تواضع و فروتنی نخستین ویژگی بارز عبادالرحمن است

به گزارش خبرگزاری مهر، متن زیر مشروح خطبه های این هفته نماز جمعه هامبورگ به امامت آیت الله رمضانی است که در ادامه می خوانید؛

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ربّ العالمین و الحمد لله الذی لا مُضادّ له فی مُلکه و لا مُنازِعَ لَهُ فی أمره. الحمدالله الذی لا شریک لَهُ فی خلقه ولا شبیه لَهُ فی عَظَمَتِه (جزء من دعاء الإفتتاح) وصلّی الله علی سیدّنا ونبیّنا محمّد صلّی الله علیه وعلی آله الطاهرین واصحابه المنتجبین. 

عبادالله ! أُوصیکم و نفسی بتقوی الله و اتّباع امره و نهیه.

یکی از فضایل اخلاقی که آدمی را از لحاظ معنوی بسیار بالا می برد، «تواضع و فروتنی» است؛ که از صفات بسیار پسندیده به شمار می رود. این صفت پر فضیلت ضد تکبر بوده، و در جهت مقابله با این رذیلۀ اخلاقی و خطرناک می باشد. چه اینکه امام علی(ع) در این خصوص می فرمایند: «ضَادُّوا الْکِبْرَ بِالتَّوَاضُع‏؛ بواسطۀ تواضع و فروتنی با تکبر مقابله نمایید».[۱] زیرا تواضع حد وسط میان تکبر ـ که افراط و پذیرش ذلت و پستی که تفریط است ـ می باشد؛ به جهت این که انسان با فروتنی جایگاه رفیعی پیدا می کند: «بِالتَّوَاضُعِ تَکُونُ الرِّفْعَةُ؛ تواضع و فروتنی [در درگاه حق تعالی و با خلق] سبب بلندی مرتبه می شود».[۲]

این صفت از جایگاه تعالی روح انسان حکایت می کند، که مورد توجه آیات و روایات نیز قرار گرفته است. زیرا در آیه شریفه: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ؛ و بال و پر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می ‏کنند بگستر‏».[۳] خدای تعالی پیامبرش(ص) را مورد خطاب قرار داده، و به او فرمان می دهد که در برخورد با کسانی که از تو پیروی می کنند بال و پر خود را پایین آورده، و نسبت به آنان تواضع و محبت بورز!

در این آیه نورانی عبارت «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ» کنایه از تواضع آمیخته با محبت است، همانگونه پرندگان هرگاه درصدد هستند به جوجه های خود اظهار محبت کنند بال و پر خود را می گسترانند، و آنها را زیر بال و پر خود می گیرند تا آسیبی به آنها نرسد، همچنین تا همه در یک جا جمع شده و متفرق نشوند. لذا این تعبیر شگرف، بیانی بسیار ظریف و لطیف است که در چند جای دیگر از قرآن کریم نیز از این تعبیر استفاده شده است.[۴]

قرآن کریم به برخی از مصادیق تواضع و فروتنی نیز اشاره نموده، و در این باره می فرماید: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً؛بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی ‏تکبّر بر زمین راه می ‏روند»،[۵] و در جای دیگری فرموده است: «وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً؛ و روی زمین، با تکبر راه مرو! تو نمی ‏توانی زمین را بشکافی، و طول قامتت هرگز به کوه‏ ها نمی ‏رسد».[۶]

بسیار روشن و واضح است که منظور از آیه شریفۀ «الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً» فقط این نیست که راه رفتن «عباد الرحمن»متواضعانه است، بلکه نفی هرگونه کبر و خودخواهی است. چرا که آنان افرادی هستند که در تمامی اعمال و رفتار خود فروتنی از خود نشان می دهند، لذا قرآن کریم به جهت اهمیت بالای تواضع و فروتنی، نخستین نشانۀ و ویژگی بارز عبادالرحمن را این فضیلت اخلاقی می داند.

موضوع فروتنی و تواضع، از منظر قرآن کریم به اندازه ای مهم است که این کتاب وحیانی و نورانی، در برخی آیات دیگر خود در این خصوص می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرینَ؛ ای کسانی که ایمان آورده ‏اید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد، (به خدا زیانی نمی ‏رساند؛ خداوند جمعیّتی را می ‏آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند».[۷]

با دقت در این کلام نورانی، این نکته به دست می آید که مؤمنان نسبت به یکدیگر متواضع و فروتن هستند. همچنین در عبارت «أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنینَ» واژه «اذله» جمع «ذلول» و «ذلیل» از مادۀ «ذلَّ» به معنی «نرمی، ملایمت و تسلیم» است. به همین جهت حیوانات رام را ذلول می گویند، چون ملایم و تسلیم هستند. در تأیید این معنا از واژۀ مزبور، می توان به آیه شریفه «وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلیلاً؛ و چیدن میوه‏ هایش بسیار آسان است‏»،[۸] استناد نمود، که به سهولت چیدن میوه های بهشتی اشاره دارد. البته باید توجه داشت گاهی این واژه، در برخی موارد ـ که معنای منفی دارد ـ مورد استعمال قرار می گیرد، و آن در جایی است که از سوی غیر، به انسان تحمیل می شود؛ و گرنه در ماده این لغت مفهوم منفی ذاتاً وجود ندارد.

با توجه به تاکیدهای فراوان در قرآن نسبت به موضوع تواضع، روایات اسلامی نیز به این مهم پرداخته، و در مورد فروتنی انسان از ابعاد مختلف، نکات مهمی را اشاره نموده اند. به همین جهت در بیانی از حضرت علی(ع) تواضع به عنوان بزرگترین عبادت دانسته شده است:«علَیکَ بِالتَّواضُعِ؛ فإنّهُ مِن أعظَمِ العِبادَة؛ بر تو باد فروتنی؛ زیرا که آن، از بزرگ‏ترینِ عبادتهاست‏»،[۹] و در بیانی دیگر از وجود نورانی پیامبر اکرم(ص) آمده است: «ما لی لا أری علَیکُم حَلاوَةَ العِبادَةِ؟! قالوا: وما حَلاوَةُ العِبادَةِ؟ قالَ: التَّواضُعُ؛ چه شده است که شیرینیِ عبادت را در شما نمی ‏بینم؟! گفتند: شیرینیِ عبادت چیست؟ فرمود: فروتنی».[۱۰] 

در بیانی لطیف که از امام صادق(ع) نقل شده است، تواضع ریشۀ هر کار نیک و با ارزشی دانسته شده است. «التَّوَاضُعُ أَصْلُ کُلِّ شَرَفٍ نَفِیسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفِیعَةٍ ... وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ شَرَّفَهُ اللَّهُ عَلَی کَثِیرٍ مِنْ عِبَادِهِ ... وَ لَیْسَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ یَرْضَاهَا وَ یَقْبَلُهَا إِلَّا وَ بَابُهَا التَّوَاضُع‏ وَ لَا یَعْرِفُ مَا فِی مَعْنَی حَقِیقَةِ التَّوَاضُعِ إِلَّا الْمُقَرَّبُونَ مِنْ عِبَادِهِ الْمُتَّصِلُونَ بِوَحْدَانِیَّتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُون عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً "‏؛

تواضع و فروتنی اساس هر گونه شرافت عظیم و مرتبۀ بلندی است ‏... و چون تواضع برای خدا شد؛ خداوند متعال او را عزّت و بزرگی داده‏ ... و هیچ گونه عبادت و طاعتی نیست که مورد قبول و رضای پروردگار متعال قرار گیرد؛ مگر آنکه به صورت تواضع و شکسته دلی و ذلت نفس انجام بگیرد و از حقیقت تواضع و از نتائج دقیق آن آگاه نمی ‏شود، مگر کسانی که از بندگان مقرب و خاص خدا و از موحدین حقیقی و کامل باشند. و خداوند متعال می ‏فرماید: " بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی‏ تکبّر بر زمین راه می ‏روند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می‏ گویند (و با بی‏اعتنایی و بزرگواری می‏ گذرند)"».[۱۱] 

همچنین در بیانی دیگر از پیامبر رحمت(ص) آمده است: «یُباهِی اللَّهُ تَعالَی المَلائِکَةَ بِخَمسَةٍ: بِالمُجاهِدینَ، وَالفُقَراءِ، وَالَّذینَ یَتَواضَعونَ للَّهِ تَعالی‏، وَالغَنِیِّ الَّذی یُعطِی الفُقَراءَ کَثیراً ولا یَمُنُّ عَلَیهِم، و رَجُلٌ یَبکی فی خَلوَةٍ مِن خَشیَةِ اللَّهِ عز و جل؛ ‏خداوند متعال به پنج کس بر فرشتگان می ‏نازد: به مجاهدان، به تهی‏ دستان، به کسانی که برای خداوند متعال، فروتنی می ‏کنند، به توانگری که به تهی ‏دستان، بسیار عطا می ‏کند و بر ایشان منّت نمی ‏نهد، و به مردی که در خلوت از ترس خداوند عز و جل می ‏گرید».[۱۲] 

لذا مطابق این بیان شگرف و نغز، انسانهایی که برای خداوند تواضع می کنند از جمله کسانی هستند، که خداوند نسبت به آنان به فرشتگان مباهات می کند. امام صادق(ع) نیز در بیانی دیگر می فرماید: خداوند به داود وحی کرد «فیما أوحَی اللَّهُ عَزَّوجلَّ إلی‏ داودَ(ع): یا داودُ، کما أنَّ أقرَبَ الناسِ مِن اللَّهِ المُتَواضِعُونَ کذلکَ أبعَدُ الناسِ مِن اللَّهِ المُتَکبِّرُون‏؛ از وحی ‏های خداوند عز و جل به داوود(ع) این بود: ای داود! همچنان که نزدیکترین مردم به خدا فروتنانند، دورترین مردم از خدا متکبرانند(گردن فرازانند)».[۱۳]

مهم ترین مسألۀ قابل طرح در این مقام، این است که تواضع و فروتنی آداب و جایگاهی دارد که هر انسان مؤمنی می بایست بداند و بیاموزد که در کجا باید تواضع و فروتنی از خود نشان دهد. چرا که بسیار روشن و واضح است تواضع نمودن نسبت به حق تعالی و دستورات او و پیامبران و امامان معصوم، علماء، معلمان و متعلمان، و فقرا از بارزترین مصداق های فروتنی است؛ که باید در جای خود به بهترین شکل انجام گیرد.