مجله مهر:برای یادآوری‌اش چندان لازم نیست به عقب برگردید تا برسید به ایامی که برای یک تحقیق ساده دانشجویی و حتی دانش‌آموزی باید کتابخانه به کتابخانه منابع را می‌گشتید و بین قفسه‌ها کتاب‌های سنگین و قطور دایره المعارف را حرف به حرف جستجو می‌کردید تا به چیزی که می‌خواهید برسید. با پیدا شدن سر و کله اینترنت انگار همه‌چیز تغییر کرد به اندازه ای که کافی بود اسم اطلاعات مورد نیاز را نوشت و آنی به هر دانسته‌ای که درباره آن موضوع وجود داشت رسید. اما بین همه سایت‌های ریز و درشتی که با یک سرچ ساده در اختیارمان قرار می‌گرفت «ویکی‌پدیا» حالا همان دایره المعارف قطور کتابخانه‌ها بود که جای خودش را به دانشنامه‌های کاغذی داده بود. یک سایت مشارکتی که جواب سؤالات زیادی را می‌شد در آن پیدا کرد. مشارکتی بودنی که از آن هم به عنوان نقطه‌ضعف و هم به عنوان نقطه قوت یاد می‌کنند.«محسن سالک» کسی است که او را در ایران به عنوان مدیر ارشد ویکی‌پدیا می‌شناسند.کسی که به ۴زبان زنده دنیا آشنایی دارد؛ جوانی که با ویرایش بیش از۱۰۰هزار مقاله در ویکی‌پدیا بیشترین میزان دسترسی به این دانشنامه را دارد.مدیر ارشدی که می‌گوید نه فقط او که الباقی مقاله‌نویس‌های فعال ویکی‌پدیا برای کاری که در این دانشنامه جهانی انجام می‌دهند هیچ مزدی دریافت نمی‌کنند.
از دانشنامه های مکتوب تا دانشنامه های مجازی
پیش از اینکه سر و کله این دایره المعارف اینترنتی پیدا شود تصور ما از دایره المعارف به دانشنامه بریتانیکا می‌رسید. دانشنامه‌ای که قدمت آن به سال ۱۷۶۸میلادی برمی‌گردد. این دانشنامه انگلیسی اولین و قدیمی‌ترین دایره المعارف مکتوب دنیا به شمار می‌رود دایره المعارفی که می‌شود گفت با روی کارآمدن ویکی‌پدیا کمابیش کنار رفت و میدان را به همتای اینترنتی‌اش واگذار کرد. اسم «ویکی‌پدیا» یک اسم ترکیبی است از دو بخش "ویکی" که مختص سایت‌های مشارکتی است و دیگری "پدیا" که از کلمه "encyclopedia" گرفته شده است. آغاز به کار این دانشنامه آزاد به سال ۲۰۰۱ میلادی برمی‌گردد و در حال حاضر جزو ۱۰ سایت پربازدید در جهان برمی‌گردد و برای عده زیادی در جهان یک مرجع اطلاعاتی به حساب می‌آید. ویکی‌پدیا در واقع نسخه تکمیلی دانشنامه دیگری به نام نوپدیا بود که توسط «جیمی ولز» و «لری سنگر» ارائه شد. دانشنامه‌ای که طبق اطلاعات خودش دربرگیرنده ۲۸۱زبان در دنیاست.
از بین مقاله‌های بی‌شماری که در ویکی‌پدیا وجود دارد می‌توان سهم به سزایی را برای ویکی‌پدیای فارسی قائل بود. ویکی‌پدیای فارسی دو سال بعد از تأسیس این وب‌سایت به راه افتاد و در حال حاضر با چیزی نزدیک به ۶۰۰هزار مقاله در رده هجدهم دنیا قرار دارد؛ اما جالب اینجاست که بدانید با وجود آزاد بودن نوشتار و ویرایش در این دانشنامه، خروجی مقاله‌ها بیشتر ماحصل فعالیت تعداد محدودی از کاربران ایرانی است. افرادی که جمعیت مشخصی را در برمی‌گیرند و ویکی‌پدیا به خاطر نوشتن مقاله‌های متعدد در این باره دسترسی بیشتری را در اختیار آنها قرار می‌دهد. دسترسی که به دست آوردن آن کار چندان عجیب و پیچیده‌ای نیست. تا جایی که با ویرایش چیزی حدود ۱۰۰ مقاله می‌شود به آن دست پیدا کرد.
همه‌چیز با فوت یکی از همشهری‌ها شروع شد
«محسن سالک» مدیر ارشد ویکی‌پدیای فارسی در ایران شناخته می‌شود. او از جمله پر ویرایش‌ترین کاربران ویکی‌پدیاست. از اولین باری که او در ویکی‌پدیا دست به ویرایش و مقاله‌نویسی زد ۱۰ سالی می‌گذرد. او درباره ورود و آشنایی‌اش با این دانشنامه مجازی این طور می‌گوید:«داستان کار من از اینجا شروع شد که یکی از همشهری‌های ما که اتفاقاً برنده مدال ریاضی بود، فوت کرد. آن زمان من خیلی تلاش می‌کردم که درباره او در دانشنامه بنویسم؛ اما هرچه می‌نوشتم پاک می‌شد. همین هم شد که رفته رفته با ساز و کار آن آشنا شدم و به این نتیجه رسیدم که یکی از نقطه‌ضعف‌های جامعه ما در آن زمان کمبود اطلاعات عمومی در فضای اینترنتی است تا جایی که تصمیم گرفتم زمان‌های آزادم را روی گسترش دانشنامه آنلاین بگذارم که حاصل آن‌هم در حال حاضر به حدود ۱۰۰هزار ویرایش و نوشتن هزاران مقاله رسید.»
با صرف ۲۰دقیقه زمان در روز می‌شود یک کاربر فعال بود
ساز وکار مقاله‌نویس‌ها در این دانشنامه به این شکل است که در ویکی‌پدیا موضوعات مختلفی مورد پوشش قرار می‌گیرد و هر کاربری بسته به تخصص،اطلاعات،دانش و علاقه‌مندی که دارد به مقاله‌های متفاوت می‌پردازد.« من تحصیلاتم در زمینه علم کامپیوتر است طبیعتاً به موضوعات فنی خیلی علاقه داشتم و دارم. از طرف دیگر اوقات فراغتم را هم به مطالعه تاریخ و ادبیات می‌گذرانم. موضوعی که باعث شده تا بیشتر ویرایش و مقاله‌نویسی‌هایم هم در این حوزه باشد.» با این اوصاف شاید این جور به چشم بیاید که فعالیت مستمر در جایی مثل ویکی‌پدیا به طور شبانه‌روزی زمان زیادی را می‌طلبد اما مدیر ویکی‌پدیا فارسی این موضوع را بسته به جایگاه و دسترسی کاربران در این دانشنامه می‌داند.« من به خاطر مسئولیت‌هایی که در این زمینه دارم وقت بیشتری را صرف می‌کنم؛ ولی یک کاربر عادی با روزی بیست دقیقه الی نیم ساعت می‌تواند تأثیر زیادی را روی دانشنامه بگذارد.»
زنگ تفریحی به نام دانشنامه
نکته قابل توجه اینجاست که همه فعالان ویکی‌پدیا در ایران و جهان برای تمام مقالاتی که می‌نویسند یا ویرایش می‌کنند هیچ دستمزدی نمی‌گیرند موضوعی که وقتی چرایی آن را با محسن سالک مطرح می‌کنیم به این جواب می‌رسیم.«هر انسان و فردی تفریحاتی دارد که تلاش می‌کند وقتش را با آن بگذارد. کسی که ورزش می‌کند یا موسیقی تمرین می‌کند ممکن است برای کاری که انجام می‌دهد پولی که دریافت نکند، هیچ حتی ممکن است پولی هم هزینه کند. حتی عده زیادی اوقات فراغتشان را با کارهای عام المنفعه می‌گذرانند تا کمک حال جامعه باشد؛ اما برداشت من این بود که اکثر این کمک‌ها شاید اثر موقت داشته باشد ولی گسترش دانش یک اثر دائمی دارد.»
بعضی لینک وبلاگ خودشان را به عنوان منبع استفاده می‌کردند
ویکی‌پدیا به خاطر مشارکتی بودن آن بسترساز تحریف‌های مختلف اطلاعاتی است و حتی بارها مورد سواستفاده کاربران زیادی جهت جعل اطلاعات قرار گرفته است. «با توجه به مشکلات و تحریف‌های مختلفی که طی سالهای اخیر به وجود آمده است؛ شرایطی صورت گرفته تا برای بعضی از مقالات و صفحات حساس به این احتیاج باشد که شما یک تعداد ویرایش را انجام داده باشید تا به دسترسی آن دست پیدا کنید. به عنوان نمونه ما یک تعداد کاربر در ویکی‌پدیا داشتیم که به محض ثبت‌نام کردن، شروع می‌کردند به اضافه کردن لینک وبلاگ‌های خودشان برای همین هم ما این دسترسی‌ها را گرفتیم و از افراد تازه وارد خواستیم که تعداد مشخصی از ویرایش‌ها را انجام بدهند تا ما اطمینان لازم را پیدا کنیم و بعد به آنها امکان دسترسی بدهیم.»
نگهبانان ویکی‌پدیا کار پیچیده‌ای دارند
طبق حرفهای آقای مدیر، در ویکی‌پدیا دو دسته کاربر وجود دارد. دسته اول کسانی هستند که به نوشتن و ویرایش مقاله می‌پردازند و دسته دوم افرادی‌اند که به آنها می‌گویند نگهبان‌های ویکی‌پدیا؛ این دسته از افراد همه ویرایشی‌هایی که بقیه انجام می‌دهند را چک می‌کنند. شاید در وهله اول این چک کردن برای صحت و سقم اطلاعات کار آسانی به نظر بیاید اما آقای سالک می‌گوید همین کار هم بسته به شیطنت‌های مردم در ویکی‌پدیا می‌تواند در عین سادگی کاملاً پیچیده و دردسرساز باشد.«گاهی اوقات تشخیص اطلاعات اشتباهی که به دانشنامه اضافه می‌شود برای نگهبانان ویکی‌پدیا مقدور نیست. به عنوان مثال یک چهره سرشناسی فوت می‌کند و یکی از اقوام نزدیک او صفحه‌اش را در ویکی‌پدیا ویرایش می‌کند این در حالی است که هنوز خبر فوت او در رسانه‌های رسمی منتشر نشده است یا گاهی اوقات اطلاعات اشتباهی اضافه می‌شود که این غلط بودن، آنقدر توی ذوق نمی‌زند که به چشم نگهبان‌ها بیاید یک نفر می‌آید. مثلاً یکی می‌نویسد که در یکی از استان‌های کشور منطقه‌ای به نام نوبهار وجود در حالی که چنین چیزی اصلاً وجود ندارد.»
فکر کردیم «امیردولاب» یک مسلمان فرانسوی است
وقتی صحبت از اضافه کردن اطلاعات غلط می‌شود طبیعتاً پای کاربران خرابکار در ویکی‌پدیا هم به میان می‌آید. کسانی که کارشان شیطنت در ویکی‌پدیا است.« یکی دیگر از خراب کارهایی که اخیراً در دانشنامه اتفاق افتاد و سر و زیادی هم داشت. ماجرای تغییر اسم ورزشگاه با اسم امیردولاب بود که نهایتاً سرهنگ علیفر هم از اسم آن در تلویزیون استفاده کرد حاشیه‌ساز شد. علت این اتفاق هم به این بر می گردد که در کشوری مثل فرانسه جمعیت مسلمانان زیاد است برای همین هم اگر شما در این کشور اسم اسلامی داشته باشید چندان چیز عجیبی نیست. موضوعی که باعث شد تا نگهبانان ما نتوانند سریع تشخیص بدهند که این اسم درست است یا غلط؟!» اما آقای سالک می‌گوید این اتفاق پر سر و صدا تنها به این ختم نشد؛ چون با رسانه‌ای شدن این موضوع موج تازه‌ای راه افتاد تا کاربران زیادی برای خرابکاری و شیطنت به ویکی‌پدیا حمله ببرند و با دستکاری مقالات مختلف سعی کنند ماجرای گزارش سرهنگ علیفر را تکرار کنند؛ حتی به عنوان نمونه آخر می‌شود به قرعه‌کشی جام جهانی اشاره کرد که تعداد زیادی تلاش کردند تا صفحه "کافو" بازیکن برزیلی که قرعه ایران را درآورده بود، تغییر دهند.»
حفاظت خاص از اشخاص خاص در شرایط خاص
در کنار صفحات مختلف و موضوعات گوناگونی که در ویکی‌پدیا وجود دارد بعضی از صفحات هستند که به دنبال پر بازدید بودن از سمت مخاطبان برای مصون ماندن اطلاعات از جانب خرابکاران فضای مجازی قفل شده اند؛ به این شکل که امکان ویرایش و کم یا زیاد کردن اطلاعات در این صفحات فقط در اختیار عده محدودی از کاربران قرار می‌گیرد.« ما چند سطح محافظت داریم به عنوان مثال در یک برهه زمانی خاصی یک شخصیتی به خاطر کارها و حرف‌هایش مورد توجه مردم قرار می‌گیرد و آدم‌های زیادی به دنبال همین موضوع به صفحه او مراجعه می‌کنند که در این شرایط ما خودمان را موظف می‌دانیم تا از صفحه او محافظت کنیم. در کنار این مقاله‌ها صفحات شخصیت‌های مهم سیاسی هستند که به خاطر مراجعه دائمی به آنها دسترسی به آن مختص همه افراد نیست و عده محدودی می‌توانند نسبت به ویرایش آنها اقدام کنند.»
برای رسیدن به اصل بی طرفی حکم می‌گیریم
اصل«بی طرفی» یکی از ادعاهای ویکی‌پدیا است که بسیاری این دانشنامه را با آن می‌شناسند؛ اما سؤالی که ممکن است برای خیلی از ما پیش بیاید؛ رسیدن به یک نگاه بی‌طرفانه واحد بین مقاله نویس هاست. مقاله‌نویس‌های فعالی که آقای سالک می‌گوید به طور ماهانه تعدادشان ممکن است بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ نفر باشد.« ما برای رسیدن به نتیجه نهایی مکانیسم‌های حل اختلاف داریم. برای مثال من و شما سر یک موضوعی با هم صحبت می‌کنیم ولی وسط نوشتن یکی از مقالات دانشنامه باهم دچار اختلاف نظر می‌شویم. راه حل اولی که وجود دارد این است که به نفر سوم رجوع کنیم؛ آن‌هم نفر سومی که هر دو طرف او را قبول دارند و به مثابه یک حکم می‌ماند برای همین هر چه او گفت همان اتفاق در دانشنامه نهایی می‌شود. اما اگر با یک نفر کار جلو نرفت تعداد حکم‌ها را از یک نفر به سه تا پنج نفر می‌رسانیم تا در نهایت به یک نتیجه واحد برسیم.»