خبرگزاری مهر؛ گروه فرهنگ- محمدرضا گوهری (نویسنده، پژوهشگر و کارشناس ارشد اکوتوریسم/بوم‌گردی از دانشگاه ایالتی وِستِرن استرالیا)
امروزه شاید بیش از هر زمان دیگری در طول تاریخ متوجه و نگران تأثیرات اقتصادی، زیست‌محیطی و فرهنگی-اجتماعی ناشی از فعالیت صنایع گوناگون هستیم. وابستگی و گستره وسیع فعالیت‌ها نیز میزان همپوشی اثرات را تا میزان زیادی افزایش داده است. در طی سه دهه گذشته چالشهای زیست‌محیطی همواره یکی از دغدغه‌های جهان امروز و به‌ویژه کشورهای درحال توسعه بوده است. افزایش جمعیت، نیاز به استخراج از منابع گوناگون محیط زیست برای تأمین نیازهای صنایع و معیشت مردم و همچنین مدیریت نادرست، از جمله دلایل وارد آمدن آسیب‌های جدی به طبیعت هستند؛ آسیب‌هایی که در بسیاری از موارد می‌توانند فرهنگ و جامعه یک منطقه را تحت تأثیر خود قرار دهند. بنابراین شاهد هستیم که هر روزه بر شمار صنایعی که به دامنه پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی فعالیت‌های خود توجه می‌کنند افزوده می‌شود. در این میان، گردشگری به‌عنوان بزرگترین صنعت خدماتی در دنیا نقش مؤثری در بهبود یا تخریب منابع زیست‌محیطی داشته است. به‌همین جهت در چند دهه اخیر فعالان و دست‌اندرکاران این صنعت با ترویج رویکرد پایداری و معرفی برخی از انواع خاص گردشگری پایدار، همچون بوم‌گردی، سعی در تعدیل اثرات منفی گردشگری داشته‌اند. در طی دو دهه گذشته، بوم‌گردی رشد بسیار قابل توجهی در جهان داشته، به گونه‌ای که اکنون سهمی ۲۰درصدی از بازار بین‌المللی گردشگری در اختیار دارد و هر ساله رشدی برابر ۱۰تا۳۰درصدی را تجربه می‌کند. البته این بدان معنا نیست که بوم‌گردی چاره‌ای نهایی برای کنترل پیامدهای منفی زیست‌محیطی و اجتماعی گردشگری است؛ چرا که مناطق بسیاری در دنیا از پیامدهای زیان‌بار فعالیت‌های مدیریت نشده بوم‌گردی دچار خسارت شده‌اند. حال پرسش این است که شرایط بوم‌گردی و روند مدیریت فعالیت‌های آن در ایران به چه نحو است؟
در سال‌های اخیر بوم‌گردی رشد قابل ملاحظه‌ای در ایران داشته است. با اندکی جستجو در تارنماهای اینترنتی و شبکه‌های مجازی، به‌ویژه اینستاگرام، با تبلیغ انواع تورهای یک تا چند روزه بوم‌گردی روبرو می‌شویم. کوه‌پیمایی، جنگل‌پیمایی، کویرنوردی و طبیعت‌گردی، اکوتوریسم و بوم‌گردی از جمله کلیدواژه‌هایی هستند که برای اشاعه و پربازدید شدن این نوع از تبلیغات گردشگری به‌کار برده می‌شود. با بررسی برنامه و محتوای بسیاری از تورهایی که در قالب بوم‌گردی عرضه می‌شود درمی‌یابیم که به‌صورت ماهوی با تعریف استاندارد بوم‌گردی و گردشگری پایدار در تضاد هستند و تنها جنبه مفرح بودن در آنها لحاظ شده است.
مطابق تعریف ارائه شده از سوی جامعه بین‌المللی بوم‌گردی و سازمان جهانی گردشگری، بوم‌گردی فعالیتی است که در محیط زیست طبیعی روی می‌دهد، سعی در کنترل اثرات منفی اقتصادی، زیست‌محیطی و فرهنگی-اجتماعی گردشگری دارد، عنصر آموزش و یادگیری در آن نقشی اساسی دارد، در گروه‌های کوچک سازماندهی می‌شود، بخشی از عواید اقتصادی آن به جامعه بومی رسیده و صرف حفاظت و نگهداری از منابع طبیعی می‌شود. حال اینکه در بسیاری از تورهای تبلیغ شده، که متاسفانه بسیاری از آنها از سوی افرادی بدون صلاحیت و مجوز ترتیب داده می‌شود، گروهی از مردم و اغلب جوان‌ها برای ساعاتی یا چند روزی روانه یکی از مناطق طبیعی و بکر شده، به تفریح پرداخته و در انتها نیز بدون هیچ‌گونه دستاورد آموزشی و رساندن سودی به آن منطقه، به سفر خود پایان می‌دهند و در نهایت مدعی کسب یک تجربه بوم‌گردی هستند.
شوربختانه در طول چند سال گذشته به تعداد و تنوع این نوع از فعالیت‌ها افزوده شده که از جمله آنها می‌توان به تورهایی معروف به «جشن رنگ» اشاره کرد که در آن گروهی از گردشگران به منطقه‌ای اغلب دورافتاده در طبیعت سفر کرده و گلوله‌ها و توپ‌های حاوی پودر رنگ به سوی یکدیگر پرتاب می‌کنند، یا تورهای کویرنوردی و کویرپیمایی که به‌تازگی در قالب گروه‌هایی بزرگ سازماندهی می‌شوند. در نمونه‌ای از این دست تورها شاهد هستیم که در طول چند هفته گذشته تبلیغات فراوانی در شبکه‌های مجازی برای دعوت به بزرگترین گردهمایی ایرانیان در کویر شهداد صورت گرفته است. با مراجعه به تارنمای معرفی شده در تبلیغات، به عناوین و شعارهایی همچون «همایش ملی کویر شهداد» و «به رخ کشیدن خیل عظیم گردشگران ایرانی به جهانیان» برمی‌خوریم، اما هیچ اطلاعاتی درباره سازمان‌ها یا نهادهای دولتی یا خصوصی دخیل در این آنچه همایش ملی نامیده شده است، جزئیات دقیق سفر و نحوه کنترل پیامدهایش به چشم نمی‌خورد؛ مگر نام و شماره تماسی از یک شخص جهت برقراری ارتباط و ثبت‌نام در برنامه سفر؛ همانکه روال بسیاری از فعالیت‌ها و تبلیغات بوم‌گردی در ایران است.
با این همه، آنچه موجب تشدید پیامدهای منفی اینگونه فعالیت‌های گردشگری می‌شود را می‌توان به سه عامل نسبت داد: ۱-کمبود اطلاع‌رسانی و آموزش گردشگران درباره اهمیت محیط زیست و راهکارهای حفاظت از آن؛ ۲- آگاهی و اشراف اندک اغلب راهنمایان تور و کسانی که مسئولیت برگزاری چنین سفرهایی را برعهده دارند نسبت به گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه‌ای که قصد عرضه آن به گردشگران را دارند؛ ۳-ضعف مدیریت و نظارت بر فعالیت‌های بوم‌گردی و فقدان قانون روشن درباره استفاده گردشگری از منابع زیست‌محیطی و تعیین سهم آن از مشارکت در فعالیت‌های حفاظت از این منابع.
به‌عنوان یک راه حل می‌توان گفت که در بیشتر کشورها، مناطقی به‌عنوان میزبان فعایت‌های بوم‌گردی معرفی می‌شود و در این مناطق مسیرهایی برای کنترل و متمرکز کردن فعالیت‌ها در دسترس عموم مردم و گردشگران قرار می‌گیرد. بسته به نوع و میزان استفاده از این مناطق در بازه‌های زمانی چندساله به‌منظور استراحت دادن به محیط زیست جهت بازسازی و ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی توسط کارشناسان، دسترسی به منطقه برای چند ماه تا چند سال محدود یا قطع می‌شود. چرا که فعالیت‌هایی همچون راه‌پیمایی و دوچرخه‌سواری می‌تواند موجب فرسایش خاک، آسیب به پوشش گیاهی بومی، مختل کردن الگوی شکار جانوران وحشی و نیز ایجاد مشکلاتی در زمینه دفع زباله و فاضلاب شود. ساماندهی دفاتر عرضه‌کننده تورهای بوم‌گردی و راهنمایان گردشگری، محدود کردن اجازه برگزاری و هدایت تورها به افراد آموزش‌دیده و دارای صلاحیت و همچنین مشخص نمودن مناطقی که از لحاظ شرایط زیست‌بوم و زیرساختی امکان پذیرایی از گردشگران را دارا هستند از جمله اقداماتی است که نیاز است مدیران سازمان حفاظت از محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بدان توجه کنند.
لازم به ذکر است که برای دخیل کردن جامعه بومی و محلی در فعالیت‌های بوم‌گردی و منافع اقتصادی آن، به عنوان یکی از عناصر اصلی تعریف بوم‌گردی، می‌توان با استخدام و آموزش ایشان و استفاده از دانش آنها نسبت به محیط زیست پیرامون خود، از آنها به‌عنوان راهنمای تور بهره برد. در پایان باید به این نکته اشاره داشت که خوب یا بد بودن پدیده بوم‌گردی به افرادی بستگی خواهد داشت که به‌عنوان قانون‌گذار، دست‌اندرکار و گردشگر در آن دخیل هستند. تجربیات بین‌المللی ثابت کرده که درصورت فراهم بودن شرایط و زیرساخت‌ها، بوم‌گردی می‌تواند نقشی انکارناپذیر در توسعه گردشگری داخلی و بین‌المللی کشورها ایفا کند و در توسعه زیرساخت‌ها، توزیع درآمد در نقاط دوردست، تمرکز زدایی از فعالیت‌های گردشگری، زنده نگاه داشتن فرهنگ‌ها و سنت‌ها و همچنین مدیریت منابع طبیعی مشارکت داشته باشد.
پرونده «فرصتهای گردشگری برای چالشهای اقتصادی»- ۱: گردشگری در مقابل تحریم/ سازمان میراث فرهنگی، حیاط خلوت رئیس جمهور
پرونده «فرصتهای گردشگری برای چالشهای اقتصادی»- ۲: جایگاه ایران در گردشگری دیجیتالی
پرونده «فرصتهای گردشگری برای چالشهای اقتصادی»- ۳ :صنعت گردشگری، راهبرد موفق در زمان بحران
پرونده «فرصتهای گردشگری برای چالشهای اقتصادی»- ۴ :فرهنگ بسته و فرهنگ باز؛ گردشگری و توسعه فرهنگی‌اجتماعی ایران
پرونده «فرصتهای گردشگری برای چالشهای اقتصادی»- ۵ : یک پیشنهاد؛ راه‌اندازی تورهای دریایی در دریای خزر
[i] در این مقاله بوم‌گردی به‌عنوان معادل فارسی برای واژه اکوتوریسم انتخاب و استفاده شده است که از حیث معنا و میزان نزدیکی به تعریف استاندارد اکوتوریسم به‌مراتب صحیح‌تر از واژه‌ای همچون طبیعت‌گردی است. زیراکه طبیعت‌گردی تنها یکی از جنبه‌های اکوتوریسم، یعنی حضور و استفاده از محیط‌زیست طبیعی را برجسته می‌کند و جنبه ارتباطات و تبادل فرهنگی با جامعه بومی میزبان در آن نادیده انگاشته شده است. گرچه به‌واژه بوم‌گردی نیز همچنان انتقاداتی وارد است که امید می‌رود با هم‌اندیشی بیشتر میان کارشناسان گردشگری و کارشناسان زبان و ادبیات فارسی شاهد اصلاح برخی معادل‌های نارسای موجود و معرفی جایگزین‌هایی شایسته و رسا برای برخی اصطلاحات انگلیسی گردشگری در زبان فارسی باشیم.