دکتر مرتضی زمانیان در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به اختلافات پیرامون مقوله تنظیم گری صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی میان سازمان صدا و سیما و دولت، اظهار داشت: موضوع تنظیم گری صوت و تصویر فراگیر در حوزه فضای مجازی به پیوست حکم مقام معظم رهبری در زمینه ورود بازیگران بخش خصوصی به این عرصه تحت مقررات سازمان صدا و سیما بازمی گردد. به تعبیری دیگر این پیوست به نحوی متمم و مکمل احکام ذیل سیاستهای اصل ۴۴ قانون اساسی بوده است.
وی با بیان اینکه مطابق با قانون ذیل اصل ۴۴ قانون اساسی به حوزه هایی که طبق قانون اصل ۴۴ دولتی بوده اند عملا اجازه ورود بخش خصوصی داده شده است، ادامه داد: در این قانون یکی از حوزه هایی که منحصرا در اختیار سازمانهای حاکمیتی قرار دارد، مقوله صوت و تصویر فراگیر است که در آن زمان به معنای رادیو و تلویزیون بود و در اختیار سازمان صدا و سیما قرار داده شده بود.
زمانیان ادامه داد: به تعبیری دیگر، با تغییراتی که در این سالها اتفاق افتاده و فضای مجازی توسعه پیدا کرده، عملا بخشی از مقوله صوت و تصویر از اختیار سازمان صدا و سیما بیرون آمده است به صورتی که سایت‌ها، شبکه‌ها و کانال‌ها در حال انتشار صوت و تصویر فراگیر هستند که در دسترس همه قرار می گیرد. به این معنی که با وجود تلویزیونهای اینترنتی که پخش زنده انجام می دهند، دیگر این نگاه که صوت و تصویر در انحصار صدا وسیما است، تغییر می یابد.
وی گفت: به همین دلیل این طور مطرح می شود که همانطور که ماده اصل ۴۴ قانون اساسی اصلاح شد و بخش خصوصی اجازه ورود به بسیاری از حوزه ها را پیدا کرد، در این حوزه هم با مجوز و در ذیل تنظیم گری و کنترل سازمان صدا وسیما، بخش خصوصی اجازه ورود به حوزه صوت و تصویر داشته باشد.
دیدگاه های مختلف بر سر تنظیم گری صوت و تصویر فراگیر
مدیر گروه اقتصادی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف گفت: در حال حاضر موضوع مورد بحث این است که آیا به این تعبیر، سازمان صدا وسیما باید تنظیم گر حوزه صوت و تصویر فراگیر باشد و یا اینکه چون تنظیم گری حوزه صوت و تصویر فراگیر به طور مشخص در حوزه فضای مجازی صورت می گیرد، باید نگاهی فراتر از فضای آنتن تلویزیون و رادیو داشته باشیم.
وی افزود: در این چالش دیدگاه های مختلفی وجود دارد چرا که هم اکنون بحث بر سر رادیو و تلویزیون نیست. به این دلیل که آنتن و صدا و سیما و رادیو و تلویزیون کاملا در اختیار صدا وسیما است و عملا تنظیم گری در آن خیلی معنا ندارد. بلکه تنظیم گری به صورت عملی در مواقعی اتفاق می افتد که بازیگرانی خارج از سیستم حضور داشته باشند.
زمانیان خاطرنشان کرد: به بیان دیگر سازمان صدا و سیما که آنتن را تنظیم می کند وجهی ندارد که خود، تنظیم‌گر خود باشد و این موضوع خارج از بحث است. لااقل می‌توان گفت هرچند تنظیم‌گری آنتن سازمان معنادار باشد، هم‌اکنون مساله اصلی نیست. به همین دلیل بحث تنظیم گری در صوت و تصویر فراگیر، عملا به فضای مجازی کشیده می شود.
تفاوت نگاه سنتی با نگاه نوین در تنظیم گری
زمانیان با اشاره به تعریف مقوله تنظیم گری و تفاوت نگاه سنتی و نوین در این بخش، توضیح داد: تنظیم گری پدیده ای است که در نگاه سنتی آن، در بسیاری از بخش ها کاربرد دارد و برای جلوگیری از تضییع حقوق و عدم تجاوز از حدود و ثغور قوانین و مقررات به میان آمده است. تنظیم گر به شکل سنتی باید مجوز بدهد، مقررات بگذارد و تنبیه و نظارت کند؛ به بیان دیگر ۳ اقدام شامل مجوز دهی، نظارت و مقررات گذاری عملا از در اختیارات تنظیم گر قرار داده می شود و بسیاری از اقدامات تنظیم‌گر نیز به منظور ممانعت از نقض حدودی مانند حریم شخصی یا مالکیت معنوی صورت می‌پذیرد. شاید به دلیل همین نگاه است که در کشور به سازمانهای تنظیم گر، سازمان های تنظیم مقررات نیز گفته می شود.
وی ادامه داد: اما در نگاه نوین و جدیدتر، تنظیم گری تنها این نیست که فقط مقررات‌گذاری و نظارت بر حسن اجرای آن و یا اقدامات سلبی انجام شود. بلکه در رویکردهای جدید تنظیم گری، اقدامات ایجابی برای جهت‌دهی و هدایت بازیگران برای تحقق اهداف مورد نظر تنظیم‌گر دیده می‌شود. در واقع نهادی که بازیگردان این حوزه می شود، تنها به مقررات نویسی و اعمال آن توجه نمی کند و ممکن است هیچ مقررات الزام آوری ننویسد، بلکه از طریق تسهیل‌گری ابزارهای سیاستگذاری رفتاری محیط را هدایت کند.
مدیر گروه اقتصادی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری با تاکید براینکه منشا تنظیم گری فقط اقتصادی نیست و تمام مقوله ها از جمله مقولات اجتماعی را هم در بر می گیرد، تصریح کرد: تنظیم گری فقط شکست بازار در بازارهای اقتصادی و یا تعرفه گذاری نیست. بلکه مثلا می توان در تنظیم گری فضای مجازی، موضوع ممانعت از خشونت را پیگیری کرد که یک پدیده کاملا اجتماعی است. در این راستا تنظیم گر حوزه صوت و تصویر فراگیر می تواند با محتوای خشونت که در این بستر منتشر می شود برخورد کند. در کنار آن می توان با ترویج محتوای بومی و حمایت از تولید محتوا بدون جریمه و نظارت سلبی و تنها با مقررات گذاری، این بستر را توسعه داد.
ریشه اختلاف بین دولت و صدا و سیما در تنظیم گری صوت و تصویر فراگیر
زمانیان با اشاره به ایجاد اختلاف میان دولت و صدا و سیما در مقوله تنظیم گری صوت و تصویر فراگیر فضای مجازی خاطرنشان کرد: در زمینه اصلاح قانون صدا و سیما، دولت پیش نویس لایحه ای برای اصلاح قانون سازمان صدا و سیما تدوین کرد که بخشی از آن به مساله تنظیم‌گری اشاره داشت، اما فضای کلی آن انجام تنظیم‌گری در یک فضای دولتی بود؛ اما از سوی دیگر سازمان صدا و سیما طرحی برای اصلاح قانون صدا وسیما ارائه داد که در آنجا، تنظیم گری وابسته به این سازمان ایجاد شده است و حتی پس از حکم مقام معظم رهبری، یک معاونت تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی در ذیل سازمان صدا و سیما راه اندازی شده است که البته این سازمان پیگیر ایجاد پشتوانه های قانونی لازم است، و این موضوع منشا اختلاف بین دولت و سازمان صدا و سیما شده است.
وی اضافه کرد: اما در نهایت با ورود مجلس شورای اسلامی به این اختلاف مقرر شد که نه پیشنهاد سازمان صدا و سیما و نه پیشنهاد دولت، مورد بررسی قرار نگیرد، بلکه طرحی که پیش از این در کمیسیون فرهنگی مجلس مطرح شده بود، در دستور کار قرار گیرد و مقوله تنظیم گری نیز به آن افزوده شود. حال این موضوع همچنان محل اختلاف است که این تنظیم گری چقدر به صدا و سیما وابسته و چقدر به خارج از آن وابسته باشد. و حتی موضوع دیگری که وجود دارد این است که اصلا تعریف صوت و تصویر فراگیر چیست.
مدیر گروه اقتصادی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری با اشاره به اختلافاتی که مربوط به تعریف صوت و تصویر فراگیر است، گفت: عده ای می گویند صوت و تصویر فراگیر فقط صوت و تصویری است که از طریق آنتن های تلویزیون قابل دریافت است. به این تعبیر اساسا صوت و تصویر فراگیر وارد حوزه فضای مجازی نمی شود. اگر قرار باشد این سازمان تنظیم گر فقط آنتن را تنظیم گری کند اختیار آنتن از ابتدا با سازمان صدا و سیما بوده و چیزی برای تنظیم گری وجود نخواهد داشت.
وی افزود: اما عده دیگری معتقدند که سازمان صدا وسیما اجازه دهد که رادیو و تلویزیون های خصوصی ایجاد شوند که بتوانند از آنتن‌های صدا و سیما و پخش آن استفاده کنند. در این مدل، پیشنهاد ایده آل این است که صدا وسیما تنظیم گر بخش آنتن شود و واگذاری آنتن را برای بخش خصوصی به رسمیت بشناسد که به نظر می‌رسد رویکرد مطلوب در لایحه پیشنهادی دولت نیز همین است. اما عده دیگری معتقدند که معنی فراگیر این نیست که سرویس فقط از طریق آنتن باشد و هم اکنون سایتهای پخش ویدئو نیز صوت و تصویر فراگیر منتشر می کنند که همگان به آن دسترسی دارند و بر بستر اینترنت شکل گرفته است.
زمانیان تاکید کرد: در واقع به تعبیر برخی خدمات فراگیر باید بر بستر فراگیر اتفاق بیافتد و در این مقوله سرویس های پخش صوت و تصویر بر بستر اینترنت، فراگیر محسوب می شود. هم اکنون سایتهای مختلفی پخش مستقیم هم دارند و رسما مانند تلویزیون کار می کنند اما به جای آنکه بسترشان آنتن باشد از سیم اینترنت استفاده می کنند. به نظر می‌رسد در عمل تفاوت زیادی بین این دو مقوله وجود ندارد و صوت و تصویر فراگیر شامل همه این موارد شده و باید مشمول تنظیم گری قرار گیرد.
صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی نیاز به سازمان تنظیم گر دارد
مدیر گروه اقتصادی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری با بیان اینکه در حال حاضر موضوع نگرانی برسر این نیست که تنظیم گری صورت گیرد، بلکه نگرانی از این جهت است که کدام نهاد وظیفه تنظیم گری را برعهده داشته باشد، خاطرنشان کرد: استقرار تنظیم گری در صوت و تصویر، نگرانی عیانی نیست چرا که یک نیاز محسوب می شود و برای مثال اگر تخلفی در حوزه حریم شخصی صوت و تصویر فراگیر صورت گیرد، نیاز به سازمانی تنظیم گر وجود دارد که به این مسائل رسیدگی کند و به دلایلی که طرح آن نیازمند تفصیل است، صرفا وجود دستگاه قضایی رفع کننده این نیاز نیست. به همین دلیل در برابر این موضوع مشکلی وجود ندارد اما اختلاف بر سر حدود و ثغور تنظیم گری است و اینکه کدام نهاد آن را عهده دار شوند.
زمانیان با تاکید بر اینکه نقد بر سر انحصار تنظیم گری به هیچ وجه درست نیست، گفت: تنظیم گری در برخی از کارکردهای خود یک پدیده انحصاری است؛ به طوری که در بخش مقررات‌گذاری لاجرم انحصار اتفاق می افتد؛ همانطور که قانونگذاری انحصاری در اختیار مجلس است و به هیچ وجه رقابتی نیست. مساله انحصار بیش‌تر در حوزه ارائه کالا و خدمات محل ایراد است.
وی گفت: بنابراین مساله تنظیم‌گری انحصار آن نیست، بلکه آنچه در موضوع تنظیم‌گری مهم این است که در حوزه تنظیم گری نباید تسخیر اتفاق نیافتد. در واقع نباید شرایطی فراهم شود که تنظیم‌گری در جهت منافع یک گروه خاص از ذینفعان و بازیگران قرار گیرد. اینجا مساله این است که باید طوری سازمان تنظیم گر ایجاد شود که این اتفاق برای آن نیافتد و به نفع کسی عمل نشود و منافع عمومی به جای منافع گروهی خاص مدنظر قرار گیرد.
تنظیم گری صوت و تصویر فضای مجازی شورایی شود
زمانیان با اشاره به اینکه مساله اختلاف در تنظیم گری به راحتی قابل حل است چرا که این تنظیم گری اگر به صورت درست و اصولی طراحی شود می تواند در هر جا شکل بگیرد و آنگاه تفاوت زیادی نخواهد داشت که ذیل سازمان صدا و سیما و یا ذیل جای دیگری باشد، افزود: شاید تصور برخی این است که تنظیم‌گری باید همواره تحت اختیار یک فرد خاص بوده و در قالب یک سازمان سلسله‌مراتبی انجام شود و به همین خاطر این دغدغه مطرح می‌شود که چه کسی باید آن‌را برعهده بگیرد. اما به نظر من این نگاه باید تغییر کند. باید تنظیم گری را به جای سازمان رئیس محور به شکل نهاد شورایی درنظر بگیریم و یک نهاد تنظیم گر که اساس آن شورای تنظیم گر صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی است داشته باشیم.
مدیر گروه اقتصادی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری گفت: باید تمامی تصمیمات در این حوزه به شکل شورایی انجام شود و همه بازیگران این عرصه در آن ورود کنند. به این معنی که صدا وسیما، ارشاد، پلیس فتا، قوه قضاییه و سایر بازیگران این عرصه در این ساختار عضو داشته باشند و از سوی دیگر، اعضای این شورا نیز از استقلال کافی برخوردار باشند. در این صورت دیگر فرقی ندارد که شورای تخصصی صوت و تصویر فراگیر فضای مجازی در کجا تشکیل شود.
وی ادامه داد: در اینصورت و با شرط تحقق معیارهای استقلال و تخصص در این نهاد تنظیم‌گر، دیگر مساله قرار گرفتن آن در این سازمان و یا آن سازمان آنقدر حیاتی نخواهد بود. بر این اساس هم می‌توان دغدغه‌های مربوط به عدم تسخیر و سوءگیری نهاد تنظیم‌گر را رفع کرد و هم می‌توان با مشارکت دادن نمایندگان و یا متخصصانی از ذینفعان موجود در این شورا، اختلافات کنونی بین ذینفعان را حل و فصل کرد.
زمانیان گفت: بنابراین بنابر استفساریه موجود در مورد قانون اساسی از آنجایی که تنظیم‌گری صوت و تصویر فراگیر باید در ذیل سازمان صدا و سیما باشد، می‌توان بر اساس همین الگو، شورای تنظیم‌گر صوت و تصویر فراگیر را به عنوان یک رکن این نهاد ایجاد کرد تا اولا رعایت اصول قانون اساسی شده باشد و هم نگرانی در مورد عدم حضور ذینفعان مختلف در فرایند تنظیم‌گری مرتفع شود.
شورای عالی فضای مجازی نمی تواند به نهاد کاملا تخصصی تنظیم گری وارد شود
زمانیان اضافه کرد: به صورت مشابه هم‌اکنون شورای اصلی تنظیم گری در حوزه رقابت با عنوان شورای رقابت در کشور فعالیت می کند که به صورت مستقل، با مکانیزم اجرایی که دارد در حوزه رقابت اقتصادی، تصمیماتی را اخذ می کند و به نظر می‌رسد تصمیم‌گیری در آن به صورت مستقل انجام می‌پذیرد و این شورا با ترکیب کنونی در هر جای دیگری در کشور هم قرار گیرد احتمالا همین کارکرد و استقلال را خواهد داشت.
زمانیان در مورد انجام تنظیم‌گری صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی توسط شورای عالی فضای مجازی گفت: تنظیم گری مسئله ای به شدت تخصصی است و یک فعالیت نسبتا تمام وقت اداری است که باید جزئیات و مقررات در آن مورد توجه قرار گیرد و به تخلفات رسیدگی شود. حتی پیشنهاد می‌شود که نهاد تنظیم‌گر دارای اختیارات قضایی هم باشد که بتوان به راحتی تصمیمات را به صورت قضایی و از طریق اجرای احکام پیگیری کرد.
مدیر گروه اقتصادی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری افزود: این مساله نیازمند آن است که شورای تخصصی و تمام‌وقت و مستقل تنظیم گری، ایجاد شود. اما شوراهای عالی نهادهایی هستند که با ریاست رئیس جمهور در بازه‌های مختلف زمانی تشکیل می شوند و نهاد تخصصی نبوده بلکه سیاستگذار هستند. به همین دلیل شورای عالی فضای مجازی نمی‌تواند و وظیفه آن نیست که به مسائل مربوط به نهاد کاملا تخصصی تنظیم گری وارد شود. شورای عالی فضای مجازی باید سیاستهای کلی را تعیین کرده و اجرا و تحقق آن را به دست نهاد تنظیم گر بسپارد.