خبرگزاری مهر، گروه استانها - فاطمه کازرونی: در گذشته مردم مناطق کویری و کم آب کشور ازجمله در کویر اصفهان برای توسعه کشاورزی و تأمین آب، خواسته‌های خود را از دل پاک خاک جستجو می‌کردند.
خلاقیت برای تأمین آب از منابع محلی از یک‌سو و از سوی دیگر مدیریت صحیح امکانات و منابع در دسترس موجب خلق سازه‌های آبی دست‌کند در قلب کویر شد.
در واقع قنات‌ها از هزاران سال پیش بیشتر در مکان‌های فاقد رودخانه و چشمه توسط ایرانیان ساخته شده و با خلق این شیوه استحصال آب، زندگی در مکان‌های کم آب نیز زیباتر و دستی یافتنی‌تر شده است.
قنات‌ها در مناطق کویری با هدف مقابله با خشکسالی و رفع کم‌آبی حفرشده‌اند و از تکنولوژی خاصی برخوردار هستند؛ اما در سال‌های اخیر این سازه‌های شگفت‌انگیز در معرض تخریب قرار گرفته‌اند. مطابق اظهارات معاون سازمان میراث فرهنگی هم اکنون ۳۷ هزار رشته قنات در ایران وجود دارد، که تنها ۱۱ رشته قنات به‌صورت مشترک و در قالب قنات‌های ایرانی ثبت جهانی شده‌اند.
به گفته عبدالکریم بهنیا پدر علم قنات ایران اکثریت قنات‌های کشورمان به دلیل بی‌توجهی مردم و کاهش بارندگی رو به تخریب قرار دارند. وی با اشاره به وجود ۶۰ هزار قنات در کشور تا سال ۳۲ گفت: این رقم در مقایسه با قنات‌های موجود مرگ ۲۳ هزار قنات را اعلام می‌کند که باید با بازنگری و اتخاذ برنامه‌های لازم از مرگ زودرس قنات‌های موجود جلوگیری کرد.
پدر علم قنات ایران در پاسخ به این پرسش که عده‌ای تصور می‌کنند دوره ساخت و استفاده از قنات گذشته و قدیمی شده است، افزود: امروز در بسیاری از کشورهای جهان مشاهده می‌کنیم که با بهره‌گیری از تکنولوژی جدید قنات‌های موجود را احیا و بازسازی می‌کنند که این روند در کشور ایران به میزان بسیار پایینی در جریان است چراکه تصور می‌کنیم دوران قنات به پایان رسیده است لذا با بی‌توجهی و عدم درک صحیح به تخریب قنات‌ها دامن می‌زنیم.
اصفهان سومین کانون قنات در کشور است
مجید طاهری قنات‌شناس در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، در ارتباط با کارکرد قنات‌ها اظهار داشت: حفر قنات روشی جالب برای استفاده بهینه از آب و آبیاری زمین‌های کشاورزی بوده است و اصفهان با بیش از چهار هزار و ۵۰۰ رشته قنات سومین منبع این میراث کهن در کشور به شمار می‌رود.
وی افزود: با وجود بارش مناسب باران در بیشترِ مناطق فلات مرکزی اما در فصل‌هایی از سال به دلیل گرمای هوا دسترسی کمتری به آب وجود داشته است و بر همین اساس مدیریت آب برای تمام فصول دانش ساخت قنات‌ها را رقم زده است.
پژوهشگر قنات شناسی در توضیح روش‌های ایجاد این دست‌کند یا سازه بشری ابراز داشت: قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست‌تر منتقل می‌کند.
قنات‌های اصفهان که در یونسکو نیز به ثبت رسیده دارای ویژگی‌های منحصر به فردی بوده است، برخی قنات‌ها مانند وزوان واقع در شهرستان میمه دارای سد زیرزمینی است
وی اضافه کرد: در واقع قنات متشکل از چندین حلقه چاه است که به‌صورت عمودی در یک سطح شیب‌دار حفر شده‌اند و این چاه‌ها در زیرِ زمین به یکدیگر متصل می‌شوند.
شباهت سیستم قنات به مسیری از لانه مورچه‌ها
وی با اشاره به اینکه عمق نخستین چاه که به «مادر» شهرت دارد، بیشتر از سطح آب‌های زیرزمینی است، گفت: سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه‌ها است که از دامنه کوه آغازشده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.
طاهری با بیان اینکه قنات‌های اصفهان که در یونسکو نیز به ثبت رسیده دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی هستند، بیان داشت: برخی قنات‌ها مانند «وزوان» واقع در شهرستان میمه دارای سد زیرزمینی است به‌نوعی که تمام راهروی این قنات تا محل سد زیرزمینی در سنگ حفر شده است.
وی اضافه کرد: این سد در زمستان آب قنات را ذخیره می‌کند و دارای راهرویی است که مردم از طریق آن به جلوی سد دسترسی پیدا می‌کنند و راهرو دیگری نیز به پشت سد راه دارد.
ساختارهای شگفت‌انگیز قنات‌های ثبت یونسکو
این پژوهشگر قنات شناسی تأکید کرد: در زمستان که نیاز به آب این قنات برای کشاورزی وجود ندارد آب در پشت این سد ذخیره می‌شود، در بهار خروجی سد باز و از آب ذخیره‌شده در پشت آن برای کشاورزی استفاده می‌شود.
وی با بیان اینکه در شهرستان اردستان یک قنات دوطبقه وجود دارد که طبقات آن بر روی یکدیگر قرارگرفته‌اند، اظهار داشت: اولین طبقه این قنات ۳۰ متر و دومین طبقه آن ۲۷ متر عمق دارد که اختلاف ارتفاع آن‌ها سه متر است.
طاهری گفت: شگفت‌انگیز اینکه ساختار این قنات به‌گونه‌ای است که آب از طبقه دوم به طبقه اول هرگز نفوذ پیدا نمی‌کند.
دست‌اندازی به یافته‌های گذشتگان
امروزه نه‌تنها طبیعت بلکه اختراعات، اکتشافات و ماحصل هوش عمیق و دانش بی‌بدیل گذشتگان ما نیز از دست‌اندازی بشر معاصر در امان نمانده است به‌نوعی که قنات‌ها به‌عنوان آخرین مسیر دسترسی آسان به آب در دستان بی‌رحم چاه‌های عمیق نفس‌های آخر را می‌کشند.
وضعیت این قنات‌ها به‌اندازه‌ای وخیم شده است که به گفته پدر علم کویرشناسی ایران، بسیاری از این قنات‌ها دیگر ارزش احیاء نیز ندارند و تنها امکان حفر آن‌ها در گیلان و مازندران برای دسترسی به آب و آبیاری محصولات کشاورزی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
اما پرویز کردوانی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، با اشاره به اینکه عوامل مختلفی از گذشته تاکنون در از میان رفتن قنات‌ها مؤثر بوده است، اظهار داشت: توفان، سیل و زلزله از عواملی هستند که می‌تواند در تخریب قنات‌ها نقش مهمی داشته باشد، به‌نوعی که در زلزله‌های اخیر در کرمان نیز من در ارتباط با ضرورت باز کردن راهروهای قنات‌ها هشدار دادم اما مسئولان امر موضوع را این‌گونه توجیه کردند که به دلیل پس‌لرزه‌های احتمالی مقنی از وارد شدن به قنات‌ها هراس دارد.
امروزه تنها حفر قنات در استان‌های گیلان و مازندران به صرفه خواهد بود و قرار شد در ۱۴ استان کشت برنج انجام نشده و فقط در استان‌های با اقلیم مناسب یعنی استان‌های گیلان و مازندران، کشت انجام شود
وی با بیان اینکه بی‌توجهی به این امر می‌تواند اندک قنات‌های زنده کشور را از میان ببرد، افزود: در هنگام این حوادث مقنی باید از «مادر چاه» وارد قنات شده و مناطقی که آب پس زده است را شناسایی و سپس با انتقال تجهیزات لازم مسیر را بازگشایی کند، در غیر این صورت با پس زدن آب سقف مخزن قنات فروریخته و به‌کلی از میان می‌رود.
حفر چاه‌های عمیق بیشترین ضربه را به حیات قنات‌ها وارد ساخته است
پدر علم کویرشناسی کشور با تصریح بر این نکته که آنچه در دنیای معاصر بیشترین ضربه را به حیات قنات‌ها وارد ساخته است حفر چاه‌های عمیق است، اظهار داشت: زمانی که از دهه ۴۰ به بعد حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در روستاها رواج یافت و به دلیل راحتی حفر و نگهداری آن درزمان سریع به حفر قنات ارجحیت یافت، حیات قنات‌ها نیز در معرض خطر قرار گرفت.
وی با بیان این نکته که به‌طورمعمول عمق قنات‌ها کم و در حدود ۳۰ تا ۴۰ متری زمین قرار دارد، گفت: در طول این سال‌ها به‌تدریج حفر چاه‌های نیمه عمیق موجب پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی شد به‌نوعی که چاه‌های عمیق و بسیار عمیق شکل گرفتند.
حفر چاه و غارت آب‌های زیرزمینی
کردوانی با بیان اینکه حفر چاه‌های عمیق موجب غارت آب شده است به‌نوعی که دیگر امکان آب‌گیری قنات وجود ندارد و این سازه‌ها خشک شده است، گفت: امروز نه‌تنها در برخی شهرها قنات‌ها تخریب‌شده بلکه آب سفره‌های زیرزمینی به‌اندازه‌ای پایین رفته است که با مشکل جدی مواجه شده‌ایم و درنهایت خود چاه‌ها نیز خشک‌شده است.
وی با بیان اینکه امروزه تنها حفر قنات در استان‌های گیلان و مازندران به‌صرفه خواهد بود، تأکید کرد: قرار شد در ۱۴ استان کشت برنج انجام‌نشده و فقط در استان‌های با اقلیم مناسب یعنی استان‌های گیلان و مازندران، کشت انجام شود اما این استانها با مشکل ذخیره آبی روبرو هستند که با حفر قنات رفع می‌شود.
امکان حفر قنات در مدت‌زمان ۲۰ روز در مناطق شمالی کشور
کردوانی با اشاره به اینکه امروزه امکان حفر قنات در مدت‌زمان ۲۰ روز در این مناطق وجود دارد، تصریح کرد: البته قنات‌های این مناطق باید ریلی شود و به‌جای استفاده از چرخ باید از تراکتور در این سازه‌ها استفاده شود بدین معنا که قنات‌ها برای لایروبی مناسب مکانیزه شود، موضوعی که تاکنون نادیده گرفته‌شده است.
وی درباره امکان بازیابی قنات‌های خشک‌شده هم گفت: احیای قنات در دیگر شهرهای کشور فایده‌ای ندارد و در صورت ایجاد و احیا خشک می‌شود.
هر کدام از سه قنات ثبت شده اصفهان دارای ویژگی‌های خاصی است، به طور مثال قنات مون، دوطبقه است به شکلی که در هر کدام از طبقات آن آب بدون ارتباط و اتصال با هم جریان دارد و هیچ آبی از یک طبقه به دیگری نفوذ نمی‌کند
کردوانی با تأکید بر اینکه ایران مهد قنات بوده و بر همین اساس قنات از ایران به کشورهای مصر، چین و قاره آفریقا رفته است، بیان داشت: زمانی چینی‌ها ادعا کردند که فن حفر قنات از کشور آن‌ها به سایر کشورهای دنیا رفته و این در حالی است که قنات به‌عنوان ابداع ایرانیان ده‌ها قرن قدمت دارد و چینی‌ها تازه ۲۰۰ سال است که به این فن دست پیدا کرده‌اند.
شگفتی جهانیان از تکنیک‌های ساخت یک آبراهه آبی
روش ساخت قنات‌های ایرانی به‌عنوان یک تکنیک مهم در ساخت آبراهه آبی حیرت جهانیان را برانگیخته است و بر همین اساس سال گذشته در اجلاس یونسکو مجموعه قنات‌های ایرانی شامل ۱۱ قنات به ثبت جهانی رسید که از این تعداد سه مورد در اصفهان قرار دارد.
دراین‌ارتباط مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه ثبت مجموعه قنات‌های تاریخی ایران به‌عنوان سومین مجموعه پس از ثبت سلسله باغ‌های ایرانی و سلسله کلیساهای کشور در دستور کار میراث فرهنگی قرار گرفت، افزود: بدین ترتیب سه قنات اصفهان نیز در زمره ۱۱ قنات ثبت‌شده در یونسکو قرار گرفتند.
قنات بخش مهمی از میراث فرهنگی ملموس محسوب می‌شود
فریدون الله‌یاری با تأکید بر اینکه قنات‌ها بخش مهمی از میراث فرهنگی ملموس محسوب می‌شود، گفت: در واقع قنات هم یک «سازه» و هم یک «مکتب» است که از خلاقیت و ابتکار انسان سرچشمه گرفته و نمادی از استعداد معماری ایرانی است.
وی با تأکید بر اینکه کشور ایران مبدع و مبتکر حفر قنات محسوب می‌شود، اظهار داشت: هر کدام از سه قنات ثبت‌شده اصفهان دارای ویژگی‌های خاصی است، به‌طور مثال قنات مون، دوطبقه است به شکلی که در هرکدام از طبقات آن آب بدون ارتباط و اتصال با هم جریان دارد و هیچ آبی از یک طبقه به دیگری نفوذ نمی‌کند که الگویی برای سدسازی است.
الله‌یاری با بیان اینکه قنات «مزدآباد» میمه با ۱۸ کیلومتر طول و با دبی ۱۱۰ لیتر در ثانیه از طولانی‌ترین و پرآب‌ترین قنات‌هاست، تصریح کرد: از سوی دیگر کیفیت آب این قنات نیز جالب است و آب سرد و گرم در این قنات وجود دارد، همچنین تأسیسات سد مانندی در این قنات به‌کاررفته است تا آب را ذخیره کند و این موضوع وجه تمایز دیگر این قنات است.
قنات‌ها به‌عنوان سازه‌هایی مبتنی بر خلاقیت و هوش ایرانی این روزها یکی از مهم‌ترین راهکارها برای تأمین آب و رفع مشکل کم‌آبی محسوب می‌شوند که احیاء آن‌ها نیاز به توجه ویژه دارد.
توجه به طرح‌های مطالعاتی و علمی، اختصاص اعتبار برای لایروبی و احیاء و توسعه قنات‌ها می‌تواند راهکاری برای کمک به کاهش مشکل بی‌آبی در کشور باشد.