به گزارش خبرنگار مهر، پس از رخداد مهم ورود اسلام به سرزمین ایران، ایرانیان به جای توجه به نظام حاکم، به مکتب اهل بیت علقه پیدا کرده و پیروی از امیرالمومنین امام علی بن ابی‌طالب و فرزندانش را بر جریان‌های سیاسی رایج ترجیح دادند. ایرانیان در بسیاری از بزنگاه‌ها نیز نیروی فکری و تئوریک و البته نظامی خود را در جهت احقاق برتری سیاسی مکتب اهل بیت به کار بردند که از میان آنها می‌توان به حضور جدی نظامی ایرانیان در قیام مختار ثقفی، تلاش ایرانیان در نهضت شعوبیه و... اشاره کرد.
این علقه ایرانی‌ها به اهل بیت باعث شد حتی باعث سواستفاده عباسیون شد. آنها با تبلیغات دروغین ایرانیان را به طرف خود کشاندند، اما پس از پیروزی بر امویان، طریق دیگری را در پیش گرفته و بر ائمه و شیعیان بسیار سخت گرفتند. هرچند که تلاش‌های سیاسی و نظامی برای حکومت دوباره اهل بیت با شکست مواجه شد، اما موتور اندیشه ورزی و تلاش ذوقی و ادبی ایرانیان هیچگاه از کار نیوفتاد. در این برهه‌ها فرهنگ عامه ایران به تاسی از تاریخ صدر اسلام، سرشار شد از داستان‌ها و روایت‌های سلحشوری امام علی بن ابی‌طالب (ع) و اصحابش و این قصه‌ها سینه به سینه نقل می‌شدند.
پس از استیلای کامل صفویه بر ایران شیعه و مکتب اهل بیت به عنوان مذهب رسمی کشور معرفی شد و به همین مناسبت ایرانیان که در طول تاریخ مجال چندانی برای مکتوب کردن تلاش‌های ذوقی و ادبی خود نداشتند، فرصتی تاریخی پیدا کردند تا بتوانند بجز اصول عقاید، روایت‌های فرهنگ عامه‌ای خود را نیز در قالب کتاب کار کنند و همچنین مناسک و آداب مذهبی خود را آزادانه و بدون ترس به جای بیاورند. آثاری چون «روضة الشهدا» اثر ملاحسین واعظ کاشفی محصول دورانی است که صفویان پیروزی‌های سیاسی مهمی به دست آورده و سراسر ایران سرشار از شور شیعه‌گری شده بود. همین کتاب بعدها منبع مهمی برای قوام تعزیه شد و البته سنتی به نام «روضه خوانی» را نیز پدید آورد.
در همین دوران نیز شرح رشادت‌ها و سلحشوری‌های امیرالمومنین (ع) توسط شاعران مختلفی به نظم درآمد. این آثار به نام‌هایی چون «حمله حیدری»، «جذبه حیدری»، «حرب حیدری» و... مشهور شدند و اکثرا به سبک شاهنامه فردوسی و در بحر متقارب سروده شده بودند. مشهورترین این آثار «حمله حیدری» اثر میرزامحمد رفیع باذل مشهدی، از پارسی گویان هند بود. این آثار سنتی به نام «حمله خوانی»را باعث شدند که همپای «روضه خوانی» قوام گرفت، اما نتوانست به مانند آن راه را ادامه دهد و به نسل امروز برسد. همچنین منابع حمله خوانی تاثیر مهمی بر سنت نقاشی قهوه‌خانه‌ای در دوران قاجار گذاشتند.
با فوت میرزا رفیع خان باذل مشهدی، «حمله حیدری» ناقص می‌ماند و پس از او تعدادی از شاعران تکلمه‌هایی بر «حمله حیدری» می‌نویسند و شاعرانی چون راجی کرمانی و آزاد بلگرامی با الهام از آن سرودن حمله‌های حیدری دیگری را آغاز می‌کنندمتاسفانه پژوهش‌های چندانی هم درباره «حمله حیدری» و آثار مشابه صورت نگرفته است و تعداد آنها بسیار قلیل است. با این اوصاف اما در سال ۱۳۹۴ پژوهش مهمی به نام «حمله حیدری با نگاهی به حماسه‌های دینی» تالیف سیدمرتضی طاهری برزکی و محسن باغ میرانی توسط انتشارات مرسل کاشان با شمارگان هزار نسخه، ۲۴۸ صفحه و بهای ۱۴ هزار تومان منتشر شد که کار تحقیقی مهمی درباره حمله حیدری و منابع مشابه و همچنین معرفی نسخه‌های خطی و چاپی آنهاست. به مناسبت عید سعید غدیر گفت‌وگویی با سیدمرتضی طاهری، از نویسندگان این کتاب داشته‌ایم.
امیرالمومنین (ع) در فرهنگ عامه ایران
طاهری درباره سنت سرودن اشعار درباره امیرالمومنین در تاریخ فرهنگ ایران به مهر گفت: پس از سرودن شاهنامه و رواج آن میان ایرانیان، بسیاری از شاعران به تبعیت از شاهنامه و در همان ساختار و وزن، مثنوی‌هایی سرودند که از میان مهم‌ترین آنها می‌توان به مثنوی «علی نامه» سروده شاعری با تخلص ربیع از قرن پنجم هجری اشاره کرد. می‌توان گفت که در این مثنوی‌ها شخصیت امیرالمومنین (ع) به جای «رستم» قرار گرفته است.
وی افزود: در قرون بعدی نیز آثاری چون «خاوران نامه» اثر ابن حسام خوسفی را داریم که روایت جنگ‌های اما علی بن ابی‌طالب در سرزمین خاوران به همراهی مالک اشتر است. در دوران صفویه باذل مشهدی «حمله حیدری» را به نظم درمی‌آورد که شامل بخش‌هایی از زندگانی پیامبر مکرم اسلام و همچنین شرح رشادت‌ها و سلحشوری‌های امیرالمومنین است که حجم بخش دوم بر بخش اول می‌چربد.
طاهری برزکی ادامه داد: با فوت میرزا رفیع خان باذل مشهدی، «حمله حیدری» ناقص می‌ماند و پس از او تعدادی از شاعران تکلمه‌هایی بر «حمله حیدری» می‌نویسند و شاعرانی چون راجی کرمانی و آزاد بلگرامی با الهام از آن سرودن حمله‌های حیدری دیگری را آغاز می‌کنند. به طور کل پس از فوت باذل تا دوره قاجار ۹ نفر از شاعران به سرودن ادامه «حمله حیدری» می‌پردازند و آخرین نسخه «حمله حیدری» سروده لطف الله قاجار هم‌اکنون در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم نگهداری می‌شود.
ترجمه حمله حیدری به زبان‌های متعدد
این مصحح و پژوهشگر نسخ خطی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به رواج «حمله حیدری» در میان پارسی زبانان و حتی استقبال از آن در دیگر زبان‌ها اشاره کرد و ادامه داد: پس از باذل، ملا بمانعلی راجی کرمانی «حمله حیدری» دیگری سرود که دو جلد از این کتاب با تصحیح یحیی طالبیان در دانشگاه کرمان منتشر شد و ادامه مجلدات آن هنوز تصحیح نشده است. پس از آن «حمله حیدری» حتی به دیگر زبان‌ها نیز ترجمه شد و اکنون نزدیک به هزار نسخه خطی از حمله حیدری در کتابخانه‌های متعددی در جهان نگهداری می‌شود.
ما اهتمام چندانی برای تصحیح، چاپ و انتشار «حمله حیدری» باذل و دیگر منابعی از این دست نداشتیم و همین باعث شده تا «حمله خوانی» رونق خود را از دست بدهدنویسنده کتاب «حمله حیدری با نگاهی به حماسه‌های دینی» همچنین با اشاره به محتوای پژوهش خود، گفت: فهرست همه نسخه‌های حمله حیدری را در این کتاب درج کرده و همچنین شرح زندگی و احوال و آرای همه سرایندگان را نیز درج آورده‌ام که مخاطبان می‌توانند برای آگاهی از این اطلاعات به کتاب مراجعه کنند.
طاهری برزکی در ادامه در پاسخ به سوالی در چگونگی شکل گیری سنت «حمله خوانی» در میان ایرانیان نیز اظهار کرد: در دوران آل بویه سنت «منقبت خوانی» رواج پیدا کرد. پس از دوران آل بویه که سنت نقالی شکل گرفته بود، منقبت خوانان همپای نقالان در قهوه خانه‌ها منقبت خوانی می‌کردند. پس از سرودن «حمله حیدری» نیز حمله خوانی شکل گرفت و بدل به یک آیین و سنت نمایشی شد. شرح روایت‌های سلحشوری حضرت امیر (ع) روحیه حماسی ایرانیان را تقویت می‌کرد.
وی افزود: روایت‌های شورانگیزی از «حمله خوانی» راجی کرمانی به ما رسیده است. راجی خود «حمله خوانی» می‌کرد. او اصالتا از زرتشتیان کرمان بود و گیوا تغییر دینش از زرتشتی به اسلام نیز در یکی از همین مراسم‌ها از روی صدق کامل انجام گرفت.
مصحح کتاب «انیس الاطباء» اثر محمدتقی‌بن‌محمد فارسی در ادامه به نقش و تاثیر پادشاهان صفوی بر رواج اندیشه‌ها و نقش‌مایه‌های شیعی در نظام فکری، ادبیات و فرهنگ عامه ایران اشاره کرد و گفت: پس از تثبیت حکومت صفویان و رواج مذهب شیعه، پادشاهان صفویه، به دلیل گسترش هرچه بیشتر مذهب تشیع دستور دادند که هیچ شاعری منقبت پادشاهان را نکند و همه شاعران ملزم شدند تا به منقبت ائمه شیعه (ع) بپردازند. آنان رسما اعلام کردند که شاعری درباری نمی‌خواهند. این کار باعث شد تا پرداختن به زندگی ائمه بویژه امیرالمومنین امام علی بن ابی‌طالب (ع) اهمیت ویژه‌ای پیدا کند.
طاهری برزکی گفت: پرداختن به زندگانی ائمه، شیوه روایی خاصی را می‌طلبید که مثنوی امکان آن را فراهم می‌کرد و اکثر این شاعران نیز در اصل جیره خوار شاهنامه فردوسی بودند. به همین دلیل نیز محتوای شاهنامه را تغییر داده و قهرمان ملی – دینی ایرانیان حضرت امیر المومنین (ع) شد.
چرا «حمله خوانی» ادامه پیدا نکرد؟
طاهری برزکی در بخش دیگری از این گفت‌وگو در پاسخ به سوالی مبنی بر علت ادامه پیدا نکردن سنت «حمله خوانی» در میان ایرانیان اظهار کرد: مهم‌ترین دلیل این است که ما اهتمام چندانی برای تصحیح، چاپ و انتشار «حمله حیدری» باذل و دیگر منابعی از این دست نداشتیم. من سال‌ها همکار بنیاد دایرةالمعارف اسلامی بودم و مطالب متنوعی نوشتم. در این دوره پس از دو سال کار توانستم و دیدن نسخه‌های متعدد توانستم پژوهش «حمله حیدری با نگاهی به حماسه‌های دینی» را به سامان برسانم، اما برای انتشار آن با مشکل مواجه شدم و در نهایت با هزینه شخصی آن را منتشر کردم.
«حمله حیدری» باذل مشهدی هم کتاب پرحجمی است و برای تصحیح آن باید سال‌ها زمان گذاشت و تازه پس از اتمام کار به دنبال ناشر گشت. بعید می‌دانم به دلیل حجمش ناشری حاضر به انتشارش شودوی افزود: «حمله حیدری» باذل مشهدی هم کتاب پرحجمی است و برای تصحیح آن باید سال‌ها زمان گذاشت و تازه پس از اتمام کار به دنبال ناشر گشت. بعید می‌دانم به دلیل حجمش ناشری حاضر به انتشارش شود. این حجم زیاد باعث شده تا حتی برای رساله‌های دکتری نیز به سراغ این متن نروند. واقعا این متن قابلیت آن را دارد تا بدل به موضوع دهه‌ها پایان نامه دکتری شود. موضوعاتی که هرکدام قطعا با دیگری تفاوت خواهند داشت.
مصحح کتاب «تاریخچه نایبیان و اسناد قنات سرداری در برزک» درباره روند تصحیح «حمله حیدری» شاعران دیگری بجز باذل مشهدی نیز گفت: درباره آنها نیز کار چندانی صورت نگرفته است. بجز تصحیح «حمله حیدری» توسط آقای طالبیان که آن هم نیمه کاره مانده، دیگر پژوهشگران در این دهه‌ها اهتمامی به این متون نداشته‌اند. به عنوان پیش از باذل، شاعری به نام فندرسکی کتاب «جذبه حیدری» را نوشت و این نسخه خطی هم هنوز چاپ نشده است. عده‌ای بر این باورند که شاید باذل مشهدی تحت تاثیر آن به سرودن «حمله حیدری» اقدام کرده باشد. عجیب آنکه هیچکس حتی ادوارد براون هم به این نسخه اشاره‌ای نکرده است. اگر درست به خاطرم مانده باشد نسخه فندرسکی هم‌اکنون در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. همین نگات باعث شده تا سنت «حمله خوانی» همپای سنت «روضه خوانی» رشد نکند و در دوران معاصر به فراموشی سپرده شود.