خبرگزاری مهر، گروه استانها- مریم ساحلی: ۲۲ تالاب بین‌المللی در ایران وجود دارد که همین ظرفیت طبیعی، کشورمان را در بین کشورهای عضو کنوانسیون رامسر، در رتبه هجدهم قرار داده است. اما آنچه این روزها در حوزه تالاب‌های ایران، به نگرانی فعالان محیط زیستی تبدیل‌شده، به خطر افتادن حیات این زیستگاه‌های طبیعی است.
تالاب بین‌المللی انزلی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر و محل تخم‌ریزی آبزیان است. این تالاب از نخستین تالاب‌های ثبت‌شده در معاهده رامسر در سال ۱۹۷۱ میلادی است.
تالاب بین‌المللی انزلی هم‌اکنون در فهرست مونترال قرار گرفته است. قرار گرفتن در این فهرست به معنای این است که تالاب در حال خشک شدن است و به مراقبت نیاز دارد. امروز تنها ۲۰ هزار هکتار از مساحت تالاب انزلی آب دارد.
قربانعلی محمدپور، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان تغییرات اقلیمی، کاهش آب دریای خزر، ورود انواع فاضلاب، ورود حجم زیادی از رسوبات، رشد بی‌رویه گیاهان مهاجم وارداتی همانند سنبل آبی و همچنین تجاوز به حریم تالاب را از مهم‌ترین علل خشک شدن بخشی از آب تالاب انزلی اعلام کرده است.
به گفته وی در سه دهه گذشته میانگین عمق آب تالاب بین‌المللی انزلی از ۱۱ متر به کمتر از ۲ متر و در مناطقی تا ۷۰ سانتی‌متر کاهش یافته است.
زمزمه احیای تالاب انزلی با فناوری نانو
احیای تالاب انزلی با فناوری نانو ذرات تیتانیوم، موضوع تازه‌ای است که اذهان را بیش‌ازپیش نه‌تنها متوجه سرنوشت تالاب انزلی بلکه متوجه سلامت اهالی حاشیه تالاب می‌کند.
نگاهی به یادداشت‌ها و اظهارنظرهای دانشگاهیان و فعالان حوزه محیط‌زیست نشان می‌دهد که این روزها توجه آن‌ها از مسئله هجوم انواع فاضلاب، انباشت رسوبات، تجاوز به حریم تالاب، گیاهان مهاجم، اثرات سدها و بی‌توجهی به آب‌بندان‌ها که از جمله دردهای تالاب انزلی است به سمت پیش‌بینی خطرات و آسیب‌های به‌کارگیری این روش جدید سوق یافته است.
مردادماه امسال رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در نامه‌ای به رئیس سازمان برنامه‌وبودجه کشور خواستار تخصیص بودجه برای احیای تالاب انزلی با شیوه‌ای نوین از زیست پالایی شد.
در ادامه مهرماه امسال شاهد بازتاب گسترده خبر احیای تالاب انزلی با فناوری نانو در رسانه‌ها بودیم و مدیرکل حفاظت محیط‌زیست گیلان با اشاره به روند این پروژه اعلام کرد: اجرای این طرح به ۱, ۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد و دولت می‌کوشد تا در مدت سه سال این اعتبار را اختصاص دهد.
و اما هم‌زمان با سفر اخیر رئیس‌جمهور به گیلان با حضور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، عملیات اجرایی احیا تالاب بین‌المللی انزلی به روش زیست پالایی در ۲۰۰ هکتار از این تالاب به‌صورت آزمایشی در منطقه سرخانکل صومعه‌سرا آغاز شد.
لزوم توجه به وضعیت حساس تالاب انزلی
یک کارشناس محیط‌زیست درباره این طرح به خبرنگار مهر می‌گوید: تالاب بین‌المللی انزلی، یکی از مهم‌ترین تالاب‌های دنیا محسوب می‌شود و در سال ۵۴ جزو تالاب‌های حفاظت‌شده در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. حفظ این محیط آبی نه‌تنها برای حاشیه‌نشینان آن اهمیت بسیاری دارد، بلکه این تالاب می‌تواند سال‌ها میزبان گردشگران بسیاری نیز باشد که هم به‌عنوان تفریح و هم تفرج نیم‌نگاهی به زیبایی‌های این تالاب بزرگ داشته باشند که این روزها حال خوبی ندارد.
محمد لاهوری با بیان اینکه وضع تالاب انزلی، به‌مانند نفس‌های یک بیمار بدحال است که با کوچک‌ترین اشتباهی خواهد مُرد، می‌افزاید: اثرات منفی دست‌درازی به طبیعت آبی، غیرقابل‌جبران است. مشکل بسیاری از شرکت‌ها که ادعای احیای تالاب دارند این است که این محیط را با استخر ماهی یا محیط تصفیه فاضلاب مقایسه کرده و کنش‌ها و تعاملات زیستی را در این عرصه نادیده گرفته‌اند.
وی ورود سرخس آزولا را یکی ازاین‌دست درازی‌های بدون ارزیابی دانست که سبب شد نفس‌های تالاب انزلی به شماره بیفتد و ادامه می‌دهد: اخیراً شرکتی در حوزه نانو با ادعای احیای تالاب انزلی، بدون داشتن ارزیابی زیست‌محیطی، به‌صورت مستقیم اقدام به استفاده از نانو ذرات اکسید تیتانیوم (TiO۲) در قالب مجموعه مواد موسوم به «بایوجمی» کرده که اساساً در تصفیه فاضلاب‌ها به کار گرفته می‌شود و استفاده از این روش در محیط باز و غیرقابل‌کنترل تالاب، بسیار خطرناک و در نهایت منجر به مسموم شدن تالاب خواهد شد.
اثرات طرح بر سلامت مردم بررسی شود
وی با بیان اینکه نانو ذرات اکسید تیتانیوم در آب حل‌نشده و بعد از فرآیند تصفیه به شکل رسوب در کف ته‌نشین می‌شوند، می‌افزاید: این شرکت هنوز پاسخی درباره تکلیف هزاران تن رسوب اکسید تیتانیومی که در این فرآیند نشست کرده و به همراه غذای آبزیان به سفره‌های حاشیه‌نشینان و حتی سایر شهرها و استانها منتقل خواهد شد، نداده است. مضاف بر اینکه تاکنون هیچ سابقه‌ای برای اجرای روش یاد شده در محیط آبی زنده وجود نداشته و به ادعای شرکت مجری، نخستین بار است که در دنیا اجرا می‌شود.
لاهوری با تأکید بر اینکه باید توجه داشت که تالاب انزلی موش آزمایشگاهی برای آزمون‌وخطای روش‌های نه‌چندان مطمئن نیست، توضیح می‌دهد: ورود هرگونه ماده شیمیایی یا حتی بیولوژیک بدون داشتن نتایج آزمایشگاهی مطمئناً از شرکت‌های معروف و معتبر دنیا، می‌تواند بر روی زندگی و حیات حاشیه‌نشینان تأثیر منفی داشته باشد. نتایج آزمایشگاهی شرکت‌های ایرانی ملاک بی‌خطر بودن این روش نخواهد بود، چراکه در دنیا مراکز معتبری وجود دارد که نتایج درست را منتشر می‌کنند.
لجن ته نشین شده از اجرای این طرح حکم آتشفشان خاموش را دارد
وی اظهار می‌کند: یکی از سؤالاتی که شرکت مجری و هیچ سازمان مرتبط دیگر به آن پاسخ نداده است، بلوم شیمیایی و آزاد شدن سموم و فلزات سنگین موجود در لجن ته‌نشین شده در دوره به‌اصطلاح احیا و ورود مستقیم آن به بافت زنده آبزیان است. لجن ته‌نشین شده در تالاب در حکم یک آتشفشان خاموش سرطان‌زا بوده که مملو از سموم کشاورزی و سایر آلودگی‌ها است.
این کارشناس در ادامه می‌گوید: مطالعات بسیاری از اثرات منفی استفاده از اکسید تیتانیوم بر روی موش‌های آزمایشگاهی که رفتارهای بیولوژیک بسیار نزدیکی با انسان دارند انجام‌شده و نتایج آزمایش و احتمال بروز سرطان را در آن‌ها معنی‌دار نشان داده است. نتایج حاصل از این آزمایش‌ها با جستجو در اینترنت قابل‌دسترس است.
لاهوری با بیان اینکه مدیران اجرایی هنوز مستندات مربوط به استفاده از این روش را منتشر نکرده‌اند، می‌افزاید: نتایج به‌دست‌آمده حاصل از چند محیط محصورشده مشابه روش‌های تصفیه فاضلاب، نه در محیط‌های زنده کاربردی دارد و نه می‌توان آن را ملاک قرار داد.
وی ادامه داد: سوال بسیاری از فعالان محیط‌زیست این است که آیا تیم اجرایی این روش احیا، حاضر به شنا کردن در محیط آزمایشی خود هستند و یا حاضر هستند از ماهیان که در این محیط پایلوت نشانه‌گذاری خواهند شد، به‌عنوان غذا استفاده کنند؟ اگر این سوال مثبت باشد، می‌توان ادعا داشت که این روش می‌تواند احتمالاً برای تالاب انزلی مفید باشد و سرطان را به جای غذا سر سفره مردم نیاورد.
طرح پایه علمی ندارد؟
بهره‌مند شدن از دانش و تجارب متخصصان و دانشگاهیان دلسوز در فرآیند مطالعات و اجرای طرح‌ها در مسیر دستیابی به اهداف بسیار تأثیرگذار است.
یک استاد زیست‌شناسی دانشگاه تهران درباره طرح احیای تالاب انزلی با فناوری نانو ذرات تیتانیوم به خبرنگار مهر می‌گوید: ظاهراً شرکتی از اصفهان مدعی شده که می‌خواهد تالاب انزلی را با اکسید تیتانیوم احیا کند. من پس از مطلع شدن از این موضوع و دریافت بعضی از گزارش‌ها، مذاکراتی با همکاران شیمیستم در دانشگاه داشتم و با کسانی که اتفاقاً تخصص نانو ذرات داشتند صحبت کردم و تقریباً همه آن‌ها بدون استثنا گفتند که چنین برنامه‌ای پایه علمی ندارد و امکان‌پذیر نیست و اصلاً نمونه‌ای از آن در این مقیاس وسیع در هیچ کجای دنیا انجام نشده است.
حسین آخانی با اشاره به اینکه به‌عنوان زیست‌شناس نگرانی‌های بسیار جدی از ورود حجم بالای نانو ذرات تیتانیوم به حوزه تالاب داریم چراکه تحقیقات علمی نشان داده که این ذرات می‌تواند سبب تغییر در DNA و ایجاد موتاسیون (جهش) شده و سرطان‌زا باشند، می‌افزاید: اگر این ذرات در یک تالاب بسیار بزرگ همانند تالاب انزلی که چرخه‌های غذایی در آن بسیار گسترده بوده و شامل میکروارگانیسم‌ها، قارچ‌ها، آبزیان، گیاهان و حتی فراتر از آن پرنده‌ها است وارد شود، می‌تواند خطرات جدی هم برای سلامت اکوسیستم و هم سلامت مردم داشته باشد.
گام برداشتن به سمت آبادانی کشور و رفع معضلات بدون همراهی و همدلی مردم و حفظ اعتمادشان ممکن نیست. ازاین‌رو انتظار می‌رود در مورد طرح احیای تالاب انزلی به روش نوین ازآنجاکه در سرنوشت تالاب و سلامت مردم بسیار تأثیرگذار است، انجام مطالعات، بررسی‌ها و ارزیابی‌ها به‌دقت انجام و نتایج به‌صورت شفاف اعلام شود.
آخانی با اشاره به وابستگی شرکت گرداننده طرح به خانه کشاورز، اظهار می‌کند: وقتی قبل از آنکه توسط دستگاه‌های علمی و محققان موردبررسی قرار گیرد و بدون طی کردن تمام مراحل قانونی و دقت‌های علمی به این طرح بودجه داده می‌شود، این شبهه را ایجاد می‌کند که دست‌هایی در کار است که این طرح نهایتاً انجام شود.
این استاد دانشگاه همچنین بیان می‌کند: جای سوال است چرا برای کشوری با وسعت یک‌میلیون و ۶۴۸ هزار کیلومتری که بسیاری از تالاب‌هایش مشکل دارد و در بودجه سال ۹۸ کشور تنها ۳ میلیارد تومان برای این تالاب‌ها اعتبار در نظر گرفته‌شده اما برای چنین پروژه‌ای قبل از اینکه مسیر قانونی و تأمین بودجه از طریق مجلس شورای اسلامی را طی کند اعتبار ۸۵ میلیارد تومانی به‌عنوان پیش‌پرداخت از محل بودجه خشک‌سالی کشور مدنظر قرار می‌گیرد.
اجرای طرح در ۱۶ هکتار از استخرهای حاشیه تالاب
مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست گیلان در آستانه سفر رئیس‌جمهور به استان دراین‌باره در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه طرح زیست پالایی بایوجمی در سال ۹۴ به کارگروه احیای تالاب انزلی ارائه شد و پس از بررسی در زیر کمیته‌های فنی کارگروه احیای تالاب انزلی مقرر شد با نظارت پژوهشکده آبزی‌پروری در منطقه‌ای خارج از محدوده و در حاشیه تالاب انزلی طرح اجرا شود، اظهار می‌کند: این طرح در ۱۶ هکتار از استخرهای حاشیه تالاب مخصوص بازسازی ذخایر ماهیان تالاب انزلی با همکاری شیلات گیلان اجرا شد.
قربانعلی محمدپور با اشاره به اینکه قطعات انتخاب‌شده دارای شرایط مشابه اکوسیستمی تالاب هستند و در داخل آن‌ها لارو ماهی سفید، ماهیان مولد تالاب و ماهیان گوشتی به همراه استخرهای شاهد در نظر گرفته شد و از لحاظ تأثیر بر روی پارامترهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی مقایسه انجام گرفته است، می‌افزاید: پارامترهای میزان سموم، فلزات سنگین و تأثیرات آن بر زیستمندان نیز توسط پژوهشکده آبزی‌پروری اندازه‌گیری و در حال تنظیم گزارش نهایی است.
وی ادامه داد: این طرح در سیستم‌های تصفیه فاضلاب و استخرهای پرورش ماهی در کشور و خارج از کشور سابقه اجرایی دارد.
میزان سموم و فلزات سنگین اجرای طرح در حال بررسی است
وی در ادامه درباره زمان و هزینه پروژه نیز به خبرنگار مهر توضیح می‌دهد: در صورت موفقیت طرح پایلوت، مدت اجرای پروژه سه سال پیش‌بینی شده است. هزینه‌های مستقیم اجرای این طرح در تالاب انزلی به ازای حذف هر مترمکعب لجن برابر با ۵ هزار تومان برآورد شده که متناسب با مساحت محدوده در نظر گرفته‌شده برای عملیات احیا محاسبه می‌شود.
محمدپور درباره میزان سموم و فلزات سنگین رهاشده به دنبال اجرای طرح و تأثیر آن بر زیستمندان تالاب و انسان‌های ساکن حاشیه تالاب بیان می‌کند: مقرر است اثرات مواد به کار گرفته‌شده و فلزات سنگین بر بافت آبزیان در پروژه ارزیابی ریسک، توسط اساتید دانشگاه تهران موردمطالعه تخصصی و فنی قرار گیرد، به‌طوری‌که از بخش‌های متفاوت بافت آبزیان به‌ویژه ماهی به‌عنوان‌مثال پوست، بافت میانی، برانش، خون و… نمونه‌برداری و در آزمایشگاه معتبر داخلی و خارجی تحت آنالیز و آزمایش قرار گیرد. بدیهی است نتایج این مطالعات در اجرای پروژه تعیین کننده است.
لزوم اتخاذ تصمیمی درست
تالاب انزلی گنجینه ارزشمند زیستی برای گیلان و ایران محسوب می‌شود و زندگی زیستمندان و اهالی حاشیه تالاب به سرنوشت تالاب گره‌خورده، ازاین‌رو احیای تالاب انزلی و رفع معضلات آن هدفی متعالی است اما انتظار می‌رود این موضوع با مجموعه‌ای از اقدامات سنجیده و بررسی‌های گسترده و عزم و مشارکت همگانی مسئولان، کارشناسان خبره و مردم محقق شود.
امید می‌رود اعلام نتایج بررسی‌ها و مطالعات انجام‌گرفته با توجه به نظرات مثبت و منفی متخصصان نسبت به عواقب اجرای این طرح به صحیح‌ترین تصمیمات منجر شود.