به گزارش خبرنگار مهر، چهارشنبه ۱۶ و پنجشنبه ۱۷ آبان برابر است با سه مصیبت بزرگ در فرهنگ اسلامی و شیعی: رحلت حضرت نبی اکرم(ص)، شهادت امام حسن مجتبی (ع) و همچنین شهادت حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا(ع). در این نکته شکی نیست که آموزه‌های ائمه معصومین در طول تاریخ بر فرهنگ ایرانی تاثیر مهمی گذاشته است و در باب این موضوع کتاب‌ها و تالیفات مهمی به رشته نگارش درآمده که معرفی آنها در حوصله این مقال نیست.
یک مولفه مهم در سیره پیامبر و ائمه معصومین، بویژه حضرت امام رضا(ع) «گفت‌وگو» است که به باور بسیاری از جامعه‌شناسان، جامعه امروز ایران به شدت به آن نیازمند است. عجیب آنکه سیره گفت‌وگویی ائمه در فرهنگ گذشته ایران تاثیر مهمی داشت، اما امروزه جامعه ایرانی از آن غفلت می‌کند. چگونه است که حضرت ثامن الحجج که از ائمه شیعه است و ایرانیان به دلیل حضور و وجود ایشان در کشور علقه بسیاری به بارگاهش دارند، با مخالفان فکری خود گفت‌وگو می کند، خود ایرانیان از این گفت‌وگو غافل هستند؟ در یادداشت زیر به تاثیر روش ائمه بر فرهنگ پهلوانی ایران پرداخته شده است.
پیش از هر چیز باید یادآور شویم که متاسفانه فرهنگ پهلوانی نیز در این دهه‌ها و روزها، مانند دیگر نقطه‌های درخشان فرهنگ ایران، تبدیل به پدیده‌ای موزه‌ای شده و تلاش‌های صورت گرفته برای احیای آن به دلیل عدم شناخت کافی از زمینه و زمانه آنها (یعنی پهلوانان) بدل به تلاشی صرفا برای حفظ آن در موزه‌ها تبدیل شده است.
اما پهلوانان چه کسانی بودند؟ پهلوانان یا جوانمردان ریشه در فرهنگ کهن ایرانی ــ اسلامی دارند. در لغت عرب فتیان از لغت «فتی» است به معنی جوانمرد بخشنده. در قرآن نیز کلمه «فتی» هشت بار به صورت‌های مختلف به کار رفته است. نخستین پیمان فتیان در تاریخ اسلام نیز پیمان «حلف الفضول» است که در آن پیامبر اسلام در پیش مبعوث شدن به رسالت در آن شرکت کرد و گروه شرکت کننده قسم خوردند تا پای جان در دفاع از مظلوم ایستادگی کنند.
درباره جوانمردان در تاریخ ایران و اسلام
در ایران نیز به تاسی از اسلام و آموزه‌های اسلامی و همچنین ائمه معصومین جوانمردان و فتیانی شکل گرفتند که در قدم نخست جنگاوران و سلحشورانی دلیر بودند و در مرحله بعد ارباب حِرَفی که با بهره گیری از زور بازو و همچنین عرفان اسلامی و به تاسی از سیره پیامبر و امیرالمومنین امام علی(ع) به دفاع و دستگیری از مظلومان پرداختند.
در تمدن ایرانی شاید نخستین و در عین حال مهمترین گروه از جوانمردان و فتیان، «عیاران» بودند که بعدها از سلحشوری‌های آنان منابع فرهنگ عامه‌ای مهمی چون «سمک عیار» و «قصه حسین کرد شبستری» باقی ماند. عیاران کسانی بودند که با مصادره اموال ثروتمندان آنها را به فقرا می‌رساندند.
به عبارتی آنها روزانه در محل‌های کسب و کار خود ضمن در آوردن نان حلال به دستگیری از فقرا پرداخته و شب‌ها نیز با عیاری و شبگردی و دستبرد زدن به اموال ثروتمندانی که از طریق حرام به ثروت رسیده بودند، آن مال را به صاحبان اصلی باز می‌گرداندند. همچنین اگر مظلومی بی‌دلیل و بی‌جهت مورد ظلم دستگاه پادشاهان و حکومت‌های وقت قرار می‌گرفت، شبانه توسط عیاران نجات داده می‌شد. آشنا بودن به انواع فنون نظامی باعث شده بود که نیروهای نظامی رسمی حکومت‌ها هیچگاه نتوانند آنها را بازداشت کنند.
فتوت‌نامه‌ها یکی از مهمترین میراث معنوی مکتوبی است که امروزه با تلاش محققان در دسترس ما قرار دارد. فتوت‌نامه آیین‌نامه‌های تشرف به پیمان‌های جوانمردی بود. جوانمردان در هر شغلی که قرار داشتند، فتوت‌نامه‌هایی تدوین کردند تا ضمن معرفی شغل خود و بن‌مایه‌های عرفانی اسلامی آن، دستور العملی برای ورود تازه‌واردان به حرفه خود معرفی کنند. به همین منظور در فتوت‌نامه‌ها منشا هر شغلی الهی معرفی شده و نخستین شاغلان در آن شغل پیامبران و رسولان الهی بوده‌اند. به عنوان مثال بر اساس فتوت‌نامه‌ها نخستین نجار عالم بشری نوح نبی(ع) بوده است.
هر حرفه‌ای برای خود فتوت‌نامه‌ای داشت و این نشان می‌داد که ارباب حِرَف همگی از جوانمردان بودند و اصولا یکی از ضابطه‌های بدست گرفته هر شغلی، جوانمردی و گرویدن به فتیان و جوانمردان بود. فتوت‌نامه‌های معماران، سپاهیان، خبازان، نجاران، دوزنده‌ها و خیاطان، بافنده‌ها، سلمانیان، چیت‌سازان، نمدمالان، کرباسیان، سقایان و حتی فتوت‌نامه قصابان و سلاخان، امروزه به دست ما رسیده است.
متون مختلف فتوت‌نامه‌ها با تلاش و تصحیح پژوهشگرانی چون هانری کربن، محمد جعفر محجوب، مهران افشاری، مهدی مدائنی و... به دست ما رسیده است. مخاطبانی که علاقه‌مند به مطالعه هستند می‌توانند به «فتوت‌نامه سلطانی» به کوشش محمد جعفر محجوب، «آیین جوانمردان» هانری کربن با ترجمه احسان نراقی، « فتوت و اصناف»، «فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه» و «سی فتوت‌نامه دیگر: سی رساله ناشناخته در فتوت و پیشه‌وری و قلندری» هر سه با تصحیح و توضیح مهران افشاری و مهدی مدائنی مراجعه کنند.
گفت‌وگو با خدا و دیگران
مطالعه و بازخوانی فتوت‌نامه‌ها آموزه‌های مهمی را برای ما به همراه دارد. این آموزه‌ها بویژه برای کسبه و ارباب مشاغل در دنیای امروز اهمیت خاصی دارد. هرچند که عموم این اشخاص خود را بی‌نیاز از آن می‌دانند.
در بازخوانی این متون مهمترین نکته‌ای که در نظر می‌آید مساله گفت‌وگوی با خداست. همانطور که اشاره شد هرکسی که می‌خواهد به شغلی درآید، ابتدا باید جوانمرد شود و یا جوانمردی را بیاموزد. این آموزش ابتدا از رفتن به محضر حضرت حق و «گفت‌وگوی با او» و در ادامه از طریق شاگردی در محضر جوانمردی که حرفه و شغلی را می‌دانست، صورت می‌گرفت.
فراموش نکنیم که جوانمرد کسی بود که همه چیز خود را در راه نیازمندان فدا می‌کرد، بنابراین نیاز داشت تا پیش از هرچیز با خدا گفت‌وگو کرده و تکلیف خود را با خالق خود و دیگران روشن کند. برای این کار کسی که در راه جوانمردی قدم می‌گذاشت باید فقر و عرفان را نیز می‌آموخت و فتوت‌نامه‌ها سرشار از دستورالعمل‌هایی برای عرفان است.
نکته جذاب اینجاست که این دستورات نزدیکی‌هایی با قوانین گفت‌وگو دارند. به عنوان مثال در «رساله در باب پوست تکیه و کجکول و خصائل درویشان و پالهنگ» آمده است: «بدان که پالهنگ را هفت گره باشد، چنانکه آدمی را هفت اعضا. باید که هفت گره ببندد و هفت گره بگشاید: «اول بربندد درِ بخل را و بگشاید در کرم و سخا را، دویم، دربندد در غضب را و بگشاید در حلم را؛ سیم بربندد در حرص را و بگشاید در قناعت را؛ چهارم در بندد در شهوت را و بگشاید در ترک و ریاضت را؛ پنجم در بندد در حسد را و بگشاید در تواضع را و...»
از این نکات مشخص می‌شود که «تقوا» مهمترین اصل در جوانمردی است و تا تقوا نباشد شخص جوانمرد و عیار نمی‌شود. بزرگان و مروجان گفت‌وگو در ایران،مفهوم گفت‌وگو را همان تقوا دانسته‌اند. بنابراین تشرف به پیمان جوانمردان مراحل سختی داشت و شخص باید ابتدا سجایای اخلاقی خود را پرورش داده و به تهذیب نفس می‌پرداخت. در فتوت‌نامه‌ها ادعیه‌هایی برای این منظورها درج شده است. همچنین در دستورالعمل هرکدام از این مشاغل برای هر مرحله‌ای نیز دعا و خطبه خاصی نوشته شده است. به عنوان مثال در رساله خبازان درج شده که اگر پرسند که «خطبه خرقه کار چیست؟ بگو این است که اللهم اِنّی اُشهدُ بِکَ و کفی بِکَ شهیداً و اُشهدُ اَنَّ ملائِتَکَ و حَمَلَة ....»
گفت‌وگو درباره شغل
فتوت‌نامه‌ها همچنین آداب گفت‌وگو درباره شغل خود را نیز توضیح می‌دهند. در این رساله‌ها پس از آنکه صبر و حلم، گوش سپردن، تقوا... آموزش داده شد در ادامه و پس از آنکه شخص شغل خود را فراگرفت، چگونگی گفت‌وگو درباره شغل نیز، همراه با پرسش و پاسخ‌هایی آموزش می‌دهند. برای روشن شدن هرچه بیشتر این آموزش، مثال‌هایی از چند فتوت‌نامه ارائه می‌شود.
رساله نمدمالی: در این رساله ضمن بیان پیشینه نمدمالی از زبان حضرت امام جعفر صادق(ع) ــ که در این روایت پیشینه نمدمالی به دوران حضرت آدم (ع) باز گردانده شده است ــ آموزش دیرینه شناسانه این شغل به این صورت مطرح شده است: «اگر پرسند که پشم بز از کجا آمدهف بگوی جبرئیل از کوه عقیق آورد. و اگر پرسند که کُلک از کجا آمد، بگو جبرئیل از درخت طوبی آورد. اگر پرسند که قالب از کجا آمد، بگو قالب را استاد لطف الله پیدا کرد. اگر پرسند که زه‌کمان از کجاست، بگوی از روده گوسفندی است که هابیل در کوه صفا قربان کرد.»
همچنین در همین رساله داریم: «اگر پرسند که بر استادان نمدمال چند چیز واجب است. بگوی دوازده چیز: اول دکان، دویم طهارت، سیوم تکبیر ارواح پیران و استادان، چهارم شاکر بودن، پنجم به ذکر خدای تعالی بودن، ششم صابر بودن، هفتم صادق بودن، هشتم خلق، تواضع و کم طمعی، نهم با سخاوت بودن و دهم عدم تکبر و یازدهم امر معروف به جا آورد، دوازدهم نهیِ منکر بکند.»
رساله قصابان و سلاخان: در این رساله پس از آنکه آداب و اعمال شرعی سلاخی و قصابی و دعاهای مختلف آن درج شده به این آموزش برمی‌خوریم: «اگر پرسند که کارد از کجا پیدا شد و به که فرود آمد؟ بگوی که: اصل کارد از بقیه ذوالفقار بود و دسته آن کارد از درخت عود بود و سنگی که آن کارد را تیز می‌کرد از دریای رحمت خدای تعالی بود و آن کارد را جبرئیل امین از برای آدم صفی بیاورد و...»
این موارد نشان می‌دهد که جوانمردان برای بیان خود باید گفت‌وگو می‌کردند و این گفت‌وگو در فتوت‌نامه‌ها آموزش داده شده است. همانطور که اشاره شد بسیاری از دستورات عرفانی برای جوانمردان با قوانین و آموزه‌های گفت‌وگوی در جهان مدرن برابر است. حجم این آموزه‌ها به گونه‌ای است که می‌توان گفت‌وگو را آیین و روش جوانمردان دانست و صفت گفت‌وگو کنندگان و معتقدان به گفت‌وگو «جوانمردی» است. امید است که که نظریه‌پردازان و منادیان گفت‌وگو در ایران به بازخوانی این رساله‌ها بپردازند.