خبرگزاری مهر؛ گروه استانها: خانه‌های قدیمی بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و شیشه محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است.
از کهن‌ترین آن‌ها که بگذریم به خانه‌هایی می‌رسیم که در کنار هم‌محله شدند و محله‌هایی که باهم یک شهر شدند. چند خانواده در یک حیاط، هر خانواده یک اتاق و گاه تنها پیوندشان همسایگی بود. هر فضایی از خانه و حیاط نامی داشت. هیچ فضایی بیهوده نبود و کاربردی روزمره داشت.
پدربزرگ و مادربزرگ؛ فرزندان، نوه و نتیجه که گاهی به ۲۰ نفر می‌رسیدند، همه بر سر یک سفره می‌نشستند. آن‌هایی که از دوردست‌ها آمده بودند باآنکه باورهای متفاوتی داشتند، خیلی زود با ساکنان قدیمی محله همسایه شدند، انگار که سال‌ها یکدیگر را می‌شناختند، هیچ‌کدام نسبت به هم احساس غریبی نمی‌کردند. خیلی دور نیست روزهایی که همسایگان عزیزترین و نزدیک‌ترین کسان هم بودند.
محله بخشی از هویت آدم‌های یک شهر
یک ظرف آش نذری یا خوراکی اگر همسایه می‌آورد، به‌جایش تلافی می‌شد و این آداب کاسه همسا (کاسمسا) نام داشت. هیچ‌کس گرسنه نمی‌ماند، از سفره‌های همدیگر همسایه‌ها هم سهمی داشتند. دردی اگر بود شریک درد هم بودند، غمی اگر بود تا فراموشی غم کسی تنها نمی‌ماند.
عبور از کوچه‌پس‌کوچه‌های باریک محله، سلام و احوال‌پرسی، گپ و گفت رهگذران آشنا و همراهی آن‌ها راه را بر هم کوتاه می‌کردنداز خانه تا راسته‌بازار، از بازار تا مسجد و هرجایی که نیاز روزانه زندگی بود، راهی نبود. عبور از کوچه‌پس‌کوچه‌های باریک محله، سلام و احوال‌پرسی، گپ و گفت رهگذران آشنا و همراهی آن‌ها راه را بر هم کوتاه می‌کردند و اینگونه «محله بخشی از هویت آدم‌های یک شهر بود».
این روایتی از محله‌های قدیمی شهر کهن خرم‌آباد است، شهری که در گرداگرد اثری شگرف و ارزشمند چون فلک‌الافلاک شکل‌گرفته و در حاشیه «گلال» به دره‌ای خرم و آباد تبدیل‌شده است.
گشتی در محله درب باباطاهر
محله درب باباطاهر که در زبان محلی با عنوان «دربوطاهر» از آن یاد می‌شود یکی از محله‌های کهن شهر خرم‌آباد است که در ضلع جنوب غربی مجموعه کهن دژ و ارگ تاریخی قلعه فلک الافلاک واقع‌شده است.
بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی که گاه به‌صورت تصادفی کشف و مشاهده‌شده، سکونت در این محله به حدود قرن پنجم هجری قمری می‌رسد.
از بناهای شاخص آن می‌توان به آرامگاه منسوب به شاعر عارف‌مسلک ایران باباطاهر(دوره سلجوقی)، کنیسه تخریب‌شده یهودیان(دوره صفویه) و خانه‌های مسکونی متعددی از روزگار قاجار و پهلوی اشاره کرد.
از این محله نگاهی به معماری و سازه دو خانه تاریخی «قاضی» و «کشفی» خواهیم داشت تا از رهگذر مرور کارکردها و المان‌های این خانه‌های تاریخی به رهیافتی برای ساختمان‌های مدرن و امروز دست یافت؛ باشد که فرصتی برای احیای فرم و معنای معماری بومی خرم‌آباد در شهرسازی جدید باشد.
مقصد: گذر بابا طاهر؛ خانه قاضی
این اثر تاریخی یکی از خانه‌های زیبا و به نسبت بزرگ موجود در بافت قدیم شهر خرم‌آباد است. خانه قاضی در محله درب باباطاهر (دربوطار) و گذر معروف آن کوچه باباطاهر قرار دارد.
تاریخ ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول است. خانه متعلق به «شیخ ابوطالب قاضی» معروف به «آخوند ابوطالب» (آخوند ابو) است. قاضی‌های خرم‌آباد از خاندان‌های قدیمی شهر محسوب می‌شوند که از اوایل دوره قاجار در لرستان منصب قضاوت داشته‌اند.
خانه معروف به قاضی در دو جبهه مسکونی شمالی و جنوبی به مساحت تقریبی ۷۳۰ مترمربع ساخته‌شده است. جبهه شمالی (جبهه اصلی بنا) در دوطبقه احداث و فضاهای اصلی خانه را در خود جای‌داده است.
تو رفتگی نسبتاً بزرگ جلوی بنا به تنوع و زیبایی نمای آن افزوده و باعث گسترش سطح نورگیری فضاها شده است. جبهه جنوبی شامل چند اتاق، مطبخ، راهرو، سردر و هشتی زیبای خانه است. این بخش از خانه در یک طبقه (کوتاه‌تر از جبهه اصلی بنا) احداث‌شده؛ این امر باعث تابش نور خورشید در زمستان به میان سرا (حُوش یا قِلا) و جبهه جنوبی می‌شود.
پشت‌بام بخش جنوبی بنا، فضای مهتابی دل‌نشینی را پدید آورده که در ماه‌های گرم سال به‌ویژه شب‌های تابستان فضای مناسبی برای هم‌نشینی و خواب افراد خانواده بوده استهمچنین پشت‌بام بخش جنوبی بنا، فضای مهتابی دل‌نشینی را پدید آورده که در ماه‌های گرم سال به‌ویژه شب‌های تابستان فضای مناسبی برای هم‌نشینی و خواب افراد خانواده بوده است.
شرق بنا به‌صورت یک دیوار ساده و قسمت غرب دارای چند طاق‌نما است. درگذشته از این طاق‌نماهای به نسبت کوچک برای فضاهایی نظیر انبار هیزم (هیمه دُو)، فضای پخت‌وپز نان (مطبخ) در اوقات گرم سال استفاده می‌شده است.
گویا درگذشته (علاوه بر میان سرای موجود) در ضلع شرقی بنا هم یک باغچه کوچک از درختان میوه وجود داشته است. آب مصرفی خانه و باغچه مذکور از طریق نهر گرداب (گِرداو) که از ضلع شرقی بنا می‌گذرد تأمین می‌شده است.
اما در جبهه اصلی بنا در طبقه همکف دو فضای بلند و کشیده به نام تنبی (تَنَبیه) وجود دارد در اینجا معمار بنا برای کاهش اثر کشیدگی این فضاها آن‌ها را به دو قسمت تقسیم کرده است. در مرکز این جبهه خانه اتاق پنج‌دری و فضای پشتی متصل به آن قرار دارد که در گویش محلی به این فضا پستو خانه (دِما حُونه) اطلاق می‌شود.
در فضای مابین تنبی‌ها و پنج‌دری دو اتاق به نسبت کشیده قرارگرفته که پستو نامیده می‌شود. در طبقه اول همانند طبقه همکف دو تنبی کشیده در دو طرف و یک پنج‌دری در مرکز جبهه وجود دارد. در اینجا و در پشت پنج‌دری فضای پیوسته و بزرگ‌تری به نام شاه‌نشین یا تالار قرار دارد.
از این دو فضای به‌هم‌پیوسته – پنج‌دری و شاه‌نشین یا تالار – برای پذیرایی و مهمان استفاده می‌شده است. در جبهه جنوبی بنا نیز دو اتاق کوچک دو دری با راهرویی در میان و با کارکردهایی چندگانه وجود دارد.
بدین ترتیب بیشتر فضاهای عمومی نظیر دودری، مطبخ و فضاهای مورداستفاده روزمره خانواده در طبقه همکف و فضاهای مربوط به پذیرایی از میهمان و نشیمن در طبقه نخست بنا بوده است.
خانه قاضی درمجموع دارای ۱۵ اتاق کوچک و بزرگ (دودری، سه‌دری، تنبی و ...) و دالان، هشتی، ورودی، مطبخ، آبریزگاه(کنار آو)، انبار و... است. پی خانه از سنگ لاشه، دیوارها از خشت و آجر است.
آسمانه‌های بنا (سقف) از طلاق آجری (معروف به طاق سیس در گویش محلی) در بخشی از آسمانه همکف و تیرپوش‌های چوبی در طبقه اول ساخته‌شده است. برای استحکام و حفظ یکپارچگی بیشتر در داخل و نمای بیرونی از کش های چوبی برای تقویت دیوارها استفاده کرده‌اند.
خانه قاضی دارای آرایه‌های تزیینی موقر و زیبایی است. نمای بنا به‌تمامی از آجر ساخته‌شده است. تزیینات آجری بیشتر به‌صورت خفته‌وراسته ساده و خفته‌وراسته برجسته است.
در رخ‌بام بنا از آرایه‌های آجری موسوم به «زبان‌گنجشکی» و در سقف فضاهای طبقه همکف از تزیینات «خفته‌وراسته» آجری استفاده‌شده است. نمای داخلی بیشتر از آرایه‌های گچ‌بری ساده و ارسی‌ها دارای اشکال هندسی بدیعی است که در ترکیب با شیشه‌های رنگی نمای زیبایی را پدید آورده است.
اغلب ساکنین این خانه که عمر سکونت آن‌ها به حدود سه نسل می‌رسد از یک تبار بوده و تمامی فضاها در اختیار خودشان بوده است.
خانه قاضی به لحاظ دارا بودن سبک دوره معماری قاجار یکی از نمونه‌های بارز این دوره در شهر خرم‌آباد است. بنا به روایت ریش‌سفیدان و آگاهان محلی معماران این خانه‌ها اکثراً بومی بوده‌اند. آن‌ها با الهام از سبک و سیاق معماری قاجار و استفاده از مصالح بومی سازگار، اینگونه بناها را به یادگار گذاشتند.
خانه کشفی؛ یادگاری ارزشمند
خانه کشفی در محله حکیم‌آباد و در کوچه‌ای به نام کشفی، در سراشیبی معروف به کوچه کشفی(بِناری آقا محمود) قرارگرفته و یادگاری ارزشمند از خانه‌های تاریخی دوره قاجار خرم‌آباد است. این خانه متعلق به شخصی به نام سید محمود کشفی است.
خانه کشفی به مساحت تقریبی ۱۹۲ مترمربع و زیربنای ۱۰۸ مترمربع، در یک جبهه اصلی در دوطبقه با محوریت شرقی - غربی ساخته‌شده است. این بنای تاریخی از شمال و شرق به خانه‌های موجود در بافت قدیم محله و از دو جهت دیگر متصل به گذر است. ورودی بنا نیز در جبهه جنوبی بنا واقع‌شده است.
ابعاد خانه در جهات چهارگانه باهم برابر نیست و کشیدگی ضلع شمالی، زمین را به‌صورت یک ذوزنقه درآورده است. این ناهمگونی در جبهه مسکونی خانه حل‌شده است. در طبقه همکف مجموعه پله و فضای پیوسته زیر آن در مرکز قرارگرفته که نقش ارتباط‌دهنده فضاهای این مجموعه را به عهده دارد.
افزون بر آن چهار روزن کوچک در ارتفاع پله‌ها مکان‌یابی شده که نور کمی به فضای زیر پله که راهروی ارتباطی بین دو اتاق است، می‌تاباند. در جنوب این جبهه یک اتاق سه‌دری و انباری کوچک قرار دارد. بخش شمالی نیز از سه‌دری به انضمام فضایی در پشت این اتاق و یک انباری کوچک تبدیل‌شده است.
در طبقه اول بعد از گذر از پله‌های ورودی به فضایی راهرو مانند می‌رسیم. در انتهای این راهرو پله دیگری قرار دارد که به اتاق میهمان‌خانه منتهی می‌شود. در سمت چپ فضای راهرو یک اتاق سه‌دری قرارگرفته است.
نمای خانه ترکیبی است از آرایه‌های آجری «خفته‌وراسته» و «زبان‌گنجشکی» که در ترکیب با پنجره‌های چوبی و ارسی، نقوش و شیشه‌های رنگی نمای زیبا و منحصربه‌فردی را ایجاد کرده استدر اینجا به جهت ذوزنقه بودن زمین، فضای باقی‌مانده مثلثی شکل پشت راه‌پله دوم به‌صورت یک فضای انباری درآمده و با تمهیدات معمارانه به اتاق سه‌دری این بخش متصل شده و در سمت راست راهرو، اتاق سه‌دری کشیده‌ای قرارگرفته که در انتهای خود یک فضای انباری کوچک بدان ضمیمه‌شده است. به‌منظور کاهش اثر روانی کشیدگی طولی اتاق، ستونی در میانه و نیم ستونی در طرفین آن قرار دارد.
ستون‌ها از نوع گچی دارای سرستون‌های زیبایی با نقوش گیاهی گل و برگ هستند. نهر مشهور به گرداب (گرداو) از زیر این خانه عبور می‌کند. به‌رغم اینکه (در حال حاضر) شواهدی مبنی بر تمهیدات معماری خاص برای دسترسی مستقیم به آب نهر در این خانه به چشم نمی‌خورد، گمان می‌رود که در اینجا هم چون خانه‌های قرارگرفته در مسیر نهر (خانه چاغروند، خانه مرحوم سیف‌الله خان والی زاده و...) سازوکارهای بدین منظور ایجاد کرده باشند.
آسمانه خانه در طبقه همکف از نوع طاق گهواره‌ای (سیس در گویش محلی) و در طبقات اول و دوم از نوع تیرپوش چوبی است و مصالح عمده به‌کاررفته در بنا عبارت‌اند از خشت، گل و آجر.
نمای خانه ترکیبی است از آرایه‌های آجری «خفته‌وراسته» و «زبان‌گنجشکی» که در ترکیب با پنجره‌های چوبی و ارسی، نقوش و شیشه‌های رنگی نمای زیبا و منحصربه‌فردی را ایجاد کرده است.
موقعیت خاص قرارگیری پنجره‌های این خانه روزگاری چشم‌انداز بدیعی به باغات جنوب شهر، کوه‌های رو به روی آن و همچنین مجموعه تاریخی قلعه فلک الافلاک داشته است. اکنون نیز می‌توان از لابه‌لای سازه‌های جدید به گوشه‌هایی از این چشم‌اندازها چشم گشود.