خبرگزاری مهر، گروه استان ها- الهام رئوفی فر: آداب و رسوم هر جامعه در گذر تاریخ از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و هر یک بنا به باور یا اعتقادی بر جای مانده است. این آداب و رسوم که شناسنامه فرهنگی و میراث معنوی هر دیاری است به عنوان اجزای شکل دهنده هویت آن جامعه هم به شمار می رود.
نصب طوق بر تکایای محلات قدمی شهر گرگان یکی از این آداب و رسوم کهن سرزمین استرآباد است. روال تاریخی آئین های محرم یا عاشورایی در شهر گرگان، از اوایل محرم تا اواخر ماه صفر است. به این صورت که مدت ۱۰ روز قبل از آغاز ماه محرم متولیان تکیه ها، با غبار روبی از این مکان ها و سیاه پوش کردن تکایا، آنها را برای فرا رسیدن ماه محرم آماده می کنند.
در این شهر فعالیت رسمی تکایا از شب اول محرم آغاز شده و تا دوازدهم همین ماه عزاداری ها ادامه دارد. در این بین تکیه های بافت تاریخی گرگان که در ایام عادی سال کاربری تجاری دارند در ۱۰ روز محرم تخلیه شده و برای عزاداری آماده می شوند.
در گذشته این تکیه ها بسته به خانواده یا صنف ساخته می شدند به عنوان مثال تکیه عقیلی ها و بنی کمالی ها و یا دورودگران و رانندگان ساخته شده است که هم اکنون هم فعال هستند.
طوق بندان یا پاطوقی آئین محرم گرگانی ها
یکی از آئین اصلی مردم شهر گرگان طوق بندان یا پاطوقی است از دو بخش طوق شوران و طوق بندان تشکیل شده که به پاطوقی ختم می شود. طوق ها علم های یک شاخه عمودی هستند که از قطعات مختلفی تشکیل شده اند؛ از چوب ۵ متری ویک سری قطعات برنجی و فلزی که آیات مختلف بر روی آن حکاکی شده است.
هریک از محلات در شب قبل از طوق بندان دسته روی می کنند و در هر شبی که مسئولان هیئت های آن محله اقدام به راه اندازی دسته سینه زنی و گسیل سینه زنان به محلات دیگر می کنند فردای آن روز عصر اهالی همان محل از پیر و جوان دورهم جمع شده و قطعات طوق را که متشکل از چوب ( دسته)، پارچه و قطعه های فلزی و قپه است را در یک مجمع یا سینی گذاشته و بالای دست قرارمی دهند و به صورت دسته و ذکر نوحه و مصیبت و صلوات به محلی که باید این وسیله سنگین چوبی و فلزی نصب شود، حرکت می کنند. در این بین تعدادی از اهالی که نذوراتی دارند نیز در این روز آن را ادا می کنند.
قطعات طوق در روزهای عادی سال جدای از هم، در خانه متولی یا تکیه نگهداری می شوند که در صبح روز پاطوقی این اجزا از محل نگهداری آن بیرون می آید. معمولا زن‌ها وظیفه تمیز کردن این طوق ها را بر عهده می گیرند. اجزا طوق پس از شستن با گلاب معطر شده و آن را به تکیه و یا بزرگترین مسجد محله منتقل می کنند، قطعات دراین مکان مونتاژ شده و به هم بسته می شود و به سمت تکیه ای که قرار است در آن نصب شود، انتقال داده می شود.
آغاز آئین طوق بندان از چهارم محرم در محله میرکریم
اولین روز برای نصب طوق محلات گرگان را روز چهارم محرم است که طوق محله میرکریم و روز پنجم محله نعلبندان بزرگ نصب می شود؛ محله نعلبندان بزرگ شامل محله های نعلبندان، میخچه گران و پاسرو است.
روز ششم طوق محله سبزه مشهد بزرگ، یعنی سبزه مشهد، سرچشمه و دباغان بر تکایای آن محله نصب می شود و روز هفتم پاطوقی محله میدان بزرگ یعنی میدان عباسعلی، دربنو، دوشنبه ای و شاهزاده قاسم بسته می شود؛ مراسم طوق بندان را در زمان بعد از نماز ظهر و قبل از نماز مغرب و عشا اجرا می کنند.
در هر محله معمولا طوق ها در بزرگترین مسجد محله قطعات آن بسته می شود. در محله سبزه مشهد طوق ها قبلا در مسجد مصلی، طوق محله نعبندان بزرگ در مسجد جامع و طوق محله میدان بزرگ در مسجد گلشن دربنو بسته می شد.
۲۸ ماه صفر طوق ها پایین می آیند
این طوق ها پس از بسته شدن و انجام مراسم خاصی دور میدان دور داده شده و در جداره تکیه تا روز ۲۸ صفر که گرگانی ها به آن چهل و هشتم می گویند نصب خواهد بود. در ۲۸ صفر طوق ها به پایین آورده می شود و اجزای آن را از هم جدا می کنند تا محرم سال آینده در مکان های خاص خودش نگهداری می شود.
پلو مرغ با ساک غذای مرسوم شب های محرم گرگانی هاست
اطعام در تکیه ها از اولین شب ماه محرم آغاز می رود و غذایی که در این مکان ها اطعام می شود پلو مرغ با ساک است؛ ساک سوپ اسفناجی است که در کنار پلو مرغ به صورت سرد سرو می شود، این غذا مختص شهر گرگان است.
چهل‌منبر
«چهل‌منبر» یا «پامنبری» یکی دیگر از رسوم قدیمی عزاداری ماه محرم گرگانی‌هاست که طبق آن غروب روز تاسوعا مردم به درب منازلی می‌روند که منبرهای عزاداری دارند و با روشن کردن شمع در پای آنها برای برآورده شدن حوایج خود دعا می‌کنند، چراکه گرگانیها اعتقاددارند اگر کسی شمع روشن کند و بر روی چهل‌منبر بگذارد حاجتش برآورده می‌شود.
مراسم چهل‌منبر گرگان از آیینهای ماه محرم است و به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
دسته چوبی رسم گرگانی ها
شب دوازدهم ماه محرم که سوم شهادت امام حسین(ع) است، از بعضی محلات قدیم گرگان مانند سبزه مشهد، سر پیر، دباغان و میخچه گران دسته چوبی عازم محلات دیگر می شوند. دسته چوبی شبیه دسته زنجیرزنی است، با این تفاوت که افراد یک چوب یا نی به طول یک متر را به طور عمودی به دست می گرفتند و بر بالای سر می بردند و آن را به بالا و پایین حرکت می دادند و با دست دیگر سینه می زدند و اشعار خاصی را در مسیر راه می خواندند.
تشکیل دسته چوبی با روشن کردن چند مشعل و به دست گرفتن چوب انجام می شود، آن گاه با شعار مدد یا علی حرکت عزاداران به سمت محلات دیگر آغاز می شود. این دسته برای عزاداری در محلات و حرکت در مسیر راه، اذکار یا اشعاری دارند که آن را مدام تکرار می‌کنند.
عزاداری سیستانی های گلستان
در ماه محرم زنان سیستانی دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و صنایع دستی برمی دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روضه خوانی وبرگزاری مراسم روایی یا ارده که نوعی مرثیه سرایی سوزناک می باشد وشرکت در مجالس عزاداری مانوس کنند.
رسوم ترکمن ها در محرم
ماه محرم در میان ترکمن ها به عنوان «عاشرآی» معروف است و وجه تسمیه آن به خاطر وجود روز عاشورا در آن ماه است. در حقیقت عاشورای مخفف دو کلمه عاشور و آی شده؛ یعنی ماه عاشورا که رفته رفته به خاطر سهولت در تلفظ به صورت عاشور آی و عاشرآی درآمده است. ترکمن ها در این ماه با کرامت، آداب رسوم خاصی دارند که از جمله آنها گرفتن روزه، خواندن نمازهای نافله، دادن صدقه، پختن انواع نان و اطعمه محلی، دعوت از اهالی محله در مراسم ناهار، فرستادن صدقه به مساجد و خواندن دعا و قرآن به ارواح طیبه شهدای مظلوم کربلا مخصوصاً امام حسین(ع) است. در روز عاشورا اغلب ترکمن ها روزه می‌گیرند و بر این اعتقادند که روزه گرفتن در این ماه کفالت گناهان یک سال گذشته را می‌کند. ماه محرم در میان ترکمن ها به عنوان «عاشرآی» معروف است و وجه تسمیه آن به خاطر وجود روز عاشورا در آن ماه است
با گذشت سال ها از واقعه کربلا، این رخداد پیوسته در زندگی مردم ایران طنین داشته و تقریبا در سنت ها، شعائر، مراسم و آیین های خاص در زندگی مردم ما تاثیر گذاشته است گویی نمادها و اشکال بی زبان در این فرهنگ همچون زبانی گویا، عظمت واقعه کربلا را به فریاد در آورده اند.
سینه زنی تاریخی رامیانی ها
یکی دیگر از مراسم‌های عزاداری در استان گلستان که از قدمتی تاریخی برخوردار است مراسم عزاداری در شهرستان رامیان است. آئین عزاداری در رامیان سه مرحله دارد که به مرحله پیش از عزاداری، عزاداری و بعد از عزاداری تقسیم می‌شود که با گذر ایام تعدادی از آنها از بین رفته است.
مرحله پیش از عزاداری شامل مرحله آمادگی، ایجاد انگیزه و همراه شدن روحی و جسمی با عزاداری، غبارروبی از مساجد، آماده‌سازی پرچم و بیرق و ... طی آیین‌هایی خاص است که انجام می‌شود. همراه شدن روحی و روانی با تشکیل جلسات در مساجد بوده و پذیرایی در این جلسات هم مانند سنت‌های گذشته حتماً باید از موقوفات مربوط به مراسم باشد و همچنین مراسم بستن علم و کُتَل هم به دست فردی انجام می‌شود که موردقبول مردم باشد.
در انجام این آیین مردم سیاه‌پوش می‌شوند از صنایع‌دستی مانند شال و روسری و ... خود به این علم یا کُتل آویزان می‌کنند تا تقدس پیدا کند و در حین علم بندی اشعار و نوحه‌های خاصی خوانده می‌شود و مردمی هم که نذری دارند نذورات خود را در آن مکان تقدیم می‌کنند.
شیوه عزاداری در شهر رامیان با شهرهای دیگر متفاوت بوده و در این شیوه عزاداری افراد در صف منظمی می‌ایستند و درحالی‌که به سمت راست حرکت می‌کنند دست چپ خود را دور کمر فرد سمت راستی خود حلقه می‌کنند و با ضرب‌آهنگ خاصی پا را دو قدم به جلو و یک‌قدم به عقب برمی‌دارند.
در این مراسم عزاداری یک فرد باتجربه سردسته می‌شود (اُون چِکن) یا جلو کش دسته را حرکت می‌دهد و از یک مسجد به سمت مسجد و تکایای دیگر حرکت می‌کند و با خواندن نوحه به اهل مسجد و تکیه تسلیت می‌گویند و افراد مسجد هم با خواندن اشعاری این تسلیت را پاسخ می‌دهند.
نوحه‌هایی که در این مراسم خوانده می‌شود نوحه‌های حماسی و پرشور است و در این نوحه هابه بزرگی و عظمت امام حسین (ع) اشاره می‌شود.
خود این دسته‌ها نمادی از یاران امام حسین است که کنار یکدیگر ایستاده‌اند و حرکت دسته نشان پویایی و حرکت روبه‌جلو است و کمر یکدیگر را گرفتن به‌نوعی پشتیبانی از یکدیگر را نشان می‌دهد. نوحه‌خوانی دسته‌های عزاداری دو نوع بوده، نوحه‌های نوع اول بیشتر حماسی و پرشور بوده و ضرب‌آهنگ تندی دارد، اما در نوحه‌های نوع دوم، نوحه‌هایی آرام، سوزناک و روایی هستند که با آرامش خاصی خوانده می‌شود و در این نوحه‌ها ضرب‌آهنگ پایکی به جلو و یکی به عقب است.
در روز عاشورا لباس افرادی که در دسته های عزاداری شرکت می کنند به سه رنگ سفید، سبز و مشکی است، رنگ سفید نماد کفن، رنگ مشکی نماد عزاداری و رنگ سبز نماد سید و اهل بیت. نوحه‌های نوع اول بیشتر در مراسم عزاداری خوانده می‌شود اما نوحه‌های نوع دوم در مکان‌های خاصی خوانده می‌شود.
عزاداری شب عاشورا در رامیان پرشورتر و طولانی‌تر از شب‌های دیگر است و افراد بیشتری هم در این مراسم شرکت می‌کنند اما اوج مراسم عزاداری در روز عاشورا در میدان امام علی (ع) شهر رامیان برگزار می‌شود، این میدان ریشه تاریخی کهنی دارد و غالباً درگذشته محلی برای تجمع و تصمیم‌گیری شهر بوده است، حتی در دوران مشروطه محلی برای تجمع مشروطه خواهان بوده است.
گرچه سند و مدرکی در این رابطه ثبت‌نشده اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد پیشینه عزاداری رامیان به دوران آل‌بویه برمی‌گردد. بعد از عزاداری روز عاشورا برگزاری نماز روز عاشورا برای مردم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بااینکه مردم بعد از عزاداری خسته هستند اما اکثر آنها در این نماز شرکت می‌کنند.