دعای عرفه سراسر عرفانی است/ روزی که توبه در آن مقبول خواهد شد

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه: روز عرفه روز توبه و تضرع به جانب خدا و اعتراف به گناهان است و به دنبال چنین پشیمانی و تصمیم بر ترک گناه است که خداوند به برکت اهل بیت پیامبر (ص) توبه گناهکار را می‌بخشد و چه عیدی‌ای بهتر از پاک شدن گناهان.

بنا به فرموده امام سجاد(ع) این روز روزی است که در آن درهای رحمت الهی باز بوده و خداوند عطای خود را بر مردم گسترانیده و بر همگان تفضّل فرموده است، به همین خاطر توبه در آن مقبول و دعا به اجابت خواهد رسید

یکی از فرصت های مهم در روز عرفه، که بسیار مورد تأکید ائمه معصومین و بزرگان دین قرار گرفته است، فرصت دعا و مسئلت از خداوند است. بنا به فرموده امام سجاد(ع) این روز روزی است که در آن درهای رحمت الهی باز بوده و خداوند عطای خود را بر مردم گسترانیده و بر همگان تفضّل فرموده است، به همین خاطر توبه در آن مقبول است و دعا به اجابت خواهد رسید.

در روایتی آمده است که امام سجاد(ع) در روز عرفه مردان و زنانی را دید که گدایی می کنند فرمود «هؤلاء شرار خلق اللّه، الناس مقبلون علی اللّه و هم مقبلون علی النّاس» اینها بدترین خلق خدا هستند (زیرا رحمت خداوند در این روز را نادیده گرفتند همانا) مردم به خدا روی می آورند و آنها روی به مردم می آورند.

اهمّیت دعا در این روز به قدری است که سید بن طاووس در اقبال، حدیثی از امام باقر(ع) نقل فرموده مبنی بر اینکه چنانچه روزه داری در این روز سبب ضعف از دعا شود باید این روز را افطار کرد.

به خاطر اهمیت دادن به دعاست که در این روز دعاهای بسیاری از اهل بیت عصمت و طهارت وارد شده است که همگی نشان از جلب رضایت و مغفرت پروردگار و طلب توبه از درگاه ذات کبریایی او دارند.

به زیارت امام حسین(ع) نیز در روز عرفه بسیار تاکید شده که حاکی از اهمیّت و جلالت شأن و بزرگی امام حسین(ع) و زمین کربلا است. آنچه از ظاهر برخی روایات معلوم می شود آن است که روز عرفه خداوند ابتدا بر زوار قبر امام حسین توجه می فرماید و آنگاه به حاضران در عرفات.

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: انّ اللّه تبارک و تعالی یتجلّی لزوّار قبر الحسین(ع) قبل اهل العرفات و یقضی حوائجهم و یغفر ذنوبهم و یشفّعهم فی مسائلهم ثمّ یأتی اهل عرفه فیفعل بهم ذلک. خداوند تبارک و تعالی در روز عرفه، قبل از اهل عرفات، بر زوار قبر امام حسین(ع) تجلّی فرموده و حوائج ایشان را رفع و گناهانشان را می بخشد و در مشکلاتشان یاری خواهد نمود آنگاه به سراغ اهل عرفات آمده و مثل همین انجام می دهد.

همچنین امام صادق(ع) در حدیث دیگری فرمود: اذا کان یوم عرفه نظر اللّه تعالی الی زوّار قبر الحسین بن علی(ع) فقال: ارجعوا مغفوراً لکم ما مضی و لا یکتب علی احد ذنب سبعین یوماً من یوم ینصرف. چون روز عرفه شود خداوند بر زوار قبر حسین(ع) نظر انداخته می فرماید بازگردید در حالی که گناهان گذشته شما را بخشیده ام و بر هیچیک از شما از زمان انصراف از زیارت گناهی تا هفتاد روز نمی نویسم.

پس روز عرفه روز بهره گیری از فرصت های بسیاری است که بواسطه فزونی رحمت خداوند در این روز می توان از آنها بهره گرفت، روزی که تنها در سال یک بار به انسان رو می کند.

آیت الله مصباح یزدی در این باره می گوید: در میان همه روزهای مبارک و مقدس، این روز یک ویژگی‌هایی دارد که در سایر ایام، حتی در اعیاد شریفه و سایر ایام متبرکه به این پایه دیده نمی‏شود. بر اساس آنچه از روایات استفاده می‏ شود اهمیت توجه و نیایش با خدای متعال در این روز به‌قدری است که فرموده‌اند: اگر روزه گرفتن باعث سستی در عبادت ودعا بشود، روزه نگیرید؛ با این‌که روزه یکی از بزرگترین عبادات است که: «الصّوم لی»؛ ولی امروز آن‌قدر دعا و توجه به خدای متعال مطلوب است که گفته‌اند: اگر روزه مانع می‏ شود، روزه را ترک کنید؛ به خصوص از هنگام زوال تا موقع غروب آفتاب، انواع دعاها و تسبیحاتی وارد شده که نشانه عظمت این روز و نزول برکات و رحمت‌های بی ‏پایان از طرف خدای متعال بر بندگان شایسته اوست.

وی ادامه می دهد: امام ـ‌رحمه‌الله‌ـ در بعضی از فرمایشاتشان دارند که امثال بنده را می ‏فرمایدـ‌ ما باید دعا «بخوانیم»؛ ما دعا نمی ‏کنیم؛ دعاهایی را که بزرگان کرده‌اند، ما می‏ خوانیم. به تعبیر بنده، ما ادای دعا کردن را درمی ‏آوریم؛ دعا را یک کس دیگری کرده، آن که دعا کرده؛ مقتضای این جور دعا خواندن این است که حال ما این چنین باشد که: خدایا! ما لیاقت دعا کردن نداریم؛ می‏خواهیم ادای دعاخوان‏ها را در بیاوریم. اما خدا آن قدر کریم است که وقتی کسانی ادای بنده‏ های شایسته ‏اش را درمی ‏آورند، می ‏پذیرد.

اگر در هر جمله‏ دعای عرفه دقت کنیم، می‏ بینیم یک عالم معنا در آن نهفته است. اگر سعی کنیم که بعضی از فَقَرات را به جای دعا خواندن، دعا کنیم و بعضی از این دعاها را از دلمان بگوییم، قطعاً مشکلات ما حل می ‏شود؛ قطعاً رحمت خدا بر ما نازل می‏شود

وی می افزاید: اگر در هر جمله‏ دعای عرفه دقت کنیم، می‏ بینیم یک عالم معنا در آن نهفته است. اگر سعی کنیم که بعضی از فَقَرات را به جای دعا خواندن، دعا کنیم و بعضی از این دعاها را از دلمان بگوییم، قطعاً مشکلات ما حل می ‏شود؛ قطعاً رحمت خدا بر ما نازل می‏شود. اما افسوس که مثل بنده، اگر هزار بار هم اینها را بخوانم، دلم خبردار نمی ‏شود؛ فقط لقلقه زبانی است. البته همین را هم خدا برایش اجری قائل است، حتی اگر دعا را بخوانی، ولی نفهمی یعنی چه، توجه هم نکنی، همین هم قبول است. باید خدا را شکر کنیم که با این همه روسیاهی‏ ها، باز هم به ما توفیق می‏دهد که دستی به دعا بلند کنیم، ادای دعاخوان‏ها را در بیاوریم.

وی ادامه می دهد: درس اول این دعای عرفه شکر خداست؛ یاد گرفتن این‌که درباره نعمت‌های خدا بیاندیشیم؛ هم از این‌که این نعمت‌ها راداریم، لذت ببریم؛ هم این کمبودها به نظر ما جلوه‏ ای نکند؛ هم از این نعمت‌ها سوء استفاده نکنیم؛ هم درمقام شکر بر بیاییم، که آن شکر ما را جلو می‏برد و وسیله قرب می‏شود.

وی معتقد است: درس دوم که از این دعا به‌دست می ‏آید این است که آدم همیشه زشتی‏های خودش را با خوبی‏ های خدا مقایسه کند. خدایا! من چه کردم، من چه کردم؟ با این کار زمینه ‏ای فراهم می‏شود که آدم مقداری به پستی خودش، به بیچارگی خودش پی ببرد. اولین فایده‏اش این است که مغرور نمی‏شود؛ بدی این آدمیزاد بیچاره این است که وقتی خدا نعمت معنوی هم به او می‏دهد، هدایت هم می‏شود و یک قدم خوبی هم بر می‏دارد و می‏آید راه بیافتد، شیطان وسوسه‏اش می‏کند، مغرورش می‌کند؛ بله! من حالا یک چیزی شدم! من از بنده‏های دیگر بهترم! همین غرور موجب سقوطش می‏شود.

آیت الله مصباح یزدی می گوید: ما وقتی مقایسه کنیم که خدا چه نعمت‌هایی به من داده و من در مقابلش چقدر بی‌شرمی کردم، چقدر پستم، اگر آدم کسی را که به او خدمت کرده، نادیده بگیرد، خودش به خودش می‏گوید: چقدر جفاکارم، چقدر بی‏معرفتم! در مقابل این همه نعمت‌های خدا اگر آدم قدردانی نکند، جا ندارد به خودش بگوید: چقدر بی‏معرفتی، چقدر ناسپاسی؟! «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفّارٌ.»

وی ادامه می دهد: نتیجه آخر این‌که انسان با همه این زشتی‏ها و پلیدی‏ها امیدش از خدا قطع نشود. اگر امید آدم از خدا قطع بشود، معنایش این است که خوبی‏های خدا محدود است و دیگر تمام شده و بیشتر از این ادامه ندارد؛ در این صورت باز خدا را نشناخته‌ایم. با همه پستی‏ها، و زشتی‌هایی که آدم دارد، هیچ وقت نباید از خدا ناامید بشود. باید خدا را آن‌قدر بزرگ و مهربان بداند که حتی وقتی که در پست‏ترین حالت است، اگر یک لحظه به خدا توجه کند و از کارش پشیمان شود، خدا نادیده نمی‏گیرد.

یکی از دعاهایی که در روز عرفه بسیار بر آن تاکید شده است خواندن دعای پرفیض عرفه است. دعایی که از حضرت امام حسین(ع) صادر شده و سرشار از مضامین و معارف الهی است. یکی از وجوهی که می توان به این دعا نگریست، از منظر عرفانی است. نه تنها در این دعا بلکه در بسیار از معارف ما مضامین عرفانی وجود دارد اما این مسئله در دعای عرفه مشهودتر است به طوری که کارشناسان بر این باورند که دعای عرفه سراسر عرفانی است.

حجت الاسلام بهرام دلیر عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در مورد آموزه های عرفانی دعای عرفه به خبرنگار مهر گفت: تمام فقرات دعای عرفه امام حسین و همچنین دعای عرفه امام سجاد(ع) به نوعی عرفانی است. یعنی اگر از اول تا آخر این دعا را مرور کنیم و عشق بازی امام و دلدادگی او به پروردگار عالم که از رغبت خود سخن می گوید و آن حالات اباعبدالله در نظر بگیریم، این دعا سراسر عرفانی است.

وی ادامه داد: آغاز دعای عرفه با این فراز است که «اَلْحَمْدُ لله الَّذی لَیْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ» کسی نمی تواند حکمی که خدا براند و قضای پروردگار عالم را تغییر دهد. «وَلا لِعَطائِهِ مانِعٌ» خدا اگر عطا کند، عالم و آدم جمع شود نمی توانند مانع از عطای خداوند شوند. «وَلا کَصُنْعِهِ صُنْعُ صانِعٍ» هیچ صنعتی به صنعت پروردگار عالم نمی رسد...

وی افزود: این فقرات آغازین دعای عرفه است که خدای عالم در جورد و کرم قلمرو بی نهایتی دارد.

دلیر گفت: دعا ادامه پیدا می کند تا به این جمله می رسد که «اَللّهُمَّ اِنّی اَرْغَبُ إِلَیْکَ» یعنی خدایا من به سوی تو رغبت می نمایم یعنی عاشق تو هستم. «وَ اَشْهَدُ بِالرُّبُوبِیَّةِ لَکَ مُقِرّاً بِاَنَّکَ رَبّی» یعنی پروردگاری تو گواهی می دهم، اقرارکننده ام که تو پروردگار منی.

وی ادامه داد: عرفان چیست؟ عرفان به معنی ماسوی الله را پشت سر نهادن و با تمام وجود به سوی او شتافتن است. عرفان انقطاع از ماسوی الله است و اینکه رب خود را فقط خدا بدانیم. «وَ اِلَیْکَ مَرَدّی اِبْتَدَاْتَنی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ اَنْ اَکُونَ شَیْئاً مَذْکُورا» یعنی بازگشت من به سوی تو است، وجودم را با نعمتت آغاز کردی پیش از آنکه موجودی قابل ذکر باشم. تمام جملات، کلمات، فقرا و گزاره های دعای عرفه، غرق در عشق پروردگار عالم است.

این نیست که ما دعای عرفه را بعدی از ابعاد عرفان بدانیم، دعای عرفه در یک نگاه کلی، همه اش عرفان است. یا از توحید بحث می کند یا از اسمای حسنی الهی و یا از انسان کامل. هر سه موضوع در دعای عرفه موج می زند. کلمه به کلمه دعای عرفه سرشار از معانی و گزاره های عرفانی است

این کارشناس عرفان اسلامی گفت: این نیست که ما دعای عرفه را بعدی از ابعاد عرفان بدانیم، دعای عرفه در یک نگاه کلی، همه اش عرفان است. یا از توحید بحث می کند یا از اسمای حسنی الهی و یا از انسان کامل. هر سه موضوع در دعای عرفه موج می زند. کلمه به کلمه دعای عرفه سرشار از معانی و گزاره های عرفانی است.

وی در پاسخ به این سوال که ما در تراث فکری خود دعاها و متونی سراسر عرفانی داریم اما چرا باز هم می بینیم که عده ای جذب عرفان های دروغین می شوند، گفت: شخصیت های بزرگی برای دعای عرفه کتاب نوشته اند. علامه جعفری، آقای زمردیان، آقای فاضلی که کتاب عرفان عرفه را دارد و... از این دست هستند. عرضه این موضوع به اندازه کافی شده است اما متاسفانه گاهی تقاضای این امر وجود ندارد. ما فقه امام صادق را داریم ولی باز می بینیم عده ای باید و نبایدهای زندگی خود را از مکاتب بشری می گیرند. آیا در زمینه فقه کاری نشده است؟ یا عرضه نشده است؟ قطعاً عرضه شده است.

وی ادامه داد: ما در غرب و جنوب شرقی آسیا عرفان نداریم. نام آنها را نمی توان عرفان دروغین نهاد چون عرفان دروغین نمی شود. اینها اصلاً عرفان نیست بلکه تکنولوژی فکر است و با رویکردهای روانشناختی نوشته شده است و ربطی به عرفان ندارد.

وی افزود: همه ما دعای عرفه می خوانیم اما نیاز داریم با مفاهیم و معنای آن آشنا شویم. دعاهای ما با ماهیت انسان شناسی سازگار است. عرفان اهل بیت با فطرت انسانی سازگار است. چیزهایی مانند اُشو، کریشنا مورتی، دالایی لاما و سای بابا و... حقیقتاً عرفان نیست و با هویت انسانی ناسازگارند.

وی اظهار داشت: عرفان همه ائمه در دعاها و... در یک راستا است اما مدعیان دروغین عرفان هر کس ساز خود را می زند و با هم سازگار نیستند و پارادکس دارند.

حجت الاسلام بهرام دلیر گفت: معانی و مفاهیم عمیق عرفانی در دعاهای اهل بیت است چون اهل بیت وقتی با ما صحبت می کنند وسع ما کم است و سطح صحبت با افراد بنا بر ظرفیت آن فرد تفاوت می کند. وقتی که اهل بیت با خدا سخن می گویند، اوج عرفان و معنویت و معارف را شاهد هستیم. در دعای عرفه داریم که «یا اَسْمَعَ السّامِعینَ یا اَبْصَرَ النّاظِرینَ وَیا اَسْرَعَ الْحاسِبینَ وَیا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ» یعنی ای شنواترین شنوایان، ای بیناترین بینایان، و ای سریع ترین حسابرسان، و ای مهربان ترین مهربانان. از این فقرات می آموزیم که انسان باید بشنود، شنیدن برای انسان معرفت افزایی دارد. بالاترین سامع خود حضرت حق است. خدا در اوج محاسبه گری در اوج رحمت و رحمانیت هم هست.

وی ادامه داد: دعای عرفه برای صاحبان قدرت و سیاست، موجب می شود که خود را بشناسد. امام که معصوم است و نوه رسول الله است ولی وقتی به خود می رسد می گوید «اِلـهی اَنـَا الْفَقیرُ فی غِنایَ فَکَیْفَ لا اَکُونُ فَقیراً فی فَقْری» یعنی خدایا، در عین توانگری تهیدستم، پس چگونه در تهیدستی تهیدست نباشم. «اِلـهی اَنـَا الْجاهِلُ فی عِلْمی فَکَیْفَ لا اَکُونُ جَهُولاً فی جَهْلی» یعنی خدایا در عین دانایی نادانم، پس چگونه در عین نادانی نادان نباشم. برخی سواد اندکی دارند ولی خیال می کنند ره به جایی برده اند در حالی که همه باید از حسین ابن علی(ع) یاد بگیریم که در مقابل خدا این جملات را به کار می برد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: عرفان نمی تواند کاذب باشد و آن قطعاً عرفان نیست و دکه بازی است. عرفانی که از خدا دم نزند و خود و دیگران را رهنمون به سوی حق نکند، عرفه نیست. عرفان بریده از پروردگار عالم عرفان نیست.

وی ادامه داد: با زبان های مختلف باید دعای عرفه را ارائه کرد و ما در این زمینه کم کاری داشته ایم. اما باید توجه داشت که منبع عرفان که همان اهل بیت هستند را نباید رها کنیم که جایی غیر از عرفان اهل بیت، سراب و برهوت است.

وی در پایان اظهار داشت: ما دعای عرفه را خلاصه در عرفان نمی کنیم و قطعاً ابعاد دیگری هم دارد ولی معرفی دعای عرفه به عنوان یک دعای عرفانی به معنی کوچک کردن این دعا نیست. عرفان به معنی شوق وصال پروردگار عالم و ناله از فراق حق است و این مسئله در دعای عرفه موج می زند. دغدغه دعای عرفه و خلاصه آن رسیدن به پروردگار عالم و نالیدن از دور افتادن از خداست و به دنبال دوری جستن از ماسوی الله است.