشده است و به خورد مخاطبان تمامی جلسات داده می‌شود.
کشاورزی اردبیل در سه مرحله کاشت، داشت، برداشت و در ادامه در بازاریابی، فروش و صادرات محصولات خود رفتار دهه‌ها قبل را تکرار و تکرار می‌کند. گویی فارغ از تحولات روز جهانی است. وضعیتی که موجب شده برخلاف گذشته که کشاورزان قشری مرفه محسوب می‌شدند، پولی در دست کشاورزی باقی نمانده است. هزاران کیلو محصولات کشاورزی زیر قیمت تولید به حراج می‌رود و خواب خوش مسئولان متولی را نیز به هم نمی‌زند.
تولید سنتی کشاورزی را از دور رقابت خارج کرد
به تعبیر خود متولیان بخش کشاورزی، این حوزه با تحولات قابل‌توجه همراه است. الگوی کشت جدید در تمامی شهرستان‌ها تعریف شده و کشت محصولات با ارزش افزوده بالا ترویج شده است. در راستای مکانیزاسیون ماشین‌آلات سهمیه اعطا شده و در راستای ترویج شیوه‌های آبیاری نوین هم تسهیلات و هم آموزش ارائه‌شده است.
قابل انکار نیست که برخی تحولات را شاهدیم اما چه میزان همسو با نیاز بازار پیش رفتیم و تا چه حد توانستیم در رقابت با سایر استانها وضعیت طلایی تولید را حفظ کنیم؟
با وجود اینکه میزان اراضی کشاورزی استان اردبیل در مقایسه با مساحت آن بیش از سایر مناطق است و کشاورزی یکی از مهم‌ترین و پرکاربرترین حوزه‌ها در استان محسوب می‌شود، به گفته نماینده مردم اردبیل، نیر، نمین و سرعین در مجلس شورای اسلامی عملکرد دولت در بخش کشاورزی این استان مطلوب نیست.
صدیف بدری به خبرنگار مهر گفت: نه تنها نتوانستیم از کشاورزی سنتی عبور کنیم بلکه بررسی‌ها نشان می‌دهد همچنان شیوه‌های سنتی در کشاورزی اردبیل حاکم است.
وی افزود: به عنوان مثال در آبیاری مکانیزه رتبه ۲۷ کشوری را داریم و هنوز شیوه‌های نوین آبیاری به میزان کافی در استان پیاده نشده است.
نماینده مردم اردبیل، نیر، نمین و سرعین در مجلس شورای اسلامی متذکر شد: بارها معضلات مدیریتی این حوزه مطرح شده و ضروری است برای تغییر وضعیت کشاورزی دولت تدبیر دیگری داشته باشد.
مجموعه ناتوانی در پیاده‌سازی شیوه‌های نوین تولید موجب شده بخش اعظمی از انرژی‌بخش کشاورزی در تولیدی که مقرون به صرفه نیست، صرف شود.
محصولاتی که با صرف هزینه گزاف برای تأمین آب و با فرسایش خاک حاصل می‌شوند، در نهایت نیز بیش از ارزش‌آفرینی به کاهش سطح منابع منجر می‌شوند.
دشت اردبیل در بحران بی‌آبی
نتیجه بی‌کفایتی در برنامه‌ریزی بخش تولید وضعیت فعلی منابع آبی و خاکی است. نه تنها تخریب محیط‌زیست، کاهش باروری خاک و تغییر چهره طبیعت حاصل شده بلکه مهم‌ترین معضل به ویژه در دشت اردبیل بحران کم‌آبی است که از قضا بیشترین مصارف آبی را مربوط به حفر چاه‌های کشاورزی می‌دانند.
در دشت مغان بحران کم‌آبی جدی نیست اما در دشت اردبیل ذخایر پنج سال بعد را نیز مصرف کردیم و اگر همین امروز تصمیم بگیریم قطره‌ای مصرف نکنیم تا پنج سال بعد ذخایر به وضعیت عادی بازمی‌گرددمدیرعامل آب منطقه‌ای استان اردبیل در این خصوص گفت: در دشت اردبیل عمده منابع آبی، زیرزمینی و در دشت مغان عمدتاً سطحی و رود ارس است.
اصغر سلیمان زاده افزود: در دشت مغان بحران کم‌آبی جدی نیست اما در دشت اردبیل ذخایر پنج سال بعد را نیز مصرف کردیم و اگر همین امروز تصمیم بگیریم قطره‌ای مصرف نکنیم تا پنج سال بعد ذخایر به وضعیت عادی بازمی‌گردد.
وی با بیان اینکه دشت اردبیل در آستانه فرونشست است، ادامه داد: بیشترین مصرف آب دشت در بخش کشاورزی بوده و امروز دشت اردبیل به عنوان یکی از دشت‌های ممنوعه برداشت آب شناخته می‌شود.
تلاش و پیگیری چندین ماهه خبرنگار مهر برای جویا شدن نظرات رئیس جهاد کشاورزی اردبیل و معاونین وی در خصوص وضعیت آبیاری مکانیزه و مشکلات بخش تولید بی‌نتیجه ماند.
اما عدیل سروی رئیس جهاد کشاورزی استان پیش از این خود به مطلوب نبودن برنامه‌های آبیاری مکانیزه و ضرورت تسریع آن تأکید کرده است.
به اعتقاد سروی استان اردبیل استانی کاملاً کشاورزی بوده و ۴۴ درصد از اراضی آن در اختیار بخش کشاورزی است.
وی افزود: بااین‌وجود در سال‌های گذشته پروژه‌های آب‌وخاک توسعه مطلوب نداشته و از سال ۷۲ که اردبیل استان شده است تا سال ۹۲، این پروژه‌ها تنها در ۱۵ هزار هکتار به اجرا درآمده است.
رئیس جهاد کشاورزی استان متذکر شد: بااین‌وجود در حدفاصل سال‌های ۹۲ تا ۹۶ پروژه‌های آبیاری مدرن در چهار هزار و ۵۰۰ هکتار دیگر اجرا شده و هم اینک در سه هزار و ۵۰۰ هکتار در دست اجرا است.
سروی مهم‌ترین پروژه آبیاری مدرن را شبکه خداآفرین برشمرد و افزود: این پروژه می‌تواند ۶۲ هزار هکتار از اراضی دیم شمال استان را به آبی تبدیل کند.
کمبود انبار نگه‌داری در استان کشاورزی
بعد از مرحله تولید، عمده مشکل کشاورزانی که ماه‌ها برای تولید محصولات وقت و انرژی صرف کرده‌اند، انبارهای نگه‌داری است. سؤال اینجاست که چرا مسئولان استان از خواب غفلت بیدار نشده و سال‌ها است برای موضوع نگه‌داری بهینه محصولات کشاورزی تصمیم قاطع نمی‌گیرند؟
یکی از کشاورزان اردبیلی به خبرنگار مهر گفت: امسال تولید سیب در مشگین شهر قابل‌توجه بود و همه باغداران راضی بودند اما انباری برای نگه‌داری نداشتیم.
صدها کیلو سیب را در کنار جاده‌ها به زیر قیمت آن هم کیلو کیلو به فروش رساندیمخداپناه اضافه کرد: از سویی کارخانه‌ها هم خرید زیادی از ما نداشتند به همین دلیل صدها کیلو سیب را در کنار جاده‌ها به زیر قیمت آن هم کیلو کیلو به فروش رساندیم.
وی با ابراز تأسف از بی‌توجهی مسئولان کشاورزی استان، ادامه داد: امید و انگیزه‌ای برای تولید در سال آینده نداریم. امسال ضرر کردیم و تمامی زحماتمان را کنار جاده حراج زدیم.
نبود انبارهای نگه‌داری در سال‌های اخیر بلای مشابهی را بر سر محصولات دیگر از جمله سیب‌زمینی، محصولات جالیزی و میوه‌های دیگر آورده است. سیب‌زمینی‌هایی که آب دشت اردبیل را مکیده در گوشه انبارهای کوچک و فاقد استاندارد کشاورزان و تنها با شیوه‌های سنتی و تجربیات سینه‌به‌سینه چند ۱۰ روزی نگه‌داری شده و آخر سر نیز یا به زیر قیمت به فروش رفته و یا فاسد شده است.
تنها محصولی که در نگه‌داری مشکلی به دنبال نداشته گندم است که همه ساله در سیلوها جا خوش کرده و امسال نیز ظاهراً بدون کمبود ذخیره‌سازی شد.
اما امکانات نگه‌داری محصولات کشاورزی در اردبیل به هیچ عنوان همخوان با افزایش جمعیت و افزایش تولیدات نیست. ترکیب «امنیت غذایی» در بخش نگه داشت محصولات کشاورزی خود محل سؤال است و در این میان تمامی اقدامات صورت گرفته متولیان کشاورزی جلب مشارکت بخش خصوصی برای ایجاد انبار و سردخانه بوده که سال به سال وعده افتتاح آن به گوش می‌رسد.
بازاریابی نیاز گمشده در کشاورزی اردبیل
چنانکه که ذکر آن رفت در فروش و بازاریابی محصولات تولیدی کشاورزی استان با مشکلات عمده مواجه هستیم. این در حالی است که مسئولان قول افزایش تولید یک میلیون تنی محصولات کشاورزی استان را با بهره‌برداری از پروژه عظیم آبی در شمال استان یعنی سد خداآفرین مطرح کرده‌اند.
تازه بعد از آغاز ماجرای احداث این سد بود که بهره‌برداری و نحوه فروش و بازاریابی محصولات ولوله جان مدیران خواب‌زده شد.
تا به امروز که گفته می‌شود فاز نخست پروژه عملیاتی شده و بخشی از اراضی دیم آبی شده است، هیچ برنامه مشخصی برای بازاریابی و فروش محصولات کشاورزی مطرح نشده است.
مشخص نیست در وضعیتی که تولیدات ۴.۵ میلیون تنی کشاورزی اردبیل سهم مناسبی در بازارهای خارجی و حتی داخلی ندارد، قرار است یک میلیون تن دیگر چگونه به فروش برسد.
نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی معتقد است مشکلات بازرگانی محصولات کشاورزی اردبیل به چند عامل مهم و کلیدی مرتبط است.
رضا کریمی در این خصوص تصریح کرد: از جمله اینکه بستر مناسب برای بازاریابی و بازارسازی محصولات ایجاد نشده و این مشکل را می‌توان در سراسر کشور از جمله اردبیل مشاهده کرد.
وی توجه به کیفیت تولیدات، بسته‌بندی مناسب و توجه به ذائقه و نیاز بازار را نیز مشکلات دیگر در امر بازرگانی محصولات کشاورزی می‌داند.
اما سؤال اینجاست که چه کسی قرار است به کشاورز پیری که به شیوه‌های سنتی تولید و فروش عادت کرده، شیوه‌های جدید بازاریابی را بیاموزد؟
برخلاف ادعای متولیان کشاورزی استان که آموزش بهره‌برداران کشاورزی به صورت جدی و گسترده است، در عمل روند مطلوبی مشاهده نمی‌شود و نتیجه آن را به عینه در مقوله تولید متناسب با نیاز بازار می‌توان مشاهده کرد.
صادرات قطب تولید محدود به سیب‌زمینی است!
ضعف بازرگانی محصولات کشاورزی اردبیل در صادرات نیز مشاهده می‌شود. بر اساس ادعای خود گمرکات استان اردبیل، اردبیل رتبه ۳۰ کشوری در تجارت خارجی را در سال جاری کسب کرده است.
رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل در خصوص صادرات محصولات کشاورزی استان اردبیل تصریح کرد: بیشترین سهم صادرات مربوط به سیب‌زمینی است.
حامد عاملی افزود: بر اساس آمار دریافتی از گمرکات استان در نیمه نخست سال جاری ۳۱.۹ میلیون دلار صادرات از استان انجام شده است.
اردبیل در ۱۲ محصول رتبه نخست تولید کشوری را دارد اما سؤال اینجاست که چرا این محصولات هیچ سهمی در جدول صادراتی استان ندارند؟ به گفته عاملی از این میزان ۱۶.۸ میلیون دلار صادرات کالا و ۱۵.۱ میلیون دلار نیز صادرات چمدانی بوده و میزان صادرات در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۱۷ درصد رشد یافته است.
وی ابراز امیدواری کرد با تولید محصولات با ارزش افزوده بالا بتوان سهم صادرات محصولات کشاورزی را بالا برد.
هر چند به اذعان مسئولان، اردبیل در ۱۲ محصول رتبه نخست تولید کشوری را دارد اما سؤال اینجاست که چرا این محصولات هیچ سهمی در جدول صادراتی استان ندارند؟ کجای کار به اشتباه رفته است که با صرف منابع آبی و هزینه گزاف تولید، محصولاتی همچون سیب‌زمینی، هندوانه، خربزه، خیار و گوجه‌فرنگی به کشورهای همسایه صادر می‌شود و سهمی از سود آن متوجه تولیدکننده اصلی نیست.
شگفتی از ضعف برنامه‌های صادراتی آنجا است که در سالی برای توسعه صادرات سیب‌زمینی مسئولان استانی حتی با مقامات ارشد کشور همسایه دیدار می‌کنند و تمنای خرید دارند و در سالی عنوان می‌شود که صادرات سیب‌زمینی اردبیل به دلیل صرف منابع آبی برای این استان اقتصادی نیست.
آیا موضوعی به این درجه از اهمیت تنها در یک یا دو سال به ذهن مدیران برنامه‌ریز رسیده است؟
متأسفانه عدم رعایت استانداردهای تولید و تولید «باری به هر جهت» موجب شده نه تنها اردبیل دستی به بازار طلایی روسیه نتواند ببرد، در عین حال بازارهای موجود خود را نیز در دور رقابت تولیدکنندگان استاندارد از دست داده است.
ادعاهای تبلیغی ضرورت حضور اردبیل در بازار روسیه در جلسات تنها گفته شد و هیچ کارشناسی از مسئولان مدعی سؤال نکرد که وقتی انبار، راه و جاده استاندارد و تولید استاندارد نداریم چگونه در هنگامه تغییر دفعتی سیاست‌های کلان بازرگانی کشورها به دنبال رسیدن به بازار روسیه هستیم؟
و آیا توانستیم به تعداد کشورهای همسایه هدف صادراتی خود که به مراتب بیشتر در دسترس ما هستند دست یابیم یا اینکه صادرات ما محدود مانده به چند کشور و چند محصول و آنقدر این محدودیت تکرار شده که مدیران حتی از برگزاری جلسه و نشست خبری برای ارائه عملکرد ابا دارند.
تغییر الگوی کشت بی‌توجه به نیاز بازار
زمانی که محصولات کشاورزی اردبیل موردقبول بازار نبود، برنامه‌ریزان در اقدامی دفعتی و شعاری به تغییر الگوی کشت و در واقع تقلید تولیدات سایر استانها دست زدند.
در اردبیلی که اقلیم آن متناسب سیب‌زمینی، چغندرقند، گندم، حبوبات، انواع میوه و محصولات جالیزی بود به جای رفع مشکلات تولید در این محصولات به کشت زعفران، پسته، عناب، گل محمدی و بادام‌زمینی روی آورد.
تسهیلات به سمت و سوی کشت این محصولات متمایل شد و تمامی شعار عملکردی مدیران نیز به افزایش وجب‌به‌وجب سطح زیر کشت این محصولات محدود ماند. غافل از اینکه این محصولات نیز در بازار فروش با مشکل مواجه خواهد شد و نیازمند برندسازی است.
بی‌توجه به نیاز و سلیقه بازار
یکی از کشاورزان اردبیلی به خبرنگار مهر گفت: ما پسته تولید می‌کنیم اما پسته ما را نمی‌شناسند.
رحیم‌پور تصریح کرد: برای تولید پسته زحمت زیادی کشیدیم اما اینکه در چند نمایشگاه به فروش برسانیم چندان کارساز نیست.
بی‌توجه به نیاز و سلیقه بازار، بندسازی و معرفی تولیدات و ناتوانی در رقابت با برندهای شناخته شده سایر استانها، کشاورزی اردبیل امروز در فروش و صادرات محصولات با ارزش افزوده بالا نیز با مشکل مواجه است.
شاید بهتر آن بود که زمانی که مدیری به تولید ادکلن از زعفران در این استان تأکید می‌کرد، کارشناسان به جای سکوت نحوه عملیاتی کردن ایده‌هایی از این دست را در وضعیتی که تسهیلات خاصی برای سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی اردبیل در نظر گرفته نشده است سؤال می‌کردند.
کشاورزی اردبیل به تغییر الگوی کشت و باز به شیوه‌های سنتی روی آورده و خبری از صنایع تبدیلی نیست. حتی در شمال استان نیز قرار است ما با افزایش اراضی آبی به جذابیت منطقه بیفزاییم و کشت و صنعت‌های متعدد ایجاد کنیم.
جمعیت روستایی اردبیل رو به کاهش است. آماری که خود مسئولان به آن اذعان دارند و در سرشماری نفوس و مسکن نیز احصا شداین در حالی است که در پنج سال گذشته مهم‌ترین واحد صنایع تبدیلی کارخانه سیب‌زمینی نیمه پخت منجمد بوده است و احوال صنایع تبدیلی با خبرهای خوشی همراه نیست.
استاندار جدید اردبیل یکی از برنامه‌های خود را بر روی تدوین سند توسعه صادرات قرار داده است. نگاه اقتصادی اکبر بهنام جو شاید بتواند کشاورزی اردبیل را از بن‌بست بی‌کفایتی برنامه‌های اقتصادی خارج کند.
کشاورزی اردبیل که اصلی‌ترین محور توسعه آن محسوب می‌شود به تعبیر خود مسئولان با ضعف برنامه‌ریزی‌ها به حوزه‌ای زیان ده تبدیل شده است و سؤال اینجا است که آیا کشاورز با دستان فرسوده از ورز خاک و آب کشاورزی اردبیل را به این مرحله رسانده و یا مدیرانی که نگاه تبلیغی در عملکرد خود داشته است؟
دستاورد غفلت از کشاورزی اردبیل مهاجرت گسترده از روستاها است. جمعیت روستایی اردبیل رو به کاهش است. آماری که خود مسئولان به آن اذعان دارند و در سرشماری نفوس و مسکن نیز احصا شد. اغلب روستاییان استان اردبیل با کشاورزی امرارمعاش دارند و امروز با مشکلات این حوزه مجبور به ترک شغل و کاشانه خود شده‌اند.