خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ: چهاردهم مرداد، سالروز صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار است. مشروطه یکی از نقاط عطف و تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است که از نظر سیاسی و فرهنگی تاثیرات مهمی بر جامعه نوین ایران گذاشت. چالش‌هایی که مردم و حکومت در زمان شکل‌گیری مشروطیت داشتند، از جمله موضوعات قابل مطالعه و تاملی است که این برهه از تاریخ ایران داشته است.
اما مساله مطالعه و تحقیق روی مشروطه هم از جمله موضوعات مهم و قابل بررسی است که باید بین اهالی فرهنگ و قلم به بررسی آن بپردازیم. طی چند روز باقی‌مانده تا سالروز صدور فرمان مشروطیت که با همین عنوان در تقویم رسمی کشور ثبت شده، به گفتگو و مصاحبه با اهالی فرهنگ می‌پردازیم تا رهیافت مشخص و راه معینی پیش روی اهالی تحقیق و علاقه‌مندان به پژوهش در این زمینه ترسیم شود.
اولین گفتگو از سلسله مصاحبه‌های این پرونده با مجتبی تبریزنیا مدیر انتشارات آبادبوم و دانش‌آموخته رشته تاریخ انجام شد و در حکم فتح باب این پرونده است. البته این محقق عقیده دارد که صحبت کردن درباره هر دوره از تاریخ، تخصص مربوط به خود را نیاز دارد و چون مشروطه حوزه تخصصی مطالعات او نبوده، شاید توضیحاتش کلی و عمومی باشد. با این حال، مواضع و سخنان تبریزنیا به عنوان یک تاریخ‌پژوه راهگشای گفتگوهای بعدی است.
در ادامه گفتگو با این ناشر و پژوهشگر را می‌خوانیم:
* آقای تبریزنیا درباره مشروطه منابع و ماخذ مناسب و راضی‌کننده‌ای داریم که پاسخگوی پژوهش‌های محققان باشند؟
درباره این مقطع از تاریخ‌مان منابع زیادی داریم اما به نظرم جای کار زیادی دارند. تاریخ مشروطه تقریبا در ابتدای تاریخ معاصر ما قرار دارد. علاوه بر کتاب، انبوهی از اسناد درباره مشروطه وجود دارد؛ از جمله روزنامه‌ها و نشریات، نامه‌ها و نسخ مختلف. یک سری مطالعات و تحقیقات هم در این باره وجود دارد که همین تحقیقات جای کار دارند. یعنی باید برای انجام تحقیقات و پژوهش‌ها در این باره فکر و نقشه تدوین کرد. اما از نظر منبع و ماخذ، می‌توانم بگویم که منابع کمی نداریم.
* خب این منابع قابلیت دسترسی عمومی دارند؟ یعنی عموم علاقه‌مندان می‌توانند آن‌ها را مطالعه کنند یا نیازمند گذر از فیلتر و صافی متخصصان و دگرگون‌شدن هستند؟
از نظر حساسیت تاریخی می‌توانم بگویم که با توجه به دور شدن از آن مقطع تاریخ، حساسیت‌ها کمتر شده و امکان دسترسی عموم به منابع مربوط به مشروطه، تسهیل شده است. این امکان به منابع سخت‌افزاری و مراکز آرشیوی برمی‌گردد. کتاب‌ها چاپ شده و در دسترس عموم قرار می‌گیرند اما نکته‌ای که شما به آن اشاره می‌کنید درباره اسناد و آرشیوهایی است که مستندات در آن‌ها قرار دارند که به نظرم با توجه به کم شدن حساسیت‌ها و گسترش امکانات، خیلی از نسخه‌ها و مدارک، اسکن شده و در دسترس عموم علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند.
* به عنوان یک پژوهشگر و فردی که تاریخ را دنبال کرده، کدام وجه از مشروطه برای شما جالب و جذاب بوده است؟
مشروطه از این جهت که یک دوره جدید از منظر قانون‌گرایی در تاریخ ایران آغاز می‌شود، اهمیت دارد. تا پیش از این مقطع، مردم نقش اساسی و مهمی در حاکمیت قانون نداشتند و در این زمینه، دیده نمی‌شدند. مشروطه باعث شد برای اولین بار، مردم حضوری تاثیرگذار داشته باشند. این وجه اصلی مشروطه است. حالا بماند که مشروطه اول، به آن اهداف متعالی و ایده‌آلی که داشت، دست پیدا نکرد. دلیلش را هم شاید بتوان در اختلاف رویکردهای مذهبی، سنتی و قانون‌گرا جستجو کرد. چون این جریانات پس از روبرو شدن با مشروطه، با چالش جدیدی با یکدیگر روبرو شدند. شاید استبداد صغیر دوران محمدعلی شاه در کوتاه مدت، و استبداد رضاخان در درازمدت، حاصل ناکامی در مشروطیت بود.
اما همان‌طور که اشاره کردم، مشروطیت از این جهت که مردم را به صحنه کشاند، رویداد مهمی بود. جالب است که کشمکش‌هایی که در دوره مشروطه وجود داشت، به رغم گذر از دوره‌های مخلتف و رسیدن به زمان فعلی، همچنان در جامعه ما وجود دارد. یعنی چالش بین جریان‌های مذکور هنوز هم دیده می‌شود. این مساله حتی در انقلاب اسلامی و پیش‌تر از آن، در جریان ملی شدن صنعت نفت هم دیده شد. مساله حاکمیت قانون، هنوز هم با گذشت این همه سال از مشروطه، به ثمر نرسیده است. یعنی آن‌طور که فکر می‌کنیم و توقع داریم، به نتیجه نرسیده است.
در غرب از عبارت «استبداد قانون» استفاده می‌کنند که به معنی حاکمیت تام قانون است. ما هنوز به طور کامل به استبداد قانون و نهادینه‌شدنش نرسیده‌ایم. معنی عبارت مذکور، فصل‌الخطاب بودن قانون است. یعنی نقش قانون و چارچوب‌هایی که مردم بتوانند از طریق قانون، سرنوشت‌شان را تعیین کنند.
بنابراین می‌توانم بگویم که جذاب‌ترین مولفه در تاریخ مشروطه، برای من، حضور مردم است.
* از نظر شما منابع و کتاب‌های دسته‌اول برای مطالعه مشروطه کدام‌اند؟
کتاب «تاریخ مشروطه ایران» نوشته احمد کسروی یا آثار یحیی دولت‌آبادی از جمله منابع کلاسیک و دسته‌اول مشروطه هستند. اشاره کلاسیک به معنی مرجع است یعنی کسی که می‌خواهد مشروطه را بخواند ابتدا باید به این آثار رجوع کند.