خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ _ صادق وفایی: پس از دو مطلب «تورقی کوتاه در منابع تاریخی درباره غدیر و امامت امام علی (ع)» (در عید غدیر سال ۹۷)، «بررسی شگفتی‌های کلام درنهج‌البلاغه / پایینتراز خالق بالاتراز مخلوق» (در ماه رمضان سال گذشته) و «کتابی برای دانستن معنای «پایین‌تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق»» (در ماه رمضان سال ۹۳) این‌بار نوبت به بررسی بخش دیگری از شگفتی‌های شخصیت امام علی (ع) می‌رسد.
در نوشتاری که در ادامه می‌آید، به یکی از نامه‌های مندرج در نهج‌البلاغه می‌پردازیم. این نامه که سی‌ویکمین عنوان در بخش «نامه‌ها» ی نهج‌البلاغه است، وصیتی مفصل از امام علی (ع) به امام حسن (ع) است که پس از بازگشت از نبرد صفین نوشته شده است. متن عربی و ترجمه فارسی این نامه، صفحه ۵۷۹ تا ۵۹۷ نهج‌البلاغه‌ای را در بر می‌گیرد که دفتر نشر معارف در سال ۹۰ با ترجمه علی شیروانی منتشر کرد.
این نامه، ۳۰ پاراگراف یا بند دارد که درباره موضوعات مختلف هستند و آخرین‌شان درباره «زنان» است. این وصیت‌نامه به‌ترتیب درباره این موضوعات و عناوین است: انسان و حوادث روزگار، مراحل خودسازی، اخلاق اجتماعی، ضرورت تربیت فرزند، روش تربیت فرزند، ضرورت توجه به معنویات، ضرورت آخرت‌گرایی، معیارهای روابط اجتماعی، لزوم تلاش برای آخرت، نشانه‌های رحمت الهی، شرایط اجابت دعا، ضرورت یاد مرگ، اندازه در طلب، سفارش‌های گوناگون، حقوق دوستان، ارزش‌های اخلاقی، درباره زنان.
مرگ‌اندیشی و توجه به آخرت
این نامه هم مانند بسیاری از نامه‌ها و خطبه‌های نهج‌البلاغه با مرگ‌اندیشی و توجه به آخرت شروع می‌شود. نمونه بارزش این جمله‌اش است: «مرگ از آن کسی است که حیات از آن اوست.» امام علی (ع) در فرازهای ابتدایی این نامه می‌نویسد: «من از پشت‌کردن دنیا به خود، و سرکشی روزگار بر خود، و روی آوردن آخرت به خود، دریافتم که باید دیگران را رها سازم و به خود پردازم و همه همت خویش را در کار آخرت بندم و هرچند در اندیشه مردم هستم، در فکر خویش نیز باشم و غم خود نیز بخورم.» همچنین در ادامه می‌نویسد «منزلگاه [جاودانی] خویش را نیکو ساز و آخرت خود را به دنیایت مفروش.»
ضرورت آخرت‌گرایی را می‌توان در این جملات امام علی (ع) که در این نامه آمده‌اند، مشاهده کرد: «داستان کسانی که دنیا را آزموده‌اند داستان مسافرانی است که در منزلگاهی خراب و قحطی‌زده منزل دارند و آهنگ آن کردند که به جایی پر نعمت و سرسبز و خرّم و پر آب و گیاه روند.» چندسطر بعدتر هم درباره جبهه مقابل، می‌گوید: «و داستان کسانی که فریب دنیا را خوردند داستانی مسافرانی است که در منزلی سرسبز و پرنعمت بودند و از آنجا به سوی محلی خشک و ویران و بی‌آب و گیاه عزیمت کردند.» امام علی (ع) همچنین درباره کمک‌کردن به مستمندان و افرادی که نیازمند یاری هستند، مساله آخرت و برگشت خیر کمک را به فرد یادآوری کرده و می‌گوید: «هرکس از تو در حال توانگریت وامی بخواهد وجودش را مغتنم شمار و نیازش را برآور تا در روز دشواریت آن را به تو پردازد.» و در همین پاراگراف است که اضافه می‌کند «بدان که در برابرت گردنه‌ای دشوار است که مردم سبکبار راحت‌تر از آن عبور می‌کنند تا سنگین‌باران.»
در بحث ضرورت یاد مرگ امام علی (ع) خطاب به امام حسن (ع) می‌نویسد: «پسرم بدان که تو برای آخرت آفریده شده‌ای نه برای دنیا.» و همچنین در بخشی از همین بحث می‌نویسد: «پس بر حذر باش از اینکه مرگ تو را در حال گناه دریابد، گناهی که با خود می‌گفتی از آن توبه می‌کنم، و آن‌گاه مرگ میان تو و توبه‌ات فاصله انداخت، و بدین صورت خود را هلاک سازی.»
یکی از سوالاتی که عموماً درباره تنعّم و بهره‌مندی کافران و چهره‌های منفی تاریخ مطرح بوده این است که چرا انسان‌های بدعاقبت و اهالی جهنم، در این دنیا راحت و بی‌دردسر هستند در حالی‌که اهالی بهشت و در واقع مومنان، باید عموماً در سختی و رنج زندگی کنند؟ بخشی از نامه ۳۱ نهج‌البلاغه پاسخ به همین سوال است. امام علی (ع) می‌نویسد: «دنیا جویان چهارپایانی هستند برخی پای بسته و برخی رها شده، که عقل خود را از دست داده و به راهی ناشناخته گام نهاده‌اند» صاحب این قلم در توضیح تکمیلی درباره این مردم می‌گوید: «در وادی حیرت سرگردانند، ولی غرق در نعمت‌اند.»
توصیه برای حل مشکلات
امام علی (ع) در بخشی از این نامه، در زمینه توصیه به صبر برای حل مشکلات، به امام حسن (ع) می‌نویسد: «در هرجا که باشد، برای حق در گرداب سختی‌ها و مشکلات فرو شو. دین را عمیق بفهم. خود را به صبر و پایداری در امور ناخوش آینده عادت ده، که صبر و پایداری در راه حق نیکو اخلاقی است.» در ادامه همین بخش هم هست که امام (ع) می‌نویسد: «تنها از پروردگارت بخواه که بخشیدن و نبخشیدن به دست اوست.»
تربیت و روابط اجتماعی
بخشی از نامه مذکور همان‌طور که گفتیم، درباره تربیت فرزند است. امام علی (ع) در این‌باره، به سن پیری اشاره می‌کند و می‌گوید با رسیدنش به سن پیری تلاش دارد پیش از آن‌که هواهای نفسانی بر جوانش چیره شود، برایش وصیت بنویسد چون «دل جوان چونان زمین کشت نشده است، که هر بذری در آن افکنند، می‌پذیرد.» بنابراین با استناد بر این سخن امیرالمومنین (ع) جوان‌بودن طرفِ نصیحت، نمی‌توان مانع یا عامل پا پس کشیدن از نصیحت و خیرخواهی باشد.
جمله «آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران نپسند» از جملات مشهور امام علی (ع) و دیگر معصومین است که در نامه مورد بررسی در نهج‌البلاغه آمده است. در بخشی از نامه که امام مشغول وصیت درباره روابط اجتماعی است، نوشته شده است: «پسرم! خود را میزان میان خود و دیگران قرار بده. آنچه را برای خود می‌پسندی برای دیگران نیز بپسند و آنچه را برای خود نمی‌پسندی برای دیگران نیز نپسند. همان گونه که نمی‌خواهی بر تو ستم شود تو نیز به دیگران ستم مکن و همان گونه که می‌خواهی به تو نیکی شود تو نیز به دیگران نیکی نما. کاری که از دیگران زشت می‌شماری از خودت نیز زشت شمار.» همچنین در بندهای ۲۷ و ۲۸ درباره «حقوق دوستان» صحبت، و این نکته گوشزد شده است: «خیرخواهی خود را برای دوستت خالص نما، چه او را خوش آید چه ناخوش.» امام علی (ع)، دوست را کسی می‌داند که در نهان دوستی بورزد. همچنین می‌گوید بریدن از نادان برابر است با پیوستن به دانا.
در فرازهای مختلف نهج‌البلاغه شاهد تذکر و هشدار امام علی (ع) درباره اطمینان نکردن به دنیا هستیم. در بخشی از این نامه هم در این باره صحبت شده و امام (ع) می‌گوید: «هرکس به زمانه اطمینان کند زمانه به او خیانت ورزد.»
برخی از جملات مهم دیگر امام علی (ع) در فرازهایی از نامه که مربوط به روابط اجتماعی هستند، به این ترتیب است:
«با کسی که با تو به درشتی رفتار کرد نرمی کن که به زودی او نیز نسبت به تو نرم شود.»
«اگر خواستی از دوستت جدا شوی جایی برای او باقی گذار که اگر روزی خواست بازگردد، بتواند.»
«مبادا برادرت در گسستن از تو تواناتر از تو باشد در پیوستن با او.»
«ستم آن‌که به تو ستم کرد تو را گران نیاید، که او به زیان خویش و به سود تو می‌کوشد. پاداش آن‌که تو را شادمان کرد آن نیست که اندوهگینش سازی.»
بند ۲۹ نامه امام علی (ع) به امام حسن (ع) درباره ارزش‌های اخلاقی است، که در بخشی از آن آمده است: «پسرم! بدان رزق و روزی دو گونه است: یک روزی آن است که تو آن را می‌جویی و یک روزی آن است که او تو را می‌جوید، که اگر تو به سویش نروی او به نزد تو می‌آید.» همچنین در همین بخش است که می‌خوانیم: «چه زشت است فروتنی به وقت نیاز (داشتن) و ستم به وقت توانگری.»
«اندازه در طلب» یکی از موضوعات اخلاقی نامه ۳۱ نهج‌البلاغه است که امام علی (ع) درباره‌اش گفته: «هرکس به مقدار خویش بسنده کند، قدر و منزلتش پایدار است.»
از دیگر توصیه‌های تربیتی و اخلاقی امیرالمومنین (ع) در این نامه می‌توانیم به این جملات اشاره کنیم:
«شر را به تاخیر انداز زیرا هرگاه بخواهی می‌توانی آن را جلو بیندازی.»
«بنده دیگری مباش که خداوند آزادت آفریده. خیری که جز با شر به دست نیاید و آسایشی که جز با سختی فراهم نیاید، چه خیری در بر دارد؟»
یک برهان بدیع ضدّ شرک
امام علی (ع) در یکی از فرازهای نامه به امام حسن (ع) در بحث شرک و چندخدایی، برهانی دارد که بدیع و تازه می‌نماید و توسط فرد دیگری به کار نرفته است. البته در همسویی با این برهان، می‌توان فرازهای دعای جوشن کبیر یا آیات قرآن را نیز مثال زد. به‌هرحال برهان مذکور به این‌ترتیب است: «پسرم! بدان که اگر پروردگارت شریکی داشت فرستادگانش به سویت می‌آمدند.» خلاصه کلام هم این است که اگر خدای دیگری جز خدای یگانه وجود داشت، رسولان و فرستادگانش را برای هدایت و عبادتش به سمت مردم می‌فرستاد.
نشانه‌های رحمت خدا
شمارش و جلب توجه مخاطب به نشانه‌های رحمت الهی از جمله موارد مفهومی مهم نامه امام علی (ع) به امام حسن (ع) است. او در این نامه درباره رفتار خداوند در قبال مخاطب نامه یعنی امام حسن (ع) و در واقع خوانندگان نامه می‌گوید: «میان خودش و تو حاجب [و دربانی] ننهاد» و یا «اگر گناهی مرتکب شدی از توبه بازت نداشت، و در کیفر تو شتاب نکرد و بر بازگشتن به سویش نکوهشت نکرد و آنجا که سزاوار رسوایی بودی رسوایت نساخت و در پذیرش توبه‌ات سخت نگرفت و حساب گناهت را رسیدگی نکرد، از رحمت نومیدت نساخت، بلکه خودداریت از گناه را برایت حسنه قرار داد.»
بحث استجابت دعا
امام علی (ع) در بحث استجابت دعا نیز در این نامه مطالب ظریفی دارد که عموماً در مباحث عرفانی و رابطه بنده و خدا کاربرد دارند. امام (ع) می‌گوید: «پس تاخیر در اجابت دعا تو را نومید نکند، زیرا عطای خداوند به اندازه نیت است. چه‌بسا در اجابت دعایت تاخیر اندازد، تا پاداش دعاکننده بیشتر، و عطای آرزومند افزون‌تر گردد.» در این فراز از نامه، چند «چه‌بسا» وجود دارد که در ادامه «چه‌بسا» ی اول، تشکیل یک مثلث می‌دهند: «چه بسا چیزی را خواسته‌ای و به تو ندهد، ولی بهتر از آن را در دنیا یا آخرت به تو می‌دهند و یا صلاحت در آن بوده که آن را از تو دریغ دارند.» و «چه بسا چیزی از خداوند بخواهی که اگر عطایت کند موجب تباهی دینت شود.»
کسی که به خطا می‌رود و یا حق را از باطل تمیز نمی‌دهد، طالب دین نیست و در چنین شرایطی بهتر آن است که از رفتن باز ایستد.
سفارش‌های گوناگون
بند ۲۵ نامه ۳۱ نهج‌البلاغه دربرگیرنده سفارش‌های مختلف و گوناگون امام علی (ع) است که درباره مسائل متعدد است. این بند از نامه، جملات کوتاه و جالبی را شامل می‌شود که در این مطلب به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
«جبران آنچه به سبب نگفتن به دست نیاورده‌ای آسان‌تر است از به دست آوردن آنچه به سبب گفتن از دست داده‌ای.»
«تلخی ناامیدی بهتر از دست نیاز به سوی مردم دراز کردن است. کار و پیشه با پاکدامنی بهتر از توانگری با بدکارگی است.»
«زیاده‌گو بیهوده‌گو می‌شود.»
«ستم بر ناتوان زشت‌ترین نوع ستم است.»
«چه بسا دارو درد شود و دردْ دارو باشد. چه بسا خیرخواهی کند آن‌که ناصح نیست، و چه بسا خیانت کند آن‌که از او نصیحت خواسته شده.»
«از تکیه کردن بر آرزوها بر حذر باش، که آرزو سرمایه ابلهان است.»
«چه بسیار مال اندکی که از مال فراوان با برکت‌تر است.»
چکیده سفارش‌ها درباره زنان
بند سی‌ام نامه امام علی (ع) به امام حسن (ع) درباره زنان و سفارش‌هایی درباره این گروه بزرگ اجتماعی است. در همین نامه است که امام جمله معروف «زن مثل گل است» را به کار برده و یا فرزندش را از به‌کار بردن غیرت بیهوده در قبال زنان باز داشته است. جدا بودن این بند و پرداختن به آن به‌صورت مستقل، نشان از اهمیت جایگاه زن در دید امام علی (ع) دارد. در غیر این صورت، امام (ع) سفارش‌های خود درباره زنان را در همان بخش سفارش‌های مختلف نامه بیان می‌کرد.
در مجموع، از جمله موارد مهم سفارش امام علی (ع) درباره زن می‌توان به جملات زیر اشاره کرد.
«بیش از توانش کار به او مسپار، که زن گلی ظریف است نه کارفرما و خدمتگزار.»
«در تکریمش زیاده‌روی مکن، او رابه طمع مینداز که برای دیگران میانجی‌گری کند.»
«از غیرت ورزیدن بی‌مورد بپرهیز، زیرا سبب می‌شود که زن درستکار به نادرستی و زن پاکدامن به بدگمانی افتد.»