خبرگزاری مهر، گروه استانها- مهناز همتی: بخش‌هایی از کشورمان از جمله استان سمنان ازنظر اقلیم در منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع‌شده است، لذا با توجه به کاهش نزولات جوی و کمبود منابع آبی باید به سمت سیستم‌های آبیاری نوین در اراضی گام برداریم، بر همین اساس دولت نیز سیاست‌هایی نظیر تغییر سیستم غرقابی به سامانه نوین آبیاری در اراضی کشاورزی را پیگیری می‌کند.
باید بپذیریم که شرایط آب و هوایی استان سمنان ازنظر بارش نزولات جوی مناسب نیست و نسبت به سال قبل در وضعیت مطلوبی قرار نداریم لذا باید تلاش شود تا آب موجود را حفظ کنیم. در سنوات گذشته به دلیل کمبود بارش باران جمعیت بسیاری از روستاها کاسته شده که به نظر می‌رسد سیاست‌های تشویقی دولت بر مبنای اجرای سامانه‌های نوین آبیاری بتواند کشاورزان را در بهبود راندمان کمک کند.
تاکنون ۴۰میلیارد تومان اعتبار برای اجرای سامانه‌های نوین آبیاری هزینه شده و تا پایان سال جاری ۲۰هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان سمنان به دستگاه‌های نوین آبیاری مجهز می‌شوند اما مشکل کجاست که هنوز در این بخش با موانعی روبرو هستیم و این طرح در کنار طرح‌های مشابهی مانند کنتورهای هوشمند در محاق قرار گرفته است.
طرح‌های آب‌رسانی نوین به حال خود رها می‌شوند
کارشناس امور کشاورزی و باغی درباره آب‌رسانی نوین به کشاورزی استان سمنان، به خبرنگار مهر، می‌گوید: چندین عامل باعث شده تا سامانه‌های آب‌رسانی نوین در استان با مشکلاتی روبرو باشند که یکی از آن‌ها عملکرد ناموفق مجریان و عدم نظارت صحیح بوده که افزایش هزینه‌ها را با وضعیت اقتصادی کنونی مردم رقم‌زده است.
چندین عامل باعث شده تا سامانه‌های آب‌رسانی نوین در استان با مشکلاتی روبرو باشند که یکی از آن‌ها عملکرد ناموفق مجریان و عدم نظارت صحیح بوده که افزایش هزینه‌ها را با وضعیت اقتصادی کنونی مردم رقم‌زده است
علی بغیری بیان کرد: آمارها نشان می‌دهند که در سال‌های اخیر کارهای خوبی صورت گرفته و ما ایراد را از ناحیه جهاد کشاورزی نمی‌بینیم ما ایراد را از مجریان طرح‌های انتقال که عمدتاً خصوصی هستند می‌بینیم و آنجا ایراد مهم به جهاد وارد است که بعد از تصویب طرح آب‌رسانی کشاورز را رها می‌کند. هیچ‌گاه نشده که زمینی پس از اجرای طرح مورد نظارت دقیق جهاد قرار گیرد تا ببینیم اصلاً این طرح‌ها جواب داده‌اند یا خیر نتیجه این عدم نظارت آن است که امروز به گفته مدیر جهاد ۱۵۰ هزار مترمربع استخر ذخیره آب در استان احداث‌شده درحالی‌که آمار استخرها به‌وضوح بالای ۳۰۰ هزار مترمربع هستند و اصلاً جهاد از نیمی از استخرهای حفرشده در باغات خبر ندارد.
وی افزود: عدم تعیین تکلیف اراضی موروثی، صرفه اقتصادی، ارائه تسهیلات نابه‌حق به برخی افراد، عدم ملاحظه سطح برداشت، عدم آموزش صحیح کشاورزان، تعطیلی بخش ترویج جهاد در دولت گذشته، فواصل بسیار طولانی بین شهرها و روستاها و منابع آبی، عدم ارتباط دانشگاه‌ها و مراکز علمی با کشاورزان، عدم تعیین تکلیف از سوی جهاد و ده‌ها مورد دیگر همگی از مشکلات اجرای طرح آبیاری نوین در استان سمنان هستند.
مهدی قرائیان مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی سمنان درباره ایراد نخست که عدم موفقیت مجریان است، می‌گوید: ۱۰هزار هکتار از باغات استان به آبیاری قطره‌ای مجهز هستند و در حال حاضر نیز حدود دو هزار و ۵۰۰ هکتار سیستم آبیاری نوین در باغات استان در حال اجرا است که سطح باغات تحت آبیاری تحت‌فشار را به ۱۲هزار و ۵۰۰ هکتار می‌رساند.
وی می‌افزاید: هرساله بخش زیادی از محصولات باغی به دلیل خشکسالی و کمبود منابع آبی در تابستان ازلحاظ کمی و کیفی دچار خسارت می‌شود لذا با توجه به شرایط اقلیمی موجود استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری یک ضرورت محسوب می‌شود.
اما در بخش مزارع نیز آمار با باغبانی تقریباً برابر است، درمجموع باید گفت تاکنون ۱۳ هزار هکتار اراضی کشاورزی استان سمنان به سامانه‌های آبیاری نوین مجهز شده‌اند که با احتساب باغات به رقم ۲۵هزار هکتار خواهیم رسید که برابر تمام سامانه‌های اجراشده آبیاری در ۳۷ سال انقلاب اسلامی تا سال ۹۴ محسوب می‌شود و می‌تواند دستاورد مهمی باشد.
۶۰ درصد آبیاری در سمنان سنتی است
به نظر می‌رسد در استان سمنان در اجرای سامانه‌های آبیاری مشکل خاصی وجود نداشته باشد اما بنا به گفته میرعماد رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان بیش از ۶۰ درصد انتقال آب در مزارع استان سمنان به‌صورت سنتی بوده و از طریق کانال‌های روباز انجام می‌شود که این امر نیز سبب هدر رفت آب و تبخیر این مایه حیات می‌شود.
۱۰ میلیون تومان برای اجرای طرح‌های آب‌رسانی پرداخت می‌شود
سید حسن میرعماد، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان اما در آخرین اظهارنظر خود درباره طرح‌های آب‌رسانی بیان کرد: دولت در هر هکتار راه‌اندازی سامانه‌های نوین آبیاری مبلغ ۱۰ میلیون تومان تسهیلات پرداخت می‌کند این رقم در ابتدا مبلغ هفت میلیون تومان بود که با توجه به اقبال خوبی که کشاورزان از این طرح نشان دادند مبلغ تسهیلات بلاعوض افزایش یافت.
وی با تأکید بر اینکه طی شش‌ماهه نخست سال جاری بالغ‌بر ۴۳ میلیارد تومان برای اجرای این طرح هزینه شده است، افزود: اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در استان طی چهار سال گذشته به میزان ۲۵ هزار و ۵۰۰ هکتار رسیده و همچنین باید گفت شش هزار هکتار از اراضی استان سمنان در دست اقدام برای اجرای سامانه‌های نوین آبیاری است و هیچ محدودیتی نیز برای اجرای این طرح وجود ندارد لذا امیدواریم با این اقدامات گامی مؤثر در راستای بهینه‌سازی مصرف آب برداریم.
میرعماد تأکید کرد: با توجه به اینکه ۸۷ درصد از آب استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود لذا دیگر نمی‌توان به کشت‌های پر آب نظیر هندوانه و خربزه شهرهای کویری روی آورد و اصلاح الگوی کشت امروز یک ضرورت انکارناپذیر قلمداد می‌شود.
۱۸ کارگاه برای آموزش بهره‌برداران برگزارشده است
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان سمنان بابیان اینکه برای بهره‌برداران طی سال به‌صورت منظم کارگاه‌های آموزشی برگزار می‌شود، ابراز داشت: از طریق انجمن صنفی کشاورزان و مدیریت ترویج سطح شهرستان طی سال جاری ۱۸ کارگاه برای آموزش در حوزه بهره‌برداری آب و استفاده از سامانه‌های تحت‌فشار برگزارشده است.
احمد دزیانیان در ادامه تصریح کرد: مرکز تحقیقات کشاورزی با همکاری یک شرکت خصوصی روش «رین فلت» آبیاری بارانی را برای محصولات زراعی نظیر گندم، آفتابگردان و ذرت اجرا کرده است که در ایستگاه تحقیقات دامغان نیز این طرح با موفقیت به سرانجام رسید.
عمده مشکل اراضی کشاورزی به عدم یکپارچه بودن مزارع منتهی می‌شود لذا برای رفع این معضل باید بازنگری در قانون ارث صورت گیرد تا از خرد شدن مزارع جلوگیری کند
وی بابیان اینکه برای افزایش بهره‌وری آب، طرح جامعی در قالب الگوی کشت تدوین‌شده است، افزود: در۹ دشت استان به‌صورت مشخص اراضی را مورد مطالعه قرار دادیم که بعد از جمع‌آوری اطلاعات خاک‌شناسی در یک بسته با استفاده از عکس‌های ماهواره‌ای و نرم‌افزار مشخص شد که در هر دشت چه محصولی با توجه به اطلاعات‌پایه باید کاشته شود تا کمترین خسارت به منابع آب‌وخاک وارد شود.
رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی استان سمنان بابیان اینکه سیستم آبیاری زیرسطحی برای باغات نتایج رضایت بخشی را به دنبال داشت، بیان کرد: یکی از دلایلی که باعث عدم استقبال کشاورزان از سامانه‌های نوین آبیاری می‌شود عدم یکپارچگی مزارع است که باعث می‌شود بهره‌برداران نتوانند از تسهیلات کم‌بهره یا بلاعوض استفاده کنند و همچنین در برخی مزارع عدم دسترسی به یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های طرح یعنی منابع برق مهم‌ترین چالش را در این بخش ایجاد می‌کند.
دزیانیان ادامه داد: عمده مشکل اراضی کشاورزی به عدم یکپارچه بودن مزارع منتهی می‌شود لذا برای رفع این معضل باید بازنگری در قانون ارث صورت گیرد تا از خرد شدن مزارع جلوگیری کند و قطعاً اگر طرح‌هایی برای اصلاح این روند به کار گرفته شود می‌تواند در بخش کشاورزی کمک مؤثری باشد.
عملکرد ناموفق مجریان باعث فرار کشاورزان شده است
دبیر خانه کشاورز استان سمنان یکی از مشکلات پیش روی اجرای سامانه‌های نوین آبیاری را خرد شدن زمین بر اثر وراثت برشمرد و بیان کرد: اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در زمین‌های کوچک توجیه اقتصادی ندارد لذا تنها راه‌حل مطلوب در این زمینه شرکتی شدن چاه‌های کشاورزی توسط دولت و قانون‌گذار است، با این روش دیگر هیچ ورثه‌ای حق تقسیم چاه و زمین را نخواهد داشت و هر ورثه نسبت به سهم خودش هزینه‌ها را پرداخت می‌کند.
محمدحسین خنکال در ادامه تصریح کرد: قانون وراثت را نمی‌توان جابه‌جا کرد با توجه به اینکه کار در شرکت‌های تعاونی ماندگارتر خواهد بود بنابراین باید قانون‌گذاران و متولیان بخش کشاورزی نظرات کارشناسی پیرامون این پیشنهاد را ارائه دهند تا بعد از تصویب مجلس بتواند در قالب مصوبه روی دیگر این سکه یعنی مشکلات و موانع به ثبت رساندن شرکت‌ها را نیز برطرف کرد.
وی بابیان اینکه اجرای سامانه‌های نوین آبیاری را با شعار نمی‌توان پیش برد و باید کار جهادی برای این هدف انجام شود، افزود: به لحاظ بحران آبی که در کشور وجود دارد غیر از کنترل آب موجود راه دیگری برای مقابله با خشکسالی وجود ندارد، تمام هم‌وغم حاکمیت و متولیان کشور باید بر این متمرکز باشد تا امکانات بخش کشاورزی را به سمت آبیاری‌های نوین سوق دهند.
زد و بند شرکت‌ها برای خالی کردن جیب کشاورزان
دبیر خانه کشاورز استان سمنان بابیان اینکه طراحی چندمیلیونی اجرای سیستم آبیاری نیز یکی دیگر از موانع موجود است، ابراز داشت: زد و بند شرکت‌ها برای خالی کردن جیب کشاورزان مانع از اجرای سامانه‌های نوین آبیاری می‌شود به‌عنوان‌مثال گفته شد که اگر طراح خارج از استان برای اجرای این امر فراخوانده شود تنها شرط حضور آن‌ها احداث دفتر مذکور در شهرستان است تا در صورت بروز مشکل بتواند آن را برطرف کند.
خنکال ادامه داد: متأسفانه در اجرای سامانه‌های نوین آبیاری صرفاً نفع شخصی مدنظر است بسیاری از پروژه‌ها توسط پیمانکاران داخلی و خارجی در کشور بدون دایر شدن دفتر در شهرستان‌ها تکمیل و افتتاح شد و پیمانکار با عمل به تعهدات خودش حسن نیت خود را اثبات می‌کند از سوی دیگر باید دست کشاورز را در اجرای فنّاوری جدید را باز بگذارند تا با ارزان‌ترین و مطمئن‌ترین کار، آن را به سرانجام برسد.
وی افزود: اینکه چرا کشاورزان به سمت توصیه‌های جهاد کشاورزی حرکت نمی‌کنند سرنخ پاسخ را باید از ناکارآمدی عملکرد مسئولان مربوط جستجو کرد، برخی مجریان با عملکرد نه‌چندان موفق خودشان باعث فرار کشاورزان شدند و آموزش‌های لازم برای کشاورزان با سطح سواد پایین به‌کلی ارائه نشده است.
نمک دشمن آب‌رسانی نوین در شهرستان‌های کویری است
دبیر خانه کشاورز استان سمنان در پاسخ به این پرسش که آیا سیستم تیپ پاسخگوی نیازها است، ابراز داشت: در برخی مناطق به کشاورز سیستم تیپ را پیشنهاد دادند در این نوع آبیاری بعد از هر کشت نوارهای تیپ باید دور انداخته شود و گاهی سوراخ شدن تیپ‌ها نیز باعث هدر رفت آب خواهد شد و از سوی دیگر این روش بالا آمدن نمک در سطح زمین را به دنبال دارد.
خنکال بابیان اینکه اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در زمین‌های کوچک مقرون‌به‌صرفه نیست، تصریح کرد: اگر مالکان زمین‌های کوچک بتوانند توافق کنند می‌توان با تعریف یکپارچه‌سازی سامانه‌های نوین آبیاری را در اراضی اعمال کرد در شرایط کنونی الگویی مبنی بر عدم صدور سند برای باغ کمتر از سه هکتار یا اراضی کمتر از پنج هکتار تعریف‌شده است.
وی ادامه داد: برای باغ‌های کوچک استان سمنان در سیستم یکپارچه نیاز به حضور میراب است که آب را بتواند به‌درستی سهمیه‌بندی کنند که این راه‌حل بسیار سختی است با این سیاست‌های جدیدی که دولت و حاکمیت اعمال می‌کند خودبه‌خود کشاورزان خرده‌پا در حاشیه قرار می‌گیرند چراکه کشاورزی در زمین کوچک دیگر توجیه اقتصادی ندارد.
خنکال در ادامه تصریح کرد: با توجه به دلایلی که ذکر شد یکپارچه شدن اراضی برای اجرای سامانه‌های نوین آبیاری امکان‌پذیر نیست چراکه هر چاه اراضی تحت آبیاری مشخص قرار دارد و از سوی دیگر در برخی نقاط شهرستان اراضی تبدیل به زمین‌های مسکونی شدند اگر خرده‌مالکان در یک قالب توافق کنند تا نسبت به جریب‌های خودشان هزینه اجرای طرح را پرداخت کند، این کار نشدنی نخواهد بود اما در درازمدت قطعاً با مشکل مواجه خواهند شد.
چالش پدیده خرده مالکی
مدیر جهاد کشاورزی شاهرود نیز در گفتگو با خبرنگار مهر، ضمن بیان اینکه شرکت‌های مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری توانمند نیستند، تصریح کرد: این شرکت‌ها بیش‌ازحد وابسته به تأمین سهم دولت و تأمین مالی از سوی کشاورزان هستند که گاهی درزمینهٔ پرداخت‌ها دچار مشکل می‌شوند.
در برخی جاده‌های فرعی روستایی خطوط انتقال برق وجود ندارد و از سوی دیگر اجرای سیستم نیازمند ایجاد استخرهای ذخیره آب کشاورزی نیز است تا دبی ورودی را تنظیم کند که اجرای برق‌کشی و استخر هزینه‌های بسیاری را برای بهره‌بردار تحمیل می‌کند
محمدرضا قاسمی افزود: اجرای سامانه‌های نوین آبیاری به تأمین زیرساخت‌های لازم ازجمله تأمین برق نیاز دارد متأسفانه در برخی جاده‌های فرعی روستایی خطوط انتقال برق وجود ندارد و از سوی دیگر اجرای سیستم نیازمند ایجاد استخرهای ذخیره آب کشاورزی نیز است تا دبی ورودی را تنظیم کند که اجرای برق‌کشی و استخر هزینه‌های بسیاری را به بهره‌بردار تحمیل می‌کند.
وی بابیان اینکه اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در قطعات کوچک غیراقتصادی است، ابراز داشت: وجود پدیده خرده مالکی بیش‌ازحد امکان اجازه پیاده کردن سامانه‌های نوین آبیاری را نمی‌دهد لذا در این زمینه برای رسیدن به شرایط بهتر باید دولت متناسب با نرخ تورم سهم خودش را در تأمین منابع اجرای سیستم بالا ببرد.
مدیر جهاد کشاورزی شاهرود بابیان اینکه قانون ارث که منجر به ریز شدن زمین‌های کشاورزی می‌شود مهم‌ترین مانع را در اجرای سامانه‌های نوین آبیاری ایجاد می‌کند، تصریح کرد: قانون جدید و سختگیری‌های اعمال‌شده تا حدی می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد، به دلیل بحث‌های فرهنگی و نبودن شرایط مناسب به لحاظ اجتماعی شرایط مناسب برای یکپارچه شدن اراضی ایجاد نشده است.
قاسمی افزود: باید در این زمینه شرایط را به نحوی پیش ببریم تا از خرد شدن اراضی جلوگیری کند یا سیاست‌های تشویقی به‌کاربرده شود و کشاورز به تجمیع اراضی ترغیب شود اما مسائل حاشیه‌ای موجود در مناطق مختلف یکی از موانع اصلی یکپارچه‌سازی اراضی را شامل می‌شود.
وی بابیان اینکه امسال کمک‌های بلاعوض دولتی به شکل قابل‌توجهی افزایش پیداکرده است، ابراز داشت: در روش های آبیاری موضعی، قطره‌ای، نواری و تیپ حدود ۱۰ میلیون تومان در هکتار و در روش های بارانی بین ۶.۵ تا ۸.۵میلیون تومان کمک دولتی پرداخت می‌شود.
قاسمی بابیان اینکه آبیاری قطره‌ای برای باغات انگور توجیه‌پذیر نیست و ضمن افزایش هزینه برای کشاورز، عملیات زراعی را نیز دچار مشکل می‌کند، اضافه کرد: توسعه روش‌های کم‌فشار در باغات انگور بیشتر در حوزه بخش مرکزی می‌تواند موردتوجه قرار گیرد.
وی افزود: روش آبیاری کم‌فشار که درواقع ایجاد شبکه انتقال آب محسوب می‌شود، با مبلغ چهار میلیون و ۴۰۰ هزار تومان به ازای هر هکتار کمک بلاعوض دولتی خاص باغات انگور و باغات پسته که «ای. سی» آب آن‌ها کمتر از ۱۰ هزار است و امکان استفاده از این روش رادارند، توصیه می‌شود.
نظارت کافی در محاسبه هزینه برای مجریان وجود ندارد
عضو هیئت‌مدیره خانه کشاورز نیز در گفتگو با خبرنگار مهر موانع عمده پیش روی اجرای سامانه‌های نوین آبیاری را خرده مالکی و در دسترس نبودن شبکه برق‌رسانی دانست و ابراز داشت: در پذیرش اصل موضوع شکی نیست اما باید پذیرفت که اجرای این طرح در مزارع خرد نمی‌تواند مقرون‌به‌صرفه باشد و از سوی دیگر پیمانکار برای آموزش کشاورز در این زمینه نیز زمانی را صرف نمی‌کند درنتیجه با آزمون‌وخطا باید سیستم را به‌روزرسانی کند که مطمئناً با تداوم این روند خسارات زیادی بهره‌بردار متحمل می‌شود.
امیر آرین در ادامه تصریح کرد: متأسفانه برای مقابله با پدیده خرده مالکی راه‌کار جدی وجود ندارد چراکه در قانون اسلامی ارث را با شرایط مشخص به رسمیت نمی‌شناسد و اراضی کشاورزی کمتر از پنج هکتار را نمی‌توان خرد کرد و توجیه اقتصادی هم ندارد.
وی افزود: تسهیلات برای اجرای سامانه‌های نوین آبیاری جواب‌گوی نیازها نیست چراکه عمدتاً نظارت کافی نیز در محاسبه هزینه برای مجریان وجود ندارد و از سوی دیگر اگر همه شرکای یک منبع آبی باهم یک سیستم آبیاری را اجرا کنند کل هزینه را دولت پرداخت می‌کند که این امر نیز کمتر در بخش کشاورزی اتفاق می‌افتد.
عضو هیئت‌مدیره خانه کشاورز بابیان اینکه حاکمیت و تمام قوا مسئول سامان‌دهی زندگی مردم هستند بنابراین کشاورزی باید اولویت توجه قرار گیرد، تصریح کرد: درحالی‌که استان‌های دیگر بهینه و ارزان‌تر سیستم سامانه‌های نوین را اجرا و آن را به اتمام رساندند اما در استان هنوز با مشکلاتی از قبیل عملکرد نه‌چندان مطلوب پیمانکار مواجه هستیم که از اجرای ناقص مجریان تنها بهره‌برداران دچار خسارت می‌شود اکنون سه سال از کلید خوردن این طرح گذشته است و پیمانکاران باید هزینه‌ها را مقرون‌به‌صرفه تر کنند.
کشاورزی استان سمنان نیازمند روش‌های جدید
درنهایت باید گفت آنچه مسلم است، تغییر در الگوی کشت و اجرای سامانه‌های آب‌رسانی می‌بایست در زمره اولویت‌های مسئولان در استان سمنان باشد استانی که خشکسالی ۱۷ سال گریبانش را رها نکرده است. همچنین شاهد مصرف ۷۸ درصد از آب‌های موجود در سومین استان خشک ایران در بخش کشاورزی هستیم که تناقضی عجیب را رقم‌زده است.
امروز سطح زیر کشت اراضی استان سمنان با آب‌رسانی نوین به ۲۵هزار هکتار رسیده اما باید در نظر داشت که همچنان راه طولانی در پیش است و مسئولان نباید این فرآیند را تمام‌شده بدانند، به نظر می‌رسد ترویج، تشویق، به‌کارگیری مهندسان توانمندتر، نظارت بهتر، همراهی با کشاورزان، ارتقای کیفی طرح‌های آب‌رسانی، کاهش هزینه طراحی آن‌ها و ده‌ها مورد دیگر باید در دستور کار مسئولان استان قرار گیرد تا شاهد اجرای این سیستم به‌صورت ۱۰۰ درصدی باشیم.
همچنین مسئولان امروز باید به فکر تغییر الگوی کشت و کشت گلخانه‌ای نیز باید باشند چراکه هنوز در گرمسار و بیارجمند که آب برای خوردن وجود ندارد هندوانه و خربزه کاشته می‌شود که برای هر کیلوگرمش حدود ۱۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود و این درحالی است که سایر نهادها نیز باید به کمک جهاد بیایند تا درزمینهٔ فرهنگی نیز بتوانیم شاهد موفقیت هایی باشیم.