خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ: بیژن بیجاری متولد ۱۳۳۰ اصفهان، از نویسنده‌های نسل سوم داستان‌نویسی معاصر ایران به دلیل زبان پاکیزه و خلق دنیایی سیال و جاری و توجه به زیرساخت روان‌شناختی شخصیتهای داستان‌هایش و در عین نگاه ویژه‌اش به مرگ، چهره‌ای متفاوت و شناخته شده در این عرصه است.
داستان‌هایش از سال ۱۳۵۱ در مجلاتی چون فردوسی و نگین و بعدها در مجلات آدینه و دنیای سخن و تکاپو و کلک و ... منتشر شدند.
بیجاری از سال ۱۳۷۷ از ایران مهاجرت کرده و در ایران زندگی نمیکند.
به مناسبت انتشار دو اثر از وی در نشر آموت با عنوان «تماشای یک رویای تباه شده / باغ سرخ» و « «عرصه‌های کسالت / پرگار/ قصه‌های مکرر» با وی به گفتگو نشستیم که بخش اول از آن پیش از این منتشر شد و در ادامه بخش دوم از آن را می‌خوانید:
جناب بیجاری همواره این ابهام وجود داشته که بخش قابل توجهی از نویسندگان و روشنفکران دهه شصت و هفتاد حتی به واقعیت‌های اجتماعی ایران مانند انقلاب و یا جنگ توجهی نداشته و برایش ننوشته‌اند. شما برای این ابهام پاسخی دارید؟
من بر اساسِ واقعیّات، این برداشت شما را چندان دقیق، نمی‌پندارم. اول اینکه بخشِ قابل توجهی... را چگونه می‌توان سنجید؟ اگر معیار و اشاره شما در آن بُرهه‌های تاریخی است، که تا جایی که من به‌یاد دارم همه نویسندگان مطرحِ آن دوران، از زنده یاد احمد محمود گرفته (رمانهای زمین سوخته، مدار صفر درجه و...)، شادروان سیمین دانشور (جزیره سرگردانی، ساربان سرگردان)، رضا براهنی (رمانهای رزازهای سرزمینِ من، آزاده خانم و نویسنده‌اش)، هوشنگ گلشیری (بیشتر قصه‌های کوتاهی که بعد ۱۳۵۷ منتشر کرد به همراه شاه سیاهپوشانِ که بهترجمه آقای دکتر عباس میلانی و به انگلیسی منتشر شده)، و یا مثلن همین رمانِ «زوالِ کلنل» محمود دولت آبادی و... تا همنسلان من و مثلن اصغر عبدالهی محمد رضا صفدری، شهریار مندنی پور، قاضی ربیحاوی، منیرو روانی پور، محمد محمدعلی، زنده یاد منصورکوشان و یا مثلن از جوانترها حسین مرتضایان آبکنار ووو. اتفاقن این عزیزان و بسیاران دیگر از نویسندگان دیگرِ هم‌نسلِ من، در ایران در بیشترِآثارشان بدین مقولات پرداخته‌اند. ومن نیز به سهم خود چه در دو رمانم و چه در بیشتر قصّه‌های کوتاهم (بعد ازانتشار عرصه‌های کسالت)، به طور مستقیم با این مضامین کار کرده‌ام. و نیز بسیاری از نویسنده‌گانِ مقیم خارج از ایران، نیز اغلب به این مقولات به‌صورت جدّی پرداخته‌اند... و...البته، این باز هم حقّ شماست که بر برداشتی که در پرسشتان مطرح کرده‌اید پا فشاری کنید، چه که احتمالا شما نتیجه‌ای را که دلخواهتان بوده یا هست، در آن آثار نیافته‌اید، که آنهم بیگمان به برداشتهای متفاوتِ نویسنده‌گان مورد نظرتان برمی‌گردد و نحوه دید متفاوت، تفاوت سلیقه‌ها وبرداشتهای خوانندهگان از واقعیّات و وقایعِ جامعه.
رمان اول شما که امروز نیز بازچاپ شده است به نظرم فضای بسیار شخصی دارد و حال و هوای آن نیز درباره نوشتن است و البته انسان. چرا در سال ۷۷ و در بحبوحه تمامی آنچه زندگی اجتماعی ایران را در آن سالها انتخاب کرده، به سراغ چنین سوژهای می‌روید؟
«تماشای یک رؤیای تباه شده» در سال۱۳۷۵ نوشتنش پایان یافت و ۱۳۷۷ منتشر شد.
خبرِهای اصلی و حوادثِ مربوط، و بستر خطی/ تاریخ/ زمان/ خط افقیِ محتوای رمان از سالهای اول دهه ۵۰ خورشیدی آغاز میشود و بسا که تا اوایل دهه هفتاد ادامه می‌یابد. راستش، برای من بسیار دشوار است که منظور شما را در مورد چرایی رفتن به سراغ چنین سوژهای به درستی درک کنم چون در این رُمان مضمون های متفاوتی مطرح می‌شوند؛ از عشق گرفته؛ تا بوف کور صادق هدایت؛ ازفضای اجتماعیِ دهه ۵۰ گرفته تا حوادث مربوط به دورانِ جنگ در دهه ۶۰ خورشیدی، از زندگی خانوادهگی تا مهاجرت و... به هرحال، انتخابِ مربوط به مضمونها ومحتوای یک متن، و همینطور مثلن انتخاب شیوه روایت محتوا که همانا ساختار آن متن است، از عمده و تعیین کننده‌ترین انتخابهای نویسنده است. و در آمدن یا در نیامدن مجموعه این انتخابها، نیز بستگی دارد به بضاعتهای خالقِ آن اثر.
البته بدیهی ست این حقّ شما به عنوان خواننده اثرست که نظرتان این باشد که، اثر درنیامده و شما ترجیح و انتخابهایتان با انتخابهای نویسنده متفاوت باشد.
نکته دیگر اینکه، صادقانه‌اش این است که، به خصوص در موردِ این رمان، با دخالت‌های عمدی، نویسنده می‌خواسته است که برای طبیعی‌تر جلوه دادن خبرهای اصلی رمان، ادای این را دربیاورد که نویسنده دارد خود را می‌نویسد. و انتخاب چنین شیوه‌ای برای نویسنده، شاید به اینهم برگردد که می‌خواسته، با این به اصطلاح خود نوشتن برلذّت خواننده بیفزاید در خوانشِ نوشته، و همذات پنداری با مضامین و شخصیتهای متن. بدیهی است که، توفیق یا عدم توفیق یک متن را، در نهایت خواننده‌ای چون شما یا هر خواننده دیگر و بسته به سلیقه‌های درونی‌شده‌اش، تعیین میکند و نه این توضیحات من بهعنوان نویسندهی آن متن.
در فاصله انتشار کار نخست شما تا دومین اثرتان که یک مجموعه داستان بود یک فاصله پنج ساله هست. هم ژانر کاری شما عوض میشود و هم فاصله زیادی فاصله میان انتشار دو کار داریم. این اتفاق علت مشخصی داشت؟
اول عرض کنم حالا و پس از این همه سال که گذشته و حالا که خودم هم به آن نوشته‌ها نگاه میکنم میبینم که، بله! کاملا حرفتان درست است. هرچند آخرین قصه عرصه‌ها... یعنی قصه دستور صحنه که در سال ۱۳۶۷ نوشته شده، چه از لحاظ ساختار وچه از لحاظ محتوا، خیلی نزدیک ست به قصه‌های مجموعه پرگار. همانطور که پیشتر هم عرض کردم، اگر روزگاری نویسنده محسوب شوم، دلم می‌خواهد به خواننده‌ام نیز این درک منتقل شود که من تجربی(و نه حرفهای، چه در ذهن و چه در اجرا) مینویسم.
از ریسک کردن هم نمیترسم. این سه مجموعه قصه‌کوتاه(عرصه‌های کسالت، پرگار و قصه‌های مکرر) تقریبا چه از لحاظ مضمون‌های مطرح شده در هر مجموعه، و چه از لحاظ ساختار و تجربیات زبانی در هر مجموعه، ضمن آنکه در ادامه یکدیگرند، راست میگویید هرمجموعه ویژگی‌های خاص خود را دارد. مثلن نحوه به‌کارگیری زبان، در این سه مجموعه کاملا متفاوت از یکدیگر درآمده. اینها هم عمدی نبوده. خودم هم چندان دلیلش را نمیدانم. این شاید برگردد به کمیت و تعداد صفحاتی که در هردوره زمانی مینویسی. به هر حال در گذر عمر خواهی نخواهی، بر میزان تجربهات افزوده میشود؛ نگاهت به شخصیتهای قصهات تغییر میکند؛ ممارست در خواندن و نوشتن بر دانش و کیفیت زبان قصهات تأثیر میگذارد و...
شما سال ۷۷ از ایران مهاجرت کردید. می‌توانم بپرسم چرا؟ چقدر این مهاجرت در حال و هوای دو اثری که در همان سال مهاجرت شما منتشر شد قابل ردیابی است؟
واقعیّتش و صادقانه‌اش این است مهاجرت یا به هرحال زندگی درخارج از ایران را من انتخاب نکردم. این جابه‌جایی در واقع، به‌چند دلیل به‌من تحمیل شد. توضیح مختصرش این ست که همسر و دخترانِ من، حدودِ سه سال پیشترش مقیم امریکا شده بودند و وابستگی من به آنها بسیار بسیار زیادتر از آنی بود که بعدترش متوجه شدم. دلم برای آنها تنگ شده بود و...؛ اما وقتی من از ایران آمدم بیرون (اواخرِ مهرماهِ ۱۳۷۷ ) فکر نمیکردم دارم ایران را بیش از شش ماه ترک میکنم. برای همین اگرچه میتوانستم، با گرفتن ۲ ماه مرخصیِ استحقاقی از اداره‌ام، به کانادا بیایم که بدانجا دعوت شده و شش ماه هم ویزایش داشتم، برای گرفتن ۵ ماه مرخصی بدون حقوق از اداره مربوط، مرارتهای بسیار نمی‌کشیدم. چه که، حدس میزدم نخواهم توانست از کانادا، ویزای امریکا بگیرم(در آن روزگاران ایرنیها فقط می‌توانستند فقط در ترکیه و چند کشور دیگر اقدام کنند) و قرار بود، دخترانم در ژانویه/ دی‌ماه آن سال که تعطیلاتِ مدرسه‌شان شروع میشود، بیایند کانادا تا من ببینمشان. البتّه پیش از آن و در سال۱۳۷۶ من دعوتنامه‌ای هم داشتم از یک دانشگاه معتبر امریکایی که دعوتم کرده بودند برای ایراد یک سخنرانی و برگزاری یک ورک شاپ کارگاه قصه‌نویسی سه هفته‌ای برای دانشجویان رشته شرق‌شناسی و همه هزینه‌های سفر، اقامت و حتی دستمزد را هم پذیرفته بودند. و...
باری، آن سفر به انجام نرسید. چون درکنسولگری امریکا در استانبول به من گفته شده بود برای تأیید دعوتنامه و... نیاز به چند هفته اقامت من است در استانبول. و در نهایت من برگشته بودم ایران. باری، برای همین واقعن اصلن یک سال بعدترش، فکرش را نمیکردم که ایران را برای چنین مدتی طولانی ترک میکنم: خوب به‌خاطر دارم، در هفته دوّم مهر ماهِ ۱۳۷۷ و آخرین دیدار و خداحافظی با اصفهان و خانواده، در خانه خواهرم، وقتی برای اوّلین بار یکی دوقطره اشک را به‌هنگامِ بوسیدن دست پدر بیمار و پیرم دیدم، در آغوشش کشیدم و پرسیدم: آقاجون این دم آخری چرا؟ سینیِ آینه و قرآن را داد دست خواهرزادهام و گفت برای اینکه، فکر میکنم دیدار بعدی در قیامت باشد. صادقانه و از صمیم قلب بهایشان گفتم که، آقاجون، بهجان عزیزِ خودتان، من حدّ اکثر ۶/۷ ماهِ دیگر شما را خواهم دید....
یعنی و در واقع می خواهم توضیح داده باشم، راست مینویسمتان، اگر مینویسم، دوری از ایران به من تحمیل شد... باری در تورنتو، از طریقِ دوستانِ عزیزی که میهماندارِ من بودند چند دعوتنامهی دیگر از دانشگاهها و محافلِ ایرانی در امریکا دریافت کردم. دوستان توصیه کردند سری بزنم به کنسولگریِ امریکا، و اینطوریها شد که با آن دعوتنامه‌ها، همراه دوست بسیار عزیز و محترمی که از میهمانداران من بود به کنسولگریِ امریکا ــ حدودِ اوایلِ آبانِ۱۳۷۷ مراجعه کردم و اینبار در تورنتو. و... نهایتن، از من پرسیده شد که: اوّلن چرا سالِ گذشته که ویزای امریکا برایت صادر شده بود، اقدام نکردی؟ پاسخم این بود که نمیدانستم و نمی‌توانستم در استانبول بمانم و منتظر پاسخ مثبت شما. بعد پرسیدند که: آیا اینبار میتوانی ۴۰ روز بمانی در اینجا تا گذشته‌ات چک شود. پاسخم مثبت بود.
من در اواخر ژانویه ۱۹۹۹/ دیماهِ ۱۳۷۷ واردِ امریکا شدم. معلوم است که از دیدار مجددِ دخترهایم بعد از حدودِ ۳ سال و... که ــ و با زحمات و مرارتهای شبانه روزی ای که مادرشان تحمل کرده بود ــ برای خودشان شده بودند (بهقولِ مارسل پروست) دوشیزهگان شکوفا، به‌گونه‌ای در پوست خود نمی‌گنجیدم. امّا از سوی دیگر و با توجه به‌فضای حاکم بر جامعه فرهنگی روشنفکری آنروزها، نهایتن ترجیح دادم که در امریکا و در کنارِ خانواده زندگی کنم. و اینطوریها شد که برای اوّلین بار، به‌ناگزیر و با اجازه خود پدرِ عزیزم بدقولی کردم با ایشان. چند ماهِ بعد هم پدرم درگذشت ــ بی که دیدارمان تازه شود. و در همان اوان هم در روزنامه‌ها خبر شدم که هیأت بدوی تخلفات اداری مرا به‌دلیلِ غیبت غیر موجه [بعد از حدودِ ۲۴ سال خدمت] بیکار کرده... ه. و پس دیگر حتی شغل و کارم نیز در ایران از دست داده بودم. و بله! اینطوریها شد که، آن سفر ۶ ماهه من تا حالا و عملن نزدیک ۲۰ سال به درازا کشیده شده ست.
سوای این توضیحات، در پاسخ بخشِ دیگری از پرسش شما راستش نمیدانم، چه‌قدر دوری از خانوادهام در آخرین ویرایشِ رمانهای منتشر شده‌ام، تأثیر داشته. همینقدر میدانم دلتنگی برای آنها و نگرانی‌های مربوط، بیگمان و خواسته یا ناخواسته در سطور بسیاری در نوشته‌های آن دورانِ من، به‌روشنی قابل رؤیت است.
مهاجرت در سال ۷۷ دریچه‌های تازهای برای نوشتن پیش روی شما باز کرد؟ در آمریکا فعالیت ادبی خود را ادامه دادید؟ چرا از شما کمتر کار تازهای منتشر شد در این سالها؟
طبیعی است که این جابه‌جاییِ جغرافیا و همینطور گذر عمر تحمیل تجربیاتِ بیشتر، به هرحال تأثیر خودش را داشته ست. اما صادقانه‌اش را عرض کنم، خودم نمیتوانم در باره دریچه‌های تازه مورد اشاره شما در نوشته‌هایی که در خارج از ایران نوشته‌ام، قضاوت کنم.
بله! در اینجا هم هر هفته، دست ِکم ۲۰ ساعتی مینویسم. تفاوتش با ایران این ست که در ایران فقط شبها و با مداد میتوانستم بنویسم؛ امّا در اینجا فرق نمیکند، هرساعتی. کامپیوترم ۲۴ ساعته روشن است ۹۰ درصد اوقات تایپ میکنم. درباره اینکه از شما کار تازهای منتشر شده در این سالها؟ که بخش آخرِ این پرسش شماست نیز، عرض میکنم: شاید شما ندانید که، من اصولن خیلی در منتشر شدن هم تنبل هستم؛ نه! دوستِ گرامی، به فراخور و در حدی که مقدور بوده، دو یا سه مقاله، بیش از۱۰ تا ۱۵ قصّه کوتاهم و بخشهایی از آخرین رُمانِ منتشر نشده‌ام، را در نشریات داخل و خارج از ایران منتشرکرده‌ام.
مثلن یادم ست، در ایران هم در ویژه نامه روزنامه شرق، ماهنامه تجربه و... در مجموع دو تا سه عنوان متنی از نوشته‌های من منتشر شده. ضمن آنکه، ۵ تا از قصّه‌هایی که عرض کردم، به همتِ انتشارات باران در سوئد نیز سال ۱۳۸۷ در قالب مجموعه قصه کوتاه منتشر شده، که عنوانش هست «خانه آخر». رمانی را هم که نوشتنش را در ایران آغاز کرده بودم سالهاست به پایان بُرده‌ام؛ امّا چون هنوز منتشرنشده، گه‌گاهی باز میروم سراغش و هِی بالا و پایینش میکنم. مجموعه قصه کوتاهی‌با عنوانِ «هزار بیشه» را نیز هنوز در دست نوشتن دارم که چند قصه‌اش در خارج از ایران منتشر شده و مابقی هنوز منتشر نشده. خُب می‌بینید، به هرحال نوشتن شده است سرنوشت من. از آن گزیر و گریزی هم ندارم. و درست است: نوشتن برای من هم همچون بسیاری از دیگر دوستانِ هم‌قلمم یک مفر ست ــ چه در ایران و چه بیرون از ایران.
شما ۱۷ سالی است که از شما در فضای کاغذ و کتاب خبری نیست و چیزی منتشر نشده است؟ چرا؟
برای پاسخ به پرسش شما، در مقدمه باید به یکی دو نکته اساسی اشاره کنم که برمی‌گردد به برآیند تجربه زندگی نزدیک به دو دهه در خارج از ایران: یکی اینکه، برای زندگی شرافتمندانه درخارج از ایران، من به سهم خود، دستکم به‌هیچ نویسندهای با شرایط آن روزگارانِ خودم ــ البتّه منهای شانسِ برخورداری از همراهیِ همسر و دخترانم و وابستگی‌های بسیار عمیق عاطفی فیما بین ــمهاجرت را توصیه نمیکنم.
تا جایی که من تجربه کرده‌ام ــ از استثناهای بسیاراندکِ موفق داوطلب مهاجرت ــ که تازگیها و با تغییرِ قوانینِ این‌طرفها، بسا که بسیار پیچیده‌تر و مشکل آفرین‌تر هم شده، متقاضی باید از پشتوانه‌های اقتصادی یا علمی، فرهنگی و ادبیِ بسیاربسیار سطح بالا برخوردار باشد، و نیز بتوانَد بر زبان کشور مقصد، تسلط کافی و وافی داشته باشد. از سوی دیگر سن شخص نیز از عوامل بسیار مهم ست. من تصور میکنم، مثلن برای نویسندهای در شرایط من، که زبان انگلیسی نمی‌دانست، تصمیم به مهاجرتِ اینقدر طولانی، و در آستانه ۵۰ سالگی نمیتوانست چندان تصمیمی عاقلانه محسوب شود. امّا حالا که به‌آن روزها می‌اندیشم، میبینم بیش از هر عامل دیگری ترس و شرایط موجود در آن فضای فرهنگیای که حاکم شد و آرام آرام در فضای اجتماعی فرهنگی که ــ از اوایل دهه هفتاد خورشیدی خودش به‌رُخ می‌کشید، دستِ کم و در آنروزگاران می‌توانست توجیهی باشد برای آن بد قولی به پدرم. و... و خُب، حال و اکنون همین که در کنارِ نوه‌ام هستم اینجا، این خودش غنیمت بزرگی است... ت. و راستش خودم هم نمیدانم چقدر آن تصمیم درست بوده و یا نه.
و حالا هم اصلن دیگر نمی‌خواهم به‌این ماجرا بیندیشم. چون زمان را نمی‌شود به عقب برگرداند و سرنوشت را به دلخواه خود عوض کرد ــ به خصوص که نقدن از زندگی‌ام دراینجا و به لطف خانواده و دوستان راضی هستم واحساس میکنم، سهم و حق من از احساس خوشبختی، نمیتوانست بیش از این باشد. با زبانِ انگلیسی آشنا شدم برای دستکم گذراندن امور روزمره و فهمیدن خبرهای تلویزون؛ شش هفت سالی هم نیمه وقت به کارهای سخت پرداختم. و حالا هم که دیگر در حد ممکن و مقدور زندگی ساده و معمولی‌ای، خانواده‌ای جمع و جور و هفت هشت دوست بسیار مهربان و بزرگوار دارم و همینها مرا بس است تا احساس خوشبختی کنم در نزدیکی ۶۹ سالهگی.
درباره رغبت به نوشتن به زبان دیگر، راستش اگر میخواستم هم دیگر در ۵۰ سالگی شروع به آموختن و بعد تر، آنهم مثلن نوشتن به انگلیسی، امری محال به نظر می‌رسید. به‌خصوص برای همچو منی که ــ جای دیگری هم گفته‌ام ــ هنوز در رؤیا/ کابوسهایم، جغرافیا هنوز ایران ست و همه هم به فارسی حرف میزنند.
آقای بیجاری از ادبیات ایران در خارج از کشور بفرمایید؟ چقدر آثار تازه نامش به گوش می‌رسد؟ چقدر می‌شناسدشان؟ اصلا چه قدر باید امید داشته باشیم که می‌توانیم قد علم کنیم؟
واقعیتش این است که، اگرچه اطلاعات من در این زمینه ممکن ست آنقدرها روزآمد نباشد؛ امّا از آنجا که فکر نمیکنم در خانه ادبیات فارسی و برآینده‌ایش مرزِبندی های جغرافیایی، در سیر تحولاتش نقش خیّلی ملموسی داشته باشد، من فکر میکنم، ادبیاتی که در خارج از ایران نوشته میشود هم در ادامه همان پاسخ به‌همان ادبیاتی است که در ایران نوشته میشود و بسا که برعکسش هم صادق باشد ــ یعنی در این زمینه، آنقدرها جغرافیایی که آن آثار در آن خلق شده مهم نیست که خود آن ادبیّات. ممکن است فضاهای مطرح شده یا شخصیّت‌هایی که در آن نوشته‌ها زندگی می‌کنند متفاوت باشند یا چگونگی تأثیرپذیری نویسندگان آن آثار از فضای پیرامون و یا مثلن موارد و مشکلاتی که یک نویسنده ایرانی برای انتشار اثرش در ایران با آن درگیر ست و مثلا کسبِ مجوز و... به همان نسبت، نویسنده ایرانی هم در خارج از ایران، به‌نوعی با مشکل کمبود مخاطب مواجه است.
در یک پروسه طولانی و تاریخی و با گذر زمان، همه آن این آثار در یک مجموعه دیده خواهند شد. و سرانجام بسا که هرچند به عمرِ من قد ندهد؛ امّا و سرانجام قصه کوتاه و رمان فارسیِ معاصر ــ جدای آنکه در ایران و یا خارج از ایران منتشر شده باشند ــ به جایگاهِ واقعی و در حد و اندازه‌هایی که حق ادبیات فارسی است دست پیدا خواهند کرد. فقط باید یادمان باشد که برای نیل بدان آینده مفروض، و در بستر زمان بسا که، ما راهی طولانی در پیش داشته باشیم در مقایسه با ادبیات حال حاضر دنیا و اینکه، بدیهی است ادبیات جهان نیز، درجا نمیزند تا ما به سادگی به برآیندِ کارهای آنها نزدیک شویم.