خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: تفسیر موضوعی شهید صدر، تفسیر مساله‌محور، جامع، اجتهادی و منتج به نظریه است. این تفسیر با هیچ یک از تفاسیر معتبر که تا امروز بوده‌اند و بعد از این پدید خواهند آمد منافات ندارد. فهم مدلولات جزئی به هر روش معتبری می‌تواند باشد. نظریه آن است که ما به دیدگاه و به اصطلاح یک معرفت توصیفی درباره مسائل اصلی خودمان برسیم. تعبیر شهید صدر این است که ما به یک حقیقت کبری و یک حقیقت بزرگ درباره مسائل اصلی برسیم.
در خصوص نظریه تفسیری شهید صدر با حجت الاسلام سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی، عضو شورای توسعه فرهنگ قرآنی در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و نویسنده کتاب «منطق پاسخدهی قرآن کریم»، به گفتگو نشستیم.
شهید صدر به تفسیر ترتیبی قرآن نمی‌پردازد و بر نظریه‌پردازی تاکید می‌کند و استنطاق قرآن کریم را در گرو تفسیرموضوعی یا نظریه‌پردازی در قرآن برمی شمرد
حجت الاسلام بهمنی با اشاره به نگاه نظریه پرداز شهید صدر در تفسیر قرآن کریم، اظهار داشت: شهید صدر به تفسیر ترتیبی قرآن نمی‌پردازد و بر نظریه‌پردازی تاکید می‌کند و استنطاق قرآن کریم را در گرو تفسیرموضوعی یا نظریه‌پردازی در قرآن برمی شمرد.
وی با بیان اینکه پنج نوع تفسیر موضوعی مطرح شده است، افزود: یکی از انواع تفسیر موضوعی آن است که یکی از موضوعات علوم قرآنی را ما در تمام قرآن بررسی کنیم و دیدگاه قرآن درباره آن را تفسیر کنیم. برای نمونه، مساله محکم و متشابه و اینکه محکم و متشابه چیست و سازو کار ارجاع متشابه و محکم چیست؟ این نوع تفسیر به نظریه‌پردازی کاری ندارد و منحصرا مسائل علوم قرآنی مربوط می‌شود.
نویسنده کتاب «منطق پاسخدهی قرآن کریم» ادامه داد: نوع دیگر از تفسیر موضوعی، بررسی اصطلاحات قرآن است. مفهومی را در قرآن در نظر بگیریم و ببینیم آیا قرآن کریم این مفهوم را درمعنای لغوی پیشین خود بکار برده است یا در معنای برساخته‌ای که خدای تعالی در قرآن ساخته است، در نظر قرار دارد. برای نمونه کارهایی که ایزوتسو انجام داده اصطلاح‌شناسی قرآن است. آیا مفهوم ایمان، کفر و تقوا، آیا اصطلاح خاص قرآن است؟ در این نوع بررسی، الزاما به نظریه نمی‌رسیم هرچند ممکن است گاهی این تحقیقات بتواند در این زمینه کمک کند.
بهمنی خاطرنشان کرد: اساسا وقتی می‌خواهیم نظریه‌پردازی کنیم باید مفاهیم را به طور دقیق و کاملا تخصصی بررسی کنیم و حقایق شرعیه را از حقایق لغویه و عرفیه جدا کنیم.
این پژوهشگر گفت: نوع دیگری از تفسیر موضوعی، تفسیری است که برای هر سوره یک موضوع واحد در نظر بگیرند. در این روش مفسر به دنبال این است که موضوعی را که تمام آیات قرآن برای بیان آن موضوع نازل شده اند را بررسی می‌کند. این شکل از تفسیر نیز الزاما ما را به نظریه نمی‌رساند. این نوع تفسیر در واقع همان تفسیر ترتیبی است که اجزای سوره را با این لحاظ که موضوع واحدی دارد، بررسی می‌کند.
عضو شورای توسعه فرهنگ قرآنی افزود: شکل دیگری از تفسیر موضوعی این است که برای همه قرآن یک موضوع واحد در نظر بگیرند و هر جزیی از قرآن را با آن موضوع سراسری قرآن تفسیر کنند. سید قطب به وحدت موضوعی سراسر قرآن اعتقاد داشت و در برخی روایات نیز به این مطلب اشاره دارند و در حدیثی به نقل از حضرت زهرا و در برخی بیانات دیگر، قرآن به عهدالله تعبیر شده است و عهدالله یعنی عهد خدا برای انسان. برخی نویسندگان از این مطلب، تورات را عهد عتیق، انجیل را عهد جدید و قرآن را عهد اخیر نامیدند، زیرا موضوع اصلی کتاب‌های آسمانی، عهد خدا با بندگان است. این شکل از تفسیر هم تفسیر موضوعی است و مورد نظر شهید صدر نیست.
تفسیر موضوعی شهید صدر، تفسیر مساله محور، جامع، اجتهادی و منتج به نظریه است. این تفسیر با هیچ یک از تفاسیر معتبر که تا امروز بوده‌اند و بعد از این پدید خواهند آمد منافات ندارد
بهمنی گفت: تفسیر موضوعی شهید صدر، تفسیر مساله محور، جامع، اجتهادی و منتج به نظریه است. این تفسیر با هیچ یک از تفاسیر معتبر که تا امروز بوده‌اند و بعد از این پدید خواهند آمد منافات ندارد. فهم مدلولات جزئی به هر روش معتبری می‌تواند باشد.
این محقق درباره مراد شهیدصدر از نظریه، خاطرنشان کرد: نظریه آن است که ما به دیدگاه و به اصطلاح یک معرفت توصیفی درباره مسائل اصلی خودمان برسیم. تعبیر شهید صدر این است که ما به یک حقیقت کبری و یک حقیقت بزرگ درباره مسائل اصلی برسیم. برای مثال انسان معاصر درگیر تفکر ماتریالیستی، اومانیستی و لیبرالیستی بوده است و اینها به گونه فراگیر سطح وسیعی از جهان را فراگرفتند. اینجاست که شهید صدر معتقد است باید با استنطاق قرآن در برابر این نظریه‌ها، نظریه ایجاد کرد و در سطح کلان ارائه داد.
عضو شورای توسعه فرهنگ قرآنی، ادامه داد: اینکه یک نظریه به گفتمان تبدیل شود سازوکارهای متفاوتی می‌خواهد که غیر از دانش و نظریه‌پردازی است، و درواقع گفتمان، بُعد اجتماعی و عینیت‌بخشی است. ممکن است یک نظریه هیچ گاه به گفتمان تبدیل نشود. گفتمان به پشتیبانی‌های سیاسی و عناصر دیگری نیاز دارد تا نخبگان و سطح عمومی جامعه را تحت تاثیر قرار دهد و شناخت و رفتار آنها را متاثر کند.
وی ادامه داد: مفسر موضوعی باید به دنبال این باشد که در مقابل گفتمان رقیب که برخاسته از نظریات اوست نظریه‌های مبتنی بر قرآن را کشف کند. این نظریه‌ها ناظر به مسائل کلان اند و این نظریات می‌توانند کلان و جهان شمول باشند یا می‌توانند متوسط باشند برای مثال در منطقه خاص پاسخ دهند یا خرد باشند در حد فردی یا یک محله یا یک محیط کوچک باشند.
این پژوهشگر خاطر نشان کرد: شهید صدر نظریات خرد و متوسط را مراد نمی‌کند و تاکید دارد که باید به حقایق کبری رسید. او از این جهت هم به طور خاص با دیگر مفسران متفاوت است. زیرا آنها اولا نظریه را هدف گیری نمی‌کنند، ثانیا حتی اگر در سطح نظریه مطرح کنند، نظریات خرد هستند و در وافع نظریات کلان و ناظر به مسائل جاری جامعه معاصر نیستند.
حجت الاسلام بهمنی اظهار داشت: برخی نظریات ایشان در جهان اسلام گسترش پیدا کرد؛ برای مثال نظریه اقتصادی ایشان در بیشتر آکادمی‌های جهان اسلام، اعم از شیعه و سنی، مرجع علمی است. این امر اعتماد به نفسی به جامعه علمی و آکادمی مسلمانان داده است که بتوانند با تفکر، زوایای بیشتر اقتصاد اسلامی را روشن کند.
نویسنده کتاب «منطق پاسخدهی قرآن کریم» گفت: اومانیسم انسان را دارای سه بعد ارتباطی می‌داند؛ ارتباط با خودش، ارتباط با دیگران و ارتباط با طبیعت. اما شهید صدر ارتباط چهار بُعدی را بیان می‌کند و ارتباط با خدا که انسان را خلیفه قرار داده است. انسان مستخلف است و با دیگر خلفا که مخلوقات هم نوعش هستند هم ارتباط دارد.
وی ادامه داد: امروز خیلی از نظریه شهیدصدر استفاده می‌کنند، بدون اینکه به او ارجاع بدهند. هر گاه شما بخواهید در مقابل اومانیسم، نظریه صریح و روشنی را ارائه بدهید، نظریه استخلاف است که هم به اصطلاح علمی است هم آغاز و انجامش معلوم است.
سطح انتظار شهید صدر از قرآن کریم در بیکران بودن قرآن است. شهید صدر متذکر می‌شود که کلمات الهی، کلمات پایان ناپذیرند
این محقق با اشاره به اینکه نظریه‌پردازی دانش فراوان و حلم فراوان می‌خواهد، افزود: محیط‌های علمی ما هم در مقیاس فردی و هم در مقیاس محیط‌های سازمانی، چنانکه باید به این امر نپرداخته‌اند. طرح هایی که تعریف می‌شوند، یکساله و دو ساله هستند، در حالی که ممکن است نظریه‌ها برای اینکه پخته شوند به زمان بیشتری نیاز داشته باشند. امکاناتی که ما در محیط‌های پژوهشی داریم، پاسخگو نیستند، هرچند در برخی پژوهشگاه‌ها مانند پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغاتی قم زمانی بر کلان پروژه‌ها در نظر گرفته‌اند.
وی ادامه داد: سطح انتظار شهید صدر از قرآن کریم در بیکران بودن قرآن است. شهید صدر متذکر می‌شود که کلمات الهی، کلمات پایان ناپذیرند و مثالی که می‌شود برای آن زد حروف الفباست. ایشان معتقد است ترکیب آیات، مدلولات جدید به ما می‌دهند چنانچه ما ۲۸ یا ۳۲ حرف الفبا را وقتی با هم ترکیب می‌کنیم هزاران کلمه و از ترکیب کلمات، بیشمار معنا ایجاد می‌کنیم.
حجت الاسلام بهمنی خاطرنشان کرد: شهید صدر معتقداست ترکیب آیات به ما مدالیل جدیدی می‌دهد. چنین نیست که فقط یک آیه را در نظر بگیریم و یک مدلول جزیی بدست بیاوریم، بلکه با ترکیب آیات می‌شود به معانی بیکران قرآن دست یافت.