به گزارش خبرنگار مهر، گورستان «تخت فولاد» اصفهان یکی از مهم‌ترین گورستان‌های تاریخی در جهان اسلام است که مقابر و تکایای تاریخی متعددی دارد. به دلیل کثرت بزرگان مدفون در این گورستان از آن به عنوان قطعه‌ای از بهشت یاد کرده‌اند. متأسفانه این مجموعه تاریخی عظیم که قدمتش را تا پیش از اسلام نیز رسانده‌اند، حال و روز خوشی ندارد و مهم‌ترین دلیل برای این ناخوشی هم گردشگران داخلی و هم مسئولان محلی هستند.
در گزارش زیر به معرفی این بنا و همچنین مساله تخریب آن پرداخته‌ایم. لازم به ذکر است که تصاویر ارائه شده در این گزارش در نوروز ۹۸ توسط دوربین تلفن همراه خبرنگار مهر برداشته شده‌اند.
چرا به تخت فولاد نامیده شد؟
«تخت فولاد» در جنوب شرقی اصفهان به مساحت تقریبی ۷۵ هکتار قرار دارد و همردیف گورستان‌هایی چون «بقیع» در مدینه منوره و «وادی السلام» در نجف اشرف از متبرک‌ترین قبرستان‌ها در میان مسلمانان به شمار می‌رود. در منابع تاریخی از این گورستان بجز تخت فولاد با عناوینی چون «لسان الارض» و «بابا رکن الدین» (به دلیل وجود مقبره و تکیه بابا رکن الدین شیرازی، از مشاهیر عرفان قرن هشتم هجری و از شاگردان شرف الدین داود بن محمود قیصری) نیز یاد شده است.
اما درباره وجه تسمیه نام «تخت فولاد» گفته‌اند که این نام به دلیل وجود مقبره بابافولاد حلوایی از مشاهیر عارفان قرن دهم هجری در این گورستان است که این مزار اکنون در مرکز مخابرات فیض قرار دارد. این مرکز در پس از انقلاب در تخت فولاد جا خوش کرد.
نمی‌توان تاریخ دقیقی برای پیشینه این گورستان مشخص کرد، اما کارشناسان بر اساس برخی شواهد و وجود مقبره «یوشع نبی» از پیامبران بنی اسرائیل در این گورستان قدمت آن را به دوران پیش از اسلام باز می‌گردانند. این گورستان در دوره‌های مختلف تاریخی پس از اسلام نیز مشهور بوده و در وضعیت فعلی مقابر و تکیه‌هایی از دوران صفوی تا دوران معاصر در آن دیده می‌شود و بر این اساس می‌توان از آن به عنوان موزه معماری مقابر و تکیه ایران یاد کرد.
پس از پایان جنگ تحمیلی هشت ساله بخشی از این گورستان به دفن پیکرهای پاک شهدای اصفهانی اختصاص پیدا کرد و بدل به گلستان شهدای این شهر شد، اما روند دفن اموات در این گورستان از سال ۱۳۶۳ دیگر ممنوع شد و فقط شهدای جنگ و همچنین برخی از بزرگان معاصر که یا وصیتی می‌کردند یا برخی از همردیفانشان در این گورستان به خاک سپرده شده بودند، در تخت فولاد آرام گرفتند که از میان آنها می‌توان به زنده‌یادان دکتر عبدالجواد فلاطوری (بنیانگذار آکادمی علوم اسلامی در کلن آلمان و از نوادگان ملأ اسماعیل خواجویی) جلیل شهناز و حسن کسایی، از مشاهیر موسیقی معاصر اشاره کرد. همچنین در پس از انقلاب بزرگانی چون آیت‌الله شهید عطالله اشرفی اصفهانی (چهارمین شهید محراب) و دکتر جلال الدین همایی نیز در تخت فولاد آرام گرفتند که مزار این بزرگان اکنون در گلستان شهدا واقع است.
کثرت بزرگان علم، دین، ادب، فرهنگ و هنر ایران که در این گورستان مدفونند، حیرت انگیز است و از این لحاظ شاید بتوان آن را با گورستان «پرلاشز» پاریس مقایسه کرد. تأسف شدید این است که توریست‌های بسیاری از سراسر جهان برای بازدید از این گورستان به فرانسه می‌روند و دولت فرانسه از این طریق درآمد بسیاری کسب می‌کند، اما دولت ایران که سهل است، متولی گورستان تخت فولاد یعنی شهرداری اصفهان عاجز از کسب درآمد از طریق کشاندن توریست به این منطقه تاریخی است. بگذریم...
گوشه‌ای از اسامی بزرگان مشهور در تخت فولاد
بزرگان دین و علوم شرعی: سید محمدباقر چهارسوقی (مشهور به صاحب روضات)، حجت‌الاسلام محمدتقی فقیه احمدآبادی، صاحب کتاب شریف «مکیال المکارم»، میرزا ابوالمعالی کلباسی، آقا جمال خوانساری، از شاگردان محمدتقی مجلسی و صاحب کتاب‌هایی چون «مبدا و معاد»، «جبر و اختیار»، «شرح زیارت جامعه» و «عقاید النسا یا کلثوم ننه»، ملأ محمد اسماعیل خواجویی (از علمای مشهور عصر افشاری)، ملأ محمد حسین فشارکی، سید ابوالجعفر خادم الشریعه، میرزا یحیی مدرس بیدآبادی، آقا سید فضل الله بهشتی (پدر شهید آیت‌الله دکتر سید محمد بهشتی)، سید محمدباقر درچه‌ای، آقا حسین خوانساری، شیخ اسدالله فهامی، ملاحسینعلی تویسرکانی، سید رضی الدین محمد حسینی شیرازی، میر محمدباقر خاتون آبادی، ملأ محمدبن عبدالفتاح تنکابنی، بهاالدین محمدفاضل اصفهانی، محمدجواد صدرعاملی، میرزا بدیع موسوی درب امامی، ملأ عبدالکریم گزی، شیخ احمد بیدآبادی، سیداسدالله مستجاب الدعواتی (بنیانگذار مدرسه صدریه اصفهان) و...
بزرگان دین و فلسفه: میرفندرسکی، میرزا جهانگیرخان قشقایی، آخوند کاشی (از مهم‌ترین مدرسان حکمت صدرایی در حوزه اصفهان و استاد بزرگانی چون آقارحیم ارباب و آیت‌الله سید حسن مدرس) ملاحسن آرندی نایینی، آقارحیم ارباب (از فیلسوفان برجسته مکتب اصفهان و از هم‌بحثان مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی و استاد جلال الدین همایی و ملأ هاشم جنتی)، میرمحمدرضا بهشتی، شیخ اسدالله ایزدگشسب و...
بزرگان ادبیات: محمدکاظم واله، جواد مجدزاده (متخلص به صهبا، ادیب و شاعر)، میرزا حسن خان جباری انصاری، ابراهیم راه نجات (ادیب و روزنامه‌نگار عصر مشروطیت)، داراب افسر بختیاری، میرزا تقی خان سرتیپ، کمال الدین مجلسی، میرزا محمد مهدی خان مازندرانی، سید جعفر خاکشیر، میرزا محمود تبریزچی و...
عرفا: بابا رکن الدین شیرازی، حاج محمد صادق تخت فولادی (استاد شیخ حسنعلی نخودکی)، ملأ محمدعلی نوری، آقامحمد بیدآبادی، سید محمد صمصام (مشهور به بهلول اصفهان) و...
هنرمندان: درویش عبدالمجید طالقانی (خوشنویس مشهور اواخر عصر صفوی و استاد برجسته شکسته نستعلیق)، حاج میرزا آقا امامی (هنرمند مشهور و بانی احیای هنرهای صفوی مانند جلد سوخت، قلمدان سازی و گل مرغ، استاد محمود فرشچیان)، نایب اسدالله (از او به عنوان یکی از برجسته‌ترین نوازندگان نی در تاریخ ایران یاد کرده‌اند)، عبدالحسین سپنتا (بازیگر فیلم دختر لر، اولین فیلم ناطق ایرانی)، حاج میرزا زن العابدین اشرف الکتاب (خوشنویس)، میرزا محمد باقر نقاشباشی سمیرمی، محمدحسین مذهب، محمدکاظم مجنونی (هنرمند طراح نقش فرش)، جلال تاج اصفهانی (استاد برجسته موسیقی و آواز ایرانی و استاد خوانندگانی چون علیرضا افتخاری، حمیدرضا نوربخش و حسین خواجه امیری)، میرزا محمدحسین عنقا (متخلص به ملک الشعرا و خوشنویس) حسن کسایی، جلیل شهناز و...
اسامی بزرگانی که در بالا یاد شد شاید نام یک صدم بزرگان مدفون در تخت فولاد نیز نباشد.
روند تخریب
روند تخریب تخت فولاد از دوران پهلوی اول و با واگذاری بخش‌های از آن به مردم عادی برای ساخت مسکن آغاز شد. در اسناد و عکس‌های تاریخی تخت‌فولاد هیچ مدرکی دال بر وجود منازل مسکونی در محدوده این مجموعه مشاهده نشده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز که مدیریت این مجموعه بر عهده شهرداری اصفهان بوده تلاشی برای بازپس گیری مناطقی که اکنون به صورت مسکونی و تجاری در این بنای مقدس وجود ندارد، انجام نشد.
در حدود بیش از دو دهه پیش در کمال تعجب همه کارشناسان میراث فرهنگی طرح احداث مصلی اصفهان در این مجموعه کلید خورد و بر مبنای آن بیش از یک‌سوم آثار تاریخی آن از بین رفت. مصلایی که هنوز هم ساخت آن تمام نشده است. البته راقم این سطور ایرادی را بر ساخت مصلا در این بنای مقدس تاریخی وارد نمی‌داند. مجریان طرح می‌توانستند با بهره‌گیری از دانش کارشناسان میراث فرهنگی و استادان مرمت آثار باستانی بدون آنکه تخریبی در قبور تاریخی تخت فولاد صورت گیرد، مصلی را نیز بنا کنند.
همچنین انجام طرح‌های بدون برنامه‌ریزی و کار کارشناسی درست باعث شده تا روند تخریب این مجموعه تا به امروز لحظه‌ای قطع نشود. این تخریب هم شامل مقبره‌های قدیمی و هم شامل سنگ‌های قبور برای دوران معاصر است. به‌جز مسئولان مردم عادی و گردشگران نیز در این تخریب نقش عمده‌ای داشتند.
گزارش تصویری
متأسفانه مساله وندالیسم و یادگاری نویسی مشکل عمده این مجموعه تاریخی در وضعیت فعلی‌اش است. متأسفانه گردشگران و بازدیدکنندگان ایرانی حرمت این مکان مقدس را نگاه نداشته و در و دیوار تکیه‌های و بارگاه‌های مختلف را با قلم منحوس‌شان آلوده‌اند. لزوم فرهنگسازی برای مقابله با این پدیده زشت حس می‌شود. مدیریت این مجموعه اکنون برنامه‌هایی را مانند رواج هشتگ «یادگاری ننویسیم» در شبکه‌های مجازی در پیش گرفته که البته کافی نیست. همچنین این یادگاری‌ها بارها در روند تعمیرات این مجموعه پاک و زدوده شده‌اند، اما متأسفانه بازهم مردم به نگارش آنها و تکرار این کار زشت ادامه داده‌اند. در ذیل تصاویری از این یادگاری‌نویسی‌ها را ببینید:
در برخی از موارد هم آفت‌ها و شیره درختان در فصل بهار باعث فرسودگی مقابر شده است که در ذیل تصاویری از برخی از سنگ قبور ارزشمند در حال تخریب را شاهد هستید:
برخی از سنگ‌ها هم به نظر در اثر کثرت رفت و آمد مراجعان وضعیت مناسبی ندارند و باید به تعمیر آنها اقدام شود:
البته نباید فراموش کرد که در اقدامی مناسب برای حفظ سنگ قبورهای ارزشمند و تاریخی این مکان برخی از سنگ‌های نفیس برداشته و در موزه‌ای نگهداری می‌شوند. بازدیدکنندگان می‌توانند از این موزه که در تکیه سیدالعراقین تخت فولاد واقع است بازدید کنند.
در روند خیابان کشی در این محوطه تاریخی نیز برخی از سنگ قبرها در خیابان و خارج از بافت اصلی خود رها شده‌اند:
و تصاویری دیگری از وضعیت فعلی تخت فولاد:
تصویر زیر مزار درویش عبدالمجید طالقانی در تخت فولاد است، اما به نظر می‌آید که کاشی‌های آبی رنگ زیرین در این دهه‌ها و در روند تعمیرات به آن اضافه شده باشند و البته این کاشی‌ها هویت مزار درویش را از آن گرفته‌اند:
نگهداری و حفظ این مجموعه ارزشمند تاریخی یک وظیفه ملی است و به نظر شهرداری اصفهان به عنوان متولی این مجموعه به تنهایی توانایی این کار را ندارد. بجز ایام نوروز در هر سال که تعدادی از کارشناسان به گردشگران تخت فولاد اطلاعات تاریخی لازم را می‌دهند در باقی ایام سال این مکان ارزشمند تاریخی تقریباً خالی از کارشناس و حتی مأمور انتظامی برای حفظ آن است. به همین دلیل هم همه جرأت آن را دارند که با یادگاری نویسی جای جای این مکان را زخمی کنند. نگهداری از این مجموعه سترگ هزینه‌های بسیاری را می‌طلبد که از عهده شهرداری اصفهان خارج است. البته این مکان توانایی درآمدزایی زیادی را از طریق جذب توریسم دارد، بنابراین صرف هزینه برای تعمیرات و نگهداری آن بدون بازگشت سرمایه نیست. باید برای حفظ این میراث طرحی ملی را به کمک کارشناسان و متخصصان سازمان میراث فرهنگی آماده کرد.