خبرگزاری مهر، گروه استانها- فائزه زنجانی: «شهری پنهان در اعماق کهن شهر تبریز»؛ شاید تصورش هم کمی هیجان انگیز باشد. وجود شهری در زیرزمین و درست در عمق دل تبریز، مسأله‌ای بوده که حرف آن شاید سال‌های سال بین مردم این شهر رد و بدل شده و بسیاری حتی از وجود راه‌های زیرزمینی و خانه‌های قدیمی دفن شده در زیر خاک تبریز، آن هم در برخی نقاط شهر سخن گفته‌اند. حرف‌هایی که تاکنون رنگ افسانه داشته و هیچ گاه جدی شمرده نشده است.
اما از سوی دیگر در طول چندین سال گذشته، سر بر آوردن بنایی تاریخی در جریان حفاری و خاکبرداری برخی پروژه‌های عمرانی، خود گویای واقعیتی دیگر است. مسأله‌ای که مطالعه زلزله‌های مخرب قرن‌های گذشته تبریز، باور آن را ساده‌تر می‌کند چرا که شهر تبریز در طول تاریخ بارها گرفتار زمین لرزه‌های بزرگی شده، زلزله‌هایی که سبب فروریختن قسمتی از شهر و دفن شدن آن زیر خروارها خاک شده است.
دریچه‌ای برای ورود به شهر زیرزمینی
چند روزی است که سر برآوردن بنایی از زیر خاک محله والمان در جریان حفاری یک پروژه عمرانی شهرداری به سوژه‌ای داغ برای تمامی رسانه‌ها و افراد تبدیل شده است و عکس‌های بنای ظاهر شده دست به دست می چرخد. بنایی که برخی‌ها، از آن به دریچه‌ای برای ورود به شهری زیرزمینی یاد می‌کنند. مثل اینکه افسانه‌های یاد شده رنگ واقعیت به خود گرفته است.
ایجاد پاساژ در محله والمان تبریز سال‌های سال است که رونق گرفته و مدتی است که بازار حفاری‌ها برای ساخت پروژه‌های عمرانی در این محله قدیمی تبریز داغ است. اما این بار درست در روند همین حفاری‌ها، به ناگاه زمین نشست پیدا می‌کند و اثری که تا حدود زیادی ویژگی یک بنای تاریخی را داراست، از دل زمین پدیدار می‌شود.
هر چند از همان ابتدا، میان کارشناسان در خصوص ماهیت بنا اختلاف‌هایی پدیدار شده و برخی بنای کشف شده را اثر تاریخی و نشانی از بناهای قدیمی شهر تبریز دانسته اما در مقابل برخی آن را بنایی نه چندان قدیمی و مربوط به چند دهه گذشته می‌دانند.
بلافاصله با انتشار تصاویری از بنا، مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان در محل حضور یافته و از همان روز دستور توقف اجرای پروژه صادر می‌شود تا بررسی‌های بیشتر بر روی بنا توسط کارشناسان اداره کل صورت گیرد. بررسی‌هایی که تاکنون نتایج آن، رسانه‌ای نشده و هیچکدام از مسئولان شهری و استانی نیز واکنشی در خصوص ماهیت این بنا نشان نداده‌اند.
برای بررسی بهتر وضعیت بنای کشف شده، وارد محله قدیمی والمان معروف به «بارون آواک» می‌شوم. چندین قدم که بر می‌دارم، متوجه حصارها و تابلوهای توقف ممنوع شده و تجمع مردم برای دیدن بنا، توجهم را به خود جلب می‌کند. بازار تحلیل‌ها هم در بین بازدیدکنندگان بنا داغ است.
بحث قدمت و تاریخ یک شهر در میان است
با یکی از جوانانی که به همراه دوستانش در محل حاضر شده و با دقت و حوصله دور تا دور قسمت خاکبرداری شده را بررسی می‌کند، هم صحبت می‌شوم. می‌گوید: «راستش این بنا برای من بسیار جالب و هیجان انگیز است. شوخی که نیست بحث قدمت و تاریخ یک شهر در میان است.»
حالا دوستش هم با هیجان بیشتر وارد کلاممان شده است. «حتی به احتمال بالا، شهر تبریز منحصر به یک لایه نباشد، ممکن است چندین لایه از شهر تاریخی تبریز در اعماق همین جایی که ما بر روی آن زندگی می‌کنیم، قرار گرفته باشد.»؛ این را می‌گوید و با ذوق و هیجان وارد بحث با دوستانش می‌شود.
وجود تونل از ارک تا والمان؛ افسانه یا واقعیت؟
خود را به زن و شوهری میانسالی که در کناری ایستاده‌اند، نزدیک می‌کنم. مرد با صدای نسبتاً بلندی حرف می‌زند، طوری که شنیدنش برای کسانی که در اطراف هستند، سخت نیست. «پدرم تعریف می‌کرد که از زیر زمین قلعه ارک تا بناهای اطراف و به خصوص همین محله، تونل‌هایی وجود داشته که سربازان می‌توانستند در مواقع خطر از طریق این تونل‌ها قلعه را ترک کرده و دشمن را دور بزنند. پدرم هم از پدرانش شنیده بود.»
هر چند این خاطره و داستان‌ها تنها به این مرد ختم نمی‌شود و قبل از آمدن به این محل در فضای مجازی هم از این نوع خاطره‌ها خوانده بودم. نظراتی که افراد در آن بر وجود راه زیرزمینی در اعماق تبریز اصرار داشتند.
تبریز واقعی کدام است؟
دختری جوان هم یک گوشه ایستاده و همچون دیگران در پی بررسی و تحلیل‌های مخصوص خود است. نزدیک تر می‌شوم و هم صحبت که می‌شویم، می‌گوید: «با دیدن این بنا و شنیدن اینکه اینجا می‌تواند راهی به سوی تبریز قدیم باشد، با خودم فکر می‌کنم که ما هم اکنون در تبریز واقعی زندگی می‌کنیم یا تبریز واقعی زیر شهری است که ما آن را ساخته‌ایم؟»
دسته‌ای دیگر هم یک گوشه ایستاده و با بیان سخنانی میان خود به تماشای بنا ایستاده‌اند. «جای جای تبریز پر از این نوع بناها است؛ از شتربان تا سرخاب و نوبر اما حیف که توجهی چندانی به آنها نمی‌شود.»
یکی از آنان می‌گوید: «بناهای این چنینی بهترین فرصت برای جذب گردشگر هستند، مگر دالان‌های و بناهایی که در کشورهای دیگر کشف شده، چه چیزی دارند که سالانه این همه گردشگر جذب می‌کنند؟»
آرامشی که از محله والمان رخت بربسته است
اما روی دیگر سکه، افرادی هستند که در جلوی مغازه‌ها و ساختمان‌های اطراف ایستاده اما بر خلاف دسته قبل هیجان و اشتیاقی به بنای کشف شده ندارند. یکی از آنان، خود را ساکن محله معرفی کرده و می‌گوید: «چندین سال است که با ایجاد پاساژ و اجرای پروژه‌های عمرانی، آسایش را از ساکنان محل گرفته‌اند و حال با پیدا شدن بنای مشکوک، پروژه متوقف و خیابان بسته شده است. به نظر تا مدت‌ها، روی آرامش را به خودمان نخواهیم دید.»
تمامی این اتفاقات در حالی است که مرتضی آبدار، مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان از انجام کارشناسی‌های لازم بر روی بنای کشف شده خبر داده و اعلام نتیجه قطعی در خصوص آن را به روزهای آخر هفته موکول می‌کند.
وی محله والمان را در حاشیه محدوده تاریخی و فرهنگی شهر دانسته و اجرای پروژه عمرانی در این قسمت را بدون اخذ مجوز از این سازمان عنوان می‌کند.
اما حال که چنین بنایی از دل زمین به بیرون راه یافته، آیا باید باور کنیم هر زمان که بر روی خیابان‌های شهر تبریز گام بر می‌داریم، قدم بر روی تاریخ و تمدن کهن شهر تبریز می‌گذاریم؟ آیا با تاریخی شناخته شدن بنا، باید افسانه وجود شهری زیرزمینی در تبریز را داستانی واقعی دانست؟ مردم تبریز هر چه زودتر منتظر اعلام نتایج کارشناسی‌های به عمل آمده هستند.