خبرگزاری مهر - گروه حوزه و دانشگاه؛ زهرا سیفی : شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۸۸، شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی را با توجه به نیاز جامعه و با تمرکز بر موضوع علوم انسانی راه اندازی کرد. در حال حاضر این شورا ۲۵ نفر عضو حقیقی و حقوقی داشته و روسای دو دانشگاه بزرگ تهران و علامه طباطبایی عضو این شورا هستند.
از میان همه رشته‌های علوم انسانی، ۱۶رشته علوم تربیتی، فرهنگ ارتباطات و رسانه، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، روانشناسی، مشاوره، مدیریت، علوم تاریخی، حقوق، علوم اقتصادی، هنر، معماری و شهرسازی، فلسفه، فلسفه دین، مطالعات زنان و خانواده، زبان ها و ادبیات خارجی از جمله رشته هایی هستند که در اولویت برنامه تحولی شورای مذکور قرار گرفته اند.
از آنجا که در هفته جاری سی و چهارمین سالگرد تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی را پشت سر گذاشتیم و شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی یکی از دستاوردهای این شورا است، با دکتر سید حمید طالب‌زاده دبیر شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی و دکتر غلامرضا شمس معاون تالیف و پژوهش شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی درباره فعالیت های این شورا گفتگوی مشروحی داشتیم که به شرح زیر است:
*در ابتدا لطفاً شرح مختصری درباره آخرین اقدامات و مصوبات شورای تحول علوم انسانی بفرمایید. در حال حاضر کدام رشته ها در اولویت بازنگری سرفصل هستند و چند برنامه درسی تدوین شده است؟
طالب زاده:در حال حاضر شورای تحول ارتقاء علوم انسانی، بررسی و تدوین مجدد سرفصل‌های رشته‌های علوم انسانی را در دستور کارش قرار داده است، این رشته ها ۱۶ رشته هستند، یعنی ۱۶ رشته علوم انسانی هستند که مورد توجه و در اولویت شورای تحول قرار دارند. آخرین برنامه‌هایی که توسط شورا مصوب شده، برنامه‌هایی مربوط به علوم روانشناسی، تربیتی و کارشناسی ارشد زبان آلمانی بوده است.
تاکنون بیش از ۸۰ برنامه درسی علوم انسانی در مقاطع مختلف تدوین شده که این موضوع جدا از بحث بازنگری استتاکنون بیش از ۸۰ برنامه درسی علوم انسانی در مقاطع مختلف تدوین شده، این موضوع جدا از بحث بازنگری است. بازنگری، یک فرایند کوتاه مدت دارد، بدین صورت که یک برنامه معین از قبل آماده بوده و ممکن است کارگروه های شورای تحول در یک بازه زمانی کوتاه مدت آن را مجدد بررسی کرده و حک و اصلاح کنند. این را بازنگری می گویند، آن چیزی که در وزارت علوم نیز مطلوب است، بازنگری دروس است.
ولی کار شورای تحول، تدوین مجدد است؛ یعنی تدوینی که با توجه به معیار های تحولی یعنی، بومی‌سازی، روزآمدی، کارآمدی و اسلامی‌سازی صورت گیرد، وقتی یک برنامه با توجه به این معیارها تدوین مجدد می شود ما به آن می گوییم برنامه ریزی تحولی، اکنون بیش از ۸۰ برنامه تحولی طی چند سال گذشته تصویب شده است.
حال شاید این سؤال مطرح شود که آیا تدوین مجدد ۸۰ برنامه، معرف سرعت کار است یا کندی کار؟ این موضوع زمانی مشخص می شود که ما به فرآیند شکل‌گیری یک برنامه تحولی توجه کنیم. وقتی عناصر اصلی یک چنین کاری را بررسی می‌کنیم، متوجه می‌شویم برای تدوین یک برنامه جدید، مؤلفه‌هایی وجود دارد که آن مولفه‌ها، طبعاً وقت‌گیر هستند و همان طور که مطرح کردم، مثل یک برنامه بازنگری نیست که چند نفر دور هم نشسته و ظرف یک ماه یک برنامه را بازنگری کنند.
*اساسا فرایند تدوین و یا بازنگری یک رشته در شورای تحول به چه شکل است ؟
-اول باید برنامه آسیب‌شناسی شده، نقاط ضعف و قوت برنامه شناسایی شود، برنامه‌هایی که شبیه این برنامه ها در دانشگاه‌های مختلف دنیا انجام می شود، مورد توجه قرار گرفته و بازبینی شود، سرفصل های آن بررسی و استخراج شود و همه برنامه ها با توجه به معیارهای شورای تحول ارزشیابی شود.
در مرحله بعد، برنامه‌های تازه‌ای متناسب با بحث تحول از نو تعریف می شود، ممکن است سرفصل‌هایی تعریف شود که تاکنون اصلا مطرح نشده و همچنین در برنامه حال حاضر دنیا هم نبوده، آنها باید دوباره تالیف و برایشان منابعی دیده شود. ممکن است منابعی برای آن ها وجود نداشته باشد در این صورت باید برای این ها منابعی تدوین کرد و سپس سرفصل آن آماده شود. بعد از طی تمام این مراحل، پیش‌نویس یک برنامه آماده می شود، سپس باید به آرای عمومی اساتید این رشته گذاشته شود تا نظرات خود را بیان کنند و نشست‌هایی در این زمینه برگزار شود. بیشتر این برنامه‌ها در وزارت علوم برگزار می‌شود.
مشارکت کاملا نزدیک وزارت علوم تحقیقات وفناوری و شورای تحول مسبب چنین برنامه هایی است، سپس نظرات باید توسط کارگروه ها بررسی شود، بعد از این مراحل برنامه آماده می شود که به صحن شورای تحول وارد شود.
ممکن است که در تدوین برنامه‌های شورای تحول تعداد محدودی از اساتید آن را پیش‌نویس کنند، ولی قبل از تهیه پیش نویس، اکثر اساتید در مورد آن نظر می‌دهند و ما می توانیم با صراحت بگوییم این یک کار جمعی بوده و عقلانیت جمعی در این کار وجود دارد. به هیچ وجه افراد خاص با جناح فکری خاص در این زمینه مشارکت ندارند.
*چند درصد اساتید دانشگاه های کشور با شورای تحول همکاری می کنند؟
-به عنوان مثال در یک نشست معمولا ۵۰ تا ۶۰ استاد حضور پیدا می‌کنند، البته ممکن است بیشتر هم شود، ممکن است حدود ۱۰۰ نفر باشند، این اساتید دعوت می شوند چون امکان حضور همه اساتید وجود ندارد. از گروه های علمی هر رشته ۲ نفر دعوت می شوند، اساتیدی که شناخته تر و پیشکسوت تر هستند حضور می یابند. ممکن است ۱۰ تا۱۲ نفر در یک گروه علمی باشند و ۲ نفر به نمایندگی آنها در نشست حاضر شود.
*بعضا پیش آمده که نسبت به تدوین برنامه های درسی توسط شورای تحول اعتراضاتی بوده که می توان به برنامه درسی علوم سیاسی و مشاوره اشاره کرد، فرآیند رسیدگی به اعتراض اساتید در تدوین دروس به چه صورت است؟
-شورای تحول نسبت به آرای علمی بسیار گشوده عمل می‌کند، تاکید می کنم «آرای علمی». ممکن است در برخی از رشته های علوم انسانی یک مناسبات سیاسی نیز در آن تعیین کننده باشد، ولی ما به آنها چندان توجهی نداریم در یک برنامه باید به اتقان علمی برسیم و این اتقان علمی از هرکسی با هر طرز فکری پذیرفته می‌شود.
تا حدی که برنامه کارشناسی رشته «علوم سیاسی» که چند سال روی آن کار شده بود، با توجه به اعتراضاتی که صورت گرفت، تغییر اساسی کرده و از نو نوشته شد و این نه به دلیل فشار سیاسی بلکه به خاطر خود مطلب بود که شورا به این نتیجه رسید که در تدوین این برنامه، نقاط ضعفی وجود داشته که باید برطرف شود، حتی کار به تغییرات عمده در خود آن کارگروه نیز منتهی شد.
همین اتفاق در رشته «مشاوره» افتاد، با این که کارگروه تخصصی روانشناسی مایل به تفکیک رشته روانشناسی و مستقل شدن رشته مشاوره از روانشناسی نبود، بررسی های علمی و کارشناسی نشان داد که باید تفکیک اتفاق بیفتد. در حال حاضر نیز استادان مشاوره بسیار راضی هستند که دارای کارگروه مستقل مشاوره هستند. برای برخی از کارگروه ها نیز چنین اتفاقات مشابهی رخ داده، کارگروه علوم اجتماعی و ارتباطات نیز این گونه بوده است.
فرآیند تدوین برنامه درسی یک فرآیند حک و اصلاح است. هیچ یک از این برنامه‌ها وحی مُنزل نیست. برای هر یک هم یک زمان معینی وجود دارد یعنی بازنگری برنامه ها بعد از تدوین آن، امری مداوم است و با توجه به این فرآیند، عنوان می کنیم، بیش از ۸۰ برنامه آماده شده است.
به نظر می آید، با توجه به جمیع امکاناتی که در اختیار شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی است و با مشکلاتی که دراین کار وجود دارد، این برای اولین‌بار است که چنین توجهی به علوم انسانی می‌شود. قبل و بعد از انقلاب چنین سابقه‌ای در توجه به علوم انسانی وجود نداشته است. این را می شود از دستاوردهای ۴۰ سال گذشته انقلاب محسوب کرد.
*برنامه ای برای افزایش کارگروه های شورای تحول علوم انسانی ندارید؟
-اعضای کارگروه‌ها از نظر شورای تحول، تعداد محدود و معینی ندارند، ممکن است یک کارگروه تشخیص دهد که به ۳۰ نفر عضو نیاز دارد یا یک کارگروه دیگر تشخیص دهد به تعداد کمتری از اعضاء نیاز دارد، اما این مطلب از سوی وزارت علوم طور دیگری است وزارت علوم برای هر کارگروه تخصصی بیشتر از ۱۱ نفر حکم نمی دهد.
نه تنها برای شورای تحول، بلکه برای کمیته های وزارت علوم نیز تعداد همان ۱۱ نفر است، بنابراین شورای تحول، معمولا بیشتر از ۱۱ نفر نمی تواند عضو داشته باشد، برای اینکه ما بتوانیم این نقصان را پوشش دهیم، کمیته های فرعی زیر نظر کمیته های اصلی تشکیل داده ایم در حال حاضر استادان زیادی چه در کارگروه اصلی و چه در کارگروه های فرعی با شورای تحول همکاری می کنند.
*یکی از برنامه های اصلی وزارت علوم در این دوره، سوق دادن دانشجویان به سمت بازار کار و بازنگری دروس براساس کار آفرینی و اشتغال زایی است، این موضوع چقدر در تدوین دروس توسط کارگروه های شورا لحاظ می شود؟
-یکی از معیارهایی که به عنوان معیار تحول مطرح می شود، «کار آمدی» است، یعنی چه؟ یعنی اینکه، آیا فارغ التحصیل رشته ای که درحال تدوین است، کارآمد است؟ می تواند مشکلی را حل کند یا اینکه صرفا مدرکی را دریافت می کند. در این راستا، عناصری در برنامه‌ریزی گنجانده شده که در پی برآورده کردن این مقصود است؛ این خواسته شورای تحول است. هر برنامه‌ای که به صحن شورا می‌آید، اولین سؤالی که پرسیده می‌شود این است که فارغ‌التحصیل این برنامه چه کارهایی را می‌تواند انجام دهد؟ این تا جایی که شورای تحول اجازه می دهد مورد توجه است.
*چند درصد رشته هایی که تدوین مجدد شده اند، بومی کشور خودمان هستند؟
رشته‌های علوم انسانی هیچ کدام به معنی واقعی کلمه بومی نیستند، چرا که پایه این ها علم است و آن علم انسانی است که در سطح دنیا روی آن کار می شود یعنی اگر ما می گوییم، رشته مدیریت، این رشته یک مباحث کاملا رسمی شناخته شده و مشخصی دارد که همه جا تدریس می شود و براین اساس دانشجویان ما می توانند در این رشته در خارج از کشور ادامه تحصیل دهند. اگر این سرفصل ها با آن چه که در دنیا ارائه می شود مغایر باشد، کسی دیگر از دانشجویان ما نمی تواند در خارج از کشور در این رشته ها ادامه تحصیل دهد.
بنابراین یک وجه اشتراک بسیار زیاد میان برنامه های ما و برنامه های جهانی وجود دارد اما وقتی ما می گوئیم بومی‌سازی، این بدین معناست که این برنامه ها باید با فرهنگ ما، مشکلات خاصی که مردم ما با آن مواجه هستند، متناسب شود.
*چه تعداد کتاب برای دروس تدوین شده تا کنون تالیف شده است؟
-بحث کتاب، بحث اصلی شورای تحول است و اینکه این برنامه‌هایی که تدوین می‌شود، یک افقی را می‌گشاید که این افق، باید به کتاب‌هایی که تألیف می شود، اختصاص یابد که دکتر شمس معاون تألیف و پژوهش شورای تحول می توانند بیشتر دراین خصوص توضیح دهند.
شمس: سرفصل‌هایی که در شورای تحول بعد از طی آن فرآیند طولانی مصوب می‌شود، شاید شروع اقدامات دیگری در شورای تحول باشد یا باب فعالیت های دیگری را بگشاید، به عبارتی ممکن است این سرفصل‌ها اعلام و ابلاغ شود ولی آنچه که در کلاس ها روی دهد، چیز دیگری باشد یا حتی بسیاری از برنامه ها ممکن است جدید بوده و محتوایی برای آن نباشد، لذا یکی از اقدامات شورای تحول، تولید محتوا برای سرفصل‌های مصوب است، چه دروسی که تغییر کرده و چه دروسی که جدید هستند و باید برای اینها تولید محتوا شود برهمین اساس در این حوزه برنامه‌ریزی‌های اساسی صورت گرفته است.
حدود۲۰۰ برنامه درسی برای ۱۶ رشته در اولویت کار شورای تحول قرار گرفته که برای این ۲۰۰ برنامه درسی چندین هزار کتاب لازم استحدود۲۰۰ برنامه درسی برای این ۱۶ رشته در اولویت کار شورای تحول قرار گرفته، برای این ۲۰۰ برنامه درسی، چندین هزار کتاب لازم است، بسته به اینکه قبلا آیا محتوایی داشته‌ایم و یا اینکه برنامه‌ها چقدر جدید است، نیاز ما به این محتوا می‌تواند، متفاوت باشد. برای همین است که شورای تحول، حوزه مجزایی تحت عنوان معاونت تالیف و پژوهش برای این کار تعیین کرده است.
این معاونت چهار فعالیت اساسی انجام می‌دهد؛ تألیف، که اصلی ترین فعالیت این معاونت است، پژوهش، مستندسازی برنامه های مصوب و اخیراً مجله شورای تحول نیز به آن اضافه شده است.
در حوزه تالیف، تا امروز ۲۷۴ عنوان سفارش کتاب داشته‌ایم و فعالیت‌های تألیفات ما مشترک با سازمان سَمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها) است. مبنای کار هم، کارگروه‌های ما هستند بعد از اینکه برنامه مصوب شد، نیاز تالیفشان را به دبیرخانه یا معاونت تالیف ارائه می دهند، آنجا بررسی هایی انجام شده، مؤلفان و ناظران اعضای کارگروه مشخص می‌شوند. این افراد بهترین‌ها از سراسر کشور هستند، مجدد بررسی‌های انجام شده، به سازمان سمت ارسال می‌شود، آنجا هم مراحل اجرایی خود را در این سازمان طی می‌کند.
این فرایند مشمول یک اقدام نظارتی دقیق است به عبارتی یک کمیته ۳ نفره تحت عنوان کمیته نظارت بر تالیف برای هر درس یا کتاب، فعالیت می کند که یک نفر از کارگروه، یک نفر از دبیرخانه شورای تحول، یک نفر نیز از سازمان سمت مولف را تا انتها همراهی می کنند، بعد از اینکه کتاب از نظر سازمان سمت و شورای تحول مورد تائید بود، برای چاپ ارسال می‌شود.
زمانی که برای چاپ یک کتاب اختصاص می‌یابد، حدود دو تا سه سال است. تاکنون ۱۳ کتاب چاپ شده است و قبل از این هم عنوان کردم ما ۲۷۴ سفارش کتاب داده‌ایم که در مراحل مختلف مانند ارزیابی اولیه، قرارداد، تولید محتوا، ارزیابی پایانی، صفحه‌آرایی و چاپ قرار دارند، برنامه ریزی کردیم تا چند هزار عنوان آن را افزایش دهیم.
تا امروز برای کارگروه علوم اقتصادی ۴۸ عنوان کتاب، روانشناسی ۲۷ عنوان، حقوق ۲۹ عنوان، علوم اجتماعی ۹ عنوان، علوم تربیتی ۳۶ عنوان، علوم سیاسی ۴۴ عنوان، فلسفه، دین و کلام ۱۶ عنوان، مدیریت ۸ عنوان، مطالعات زنان و خانواده ۵ عنوان، هنر ۱۸ عنوان، کارگروه فرهنگ و ارتباطات ۳۳ عنوان، زبان ها و ادبیات خارجی ۱ عنوان که در مجموع ۲۷۴ عنوان کتاب می‌شود. ۲۷۴ عنوان کتاب یعنی حداقل ۲۷۴ فرد که باید این کتاب ها را تالیف کنند، ممکن است تا ۴ نفر نیز برای تالیف یک کتاب همکاری کنند.
برخی از کتاب‌ها حتی لازم است که با همکاری حوزه و دانشگاه تألیف شود. در واقع ۴۰۰ و ۵۰۰ نفر برای ایجاد یک کتاب درگیر می‌شوند و ما با یک نفر دو قرارداد نداریم از همه دانشگاه ها و حتی سازمان‌های غیر دانشگاهی که می توانند کمک کنند همکاری داریم.
به غیر از مولف ها همین تعداد افراد نیز کار ارزیابی را انجام می دهند، بنابراین۸۰۰ تا هزار نفر را درگیر کرده‌ایم. هر چه برنامه‌های مصوب بیشتر شود، برنامه های تألیفی شورای تحول نیز افزایش می یابد.
در حوزه تالیف ۳ فعالیت دیگر نیز صورت می گیرد، یک کار پژوهش است که با بضاعت محدودی که داریم سعی می کنیم نیازهای پژوهشی کارگروه‌ها را پوشش دهیم، نیازهای پژوهشی می توانند دو دسته زیربنا و مقدمه باشند که با اعتبارات سازمان سمت پوشش می‌دهیم. برخی از تحقیقات هم زیربنای برنامه های بازنگری شده و یا در دست تدوین کارگروه ها هستند که آنها را هم با اعتبارات دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی پوشش می‌دهیم، فعالیت دیگر حوزه تالیف، مستند سازی برنامه های مصوب است، برای اینکه مشخص شود چه کسانی کار کرده اند چه اقداماتی انجام داده اند، برنامه چه بود، چه تغییر و تحولی رخ داد، به چه میزان وقت صرف آن شد، تلاش می شود به ازای هر برنامه مصوب یک سند پشتیبان تهیه شود.
تاکنون چهار سند آماده و یکی از آنها چاپ شده و اسناد دیگر نیز در نوبت چاپ قرار دارد و این کار نیز در حال رونق است که باید تعداد بیشتری را پوشش دهیم، فعالیت بعدی حوزه تالیف، چاپ مجله است، دیدگاه‌هایی که در زمینه تحول علوم انسانی وجود دارد را چه از استادان این حوزه و چه اساتید حوزه های علمیه و سایر مؤسسات که می توانند در این حوزه کمک کنند چاپ می کنیم، اولین نسخه آن آماده و برای چاپ ارسال شده است، از این پس هم دیدگاه های سایر استادان را در این حوزه چاپ خواهیم کرد.
این چهار سند عبارت است از سند «پشتیبان برنامه کارشناسی روانشناسی»، «سند پشتیبانی برنامه کارشناسی مددکاری اجتماعی»، «سند پشتیبان برنامه کارشناسی حقوق» و «سند پشتیبان برنامه کارشناسی ارشد اقتصاد مالی اسلامی».
*آیا اساتید حوزه نیز در بازنگری و تدوین دروس و سرفصل های علوم انسانی با شورای تحول همکاری دارند؟
طالب زاده: در شهر قم، مراکز، نهادها، مؤسسات و پژوهشگاه‌های متعددی وجود دارد که در زمینه های علوم انسانی پژوهش می کنند، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دفتر همکاری های حوزه و دانشگاه، مؤسسه پژوهشی امام خمینی (ره) و نظایر اینها. از هر یک از این پژوهشگاه‌ها، یک نماینده در شورای تحول عضویت دارد و این به این معنا است که امکانات آن موسسه و نهاد پژوهشی می تواند در اختیار برنامه ها و اهداف شورای تحول قرار گیرد. این یک وجه مطلب است. وجه دیگر مطلب این است که ما بتوانیم از امکانات فکری و علمی در کل حوزه برخوردار شویم، و هر کسی که در زمینه های مختلف علوم انسانی در حوزه فعالیتی دارد به نحوی بتواند در صورتی که مایل است با فعالیت های شورای تحول مرتبط شود، بدین جهت یک معاونت تحت عنوان «معاونت ارتباط با حوزه علمیه» در دبیرخانه شورا تاسیس شده است.
برنامه‌هایی که در کارگروه شورای تحول ایجاد می شود از طریق معاونت حوزه علمیه شورای تحول به افراد علاقه‌مند حوزه علمیه که دوست دارند آن را ملاحظه کنند و نظر بدهند ارسال می‌شود و تدریجا این ارتباطات عمیق تر و گسترده‌تر شده است و اهل نظر در حوزه مایل هستند با شورای تحول و کارگروه های آن تعامل سازنده‌ای داشته باشند. اکنون این تعامل سازمان یافته و ما می توانیم ادعا کنیم که یکی از نقاط ارتباط حوزه و دانشگاه درهمین تعاملی است که اینجا شکل می‌گیرد.
*آیا برنامه هایی که به دانشگاه ها ابلاغ می شود، ضمانت اجرایی هم دارد؟ درصورتی که دانشگاهی برنامه ای را اجرا نکند؛ ضمات اجرایی برای پیاده کردن برنامه چیست؟
-در شورای تحول نمی‌توانیم ضمانت اجرایی داشته باشیم. این به وزارت علوم بازمی‌گردد، به نظر می‌رسد بحث اجرایی شدن برنامه‌های مصوب شورای تحول، یک امر تدریجی است. مقاومت دانشگاهها در برابر برنامه ها باید تدریجاً برطرف شود، ممکن است برای برخی از دانشگاه ها این ذهنیت ایجاد شود که برنامه‌ها در بیرون از فضای دانشگاه، تدوین و ابلاغ می‌شود و تا وقتی چنین احساسی باشد، نمی‌شود خیلی به عنوان ضمانت اجرا انتظار داشت. این به فعالیت مشترک شورای تحول و وزارت علوم برمی‌گردد. خوشبختانه دبیرخانه شورای تحول با وزارت علوم ارتباط خوبی در این زمینه دارد وزارت علوم نیز شورای تحول را از خود می داند و شورای تحول نیز خودش را با وزارت علوم یگانه می داند و برنامه های خود را جدا از وزارت علوم نمی داند ولی این مطلبی است که باید تدریجا در دانشگاه‌های کشور نهادینه شود اینگونه می توان از ضمانت اجرایی صحبت کرد.
*با توجه به حجم برنامه های شورای تحول و همکاری تعداد زیادی از اساتید دانشگاه ها در تدوین سرفصل ها و تالیف کتاب های علوم انسانی، آیا بودجه شورا پاسخگوی فعالیت هایی که انجام می شود، هست؟
بودجه شورای تحول درذیل، بودجه دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی گنجانده شده، البته دو تا سه سال است که یک ردیف مستقل به آن اختصاص داده که ضمن بودجه شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه می‌شود. منتهی مشکلات مربوط به بودجه چندوجهی است، وقتی تصویب می‌شود، یک چیز است و وقتی اجرا شده و به مرحله تخصیص می‌رسد، از اصل آن بسیار کاهش می‌یابد. ما با نقاط ضعفی دربودجه مواجه هستیم.
سخن پایانی
دکتر طالبی: علوم انسانی بسیار مهم است. باید جایگاه علوم انسانی در تمام سازوکارهای مدیریت کشور بهبود یابد. علوم انسانی باید بیش از پیش به رسمیت شناخته شود. در حال حاضر جایگاه علوم انسانی، جایگاهی نیست که لایقش است. درحال حاضر، جایگاه علوم انسانی فروتر از جایگاهی است که باید باشد و ما امیدواریم که این موضوع اصلاح شود. یکی از عللی که می‌تواند این مشکل را برطرف کند، تحول در علوم انسانی است.
وقتی علوم انسانی کارآمدتر از گذشته شده و ارتباط آن با فرهنگ جامعه عمیق‌تر شود، استادان رشته علوم انسانی التزام بیشتری به رشته خود پیدا کنند، می توان امیدوار بود که علوم انسانی در کشور جدی‌تر گرفته شود و به جایگاهی که دارد، دست یابد. طبعا سرنوشت جامعه ای که در آن جامعه علوم انسانی بومی و کارآمد جدی گرفته شود، متفاوت خواهد شد.
شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی چنین هدفی را دارد که این هدف جنبه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت دارد که برای هریک باید سازوکاری را پیش بینی کرد و امیدواریم که بتوانیم به این اهداف جامعه عمل بپوشانیم.
دکتر شمس: تحول علوم انسانی فرآیندی دفعی نیست، بلکه تدریجی است. بر روی ۸۰ برنامه درسی که عنوان شد، حدود ۸ تا ۹ سال و هزاران نفر ساعت کار شده است. حدود ۱۶۰ جلسه شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی و حدود ۱۵۰۰ جلسه در کارگروه‌ها برگزار شده و هر کارگروه به طور متوسط ۱۰ تا ۱۲ نفر را در اختیار داشته است، حال جمع بزنید ببینید چند هزار نفر ساعت وقت گذاشته شده تا یک برنامه تدوین شود.
نکته دیگه اینکه تحول در علوم انسانی با مشارکت همه متخصصان و صاحبنظران حوزه علوم انسانی کشور است و باید انجام شود، متعلق به افراد خاصی نیست، شورای تحول هم که تاسیس شده کار مدیریت این جریان را برعهده دارد خیلی از برنامه ها را نیز موسسات مرتبط با این حوزه با همراهی شورای تحول پیش می برند، بنابراین این شورا همیشه به کمک و همکاری استادان دانشگاه و موسسات حوزوی نیاز دارد.