خبرگزاری مهر - گروه استانها: محرم با شور حسینی و یادآوری ایثار و رشادت آمد تا بار دیگر دوستداران سیدالشهدا (ع) در هر نقطه از سرزمین آفتاب، با رسوم و آئین دیرینه خود، به سوگ شهادت آن حضرت و یارانش بنشینند.
رسوم و آئین‌های سنتی سرمایه فرهنگی هر سرزمین هستند که ریشه در تاریخ، باورهای دینی و فرهنگ بومی دارند. برخی از آئین‌های سنتی دربردارنده هنجارها و باورهایی می‌باشند که طی قرون و اعصار، به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل شده و به امروز رسیده است.
مراسم عزاداری و سوگواری ماه‌های محرم و صفر نیز از جمله این آئین‌های سنتی است که در جای جای ایران هر ساله برگزار می‌شود. این آئین دارای تفاوت‌ها و ظرایف خاصی است که آن را در هر منطقه از کشور می‌توان دید. استان مرکزی نیز به واسطه قدمت چند هزار ساله برخی مناطق خود، از تنوع آئین‌های عاشورایی برخوردار است.
تاکنون ۱۲ آئین و مراسم مذهبی ویژه ایام محرم و عاشورای استان مرکزی ثبت ملی شده که شامل تعزیه سیار بازار اراک، وفس کمیجان و گرکان آشتیان، تعزیه تفرش، آئین نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، نخل بندان تفرش، مراسم علم گردانی روستای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آئین علم بران و همچنین مراسم چغچغه زنی روستای انجدان است.
تعزیه سیار بازار تاریخی اراک
تعزیه سیار بازار اراک از قدیمی ترین آئین‌های عزاداری در اراک است که پس از سه دهه دوباره با همت پیشکسوتان و فعالان عرصه تعزیه شهر اراک، احیا شد. طبق رسوم گذشته ابتدا نقاره زنان و شتران وارد بازار می‌شوند، سپس گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان می آیند و طول بازار را از ابتدا تا انتها طی می‌کنند. دسته شبیه خوانان وارد می‌شوند، هر دسته به طور مجزا گوشه‌هایی از یک تعزیه را می‌خوانند.
در گذشته اجرای تعزیه سیار به این صورت بود که هر روز از ایام محرم متعلق به یک تعزیه بود و تعزیه خوانان پس از تقسیم نسخه‌ها به گروه‌هایی تقسیم می‌شدند و هرکدام بخشی از تعزیه را در بازار که حسینیه اراک بود، می‌خواندند. تعزیه سیار اراک قدمتی طولانی دارد، در گذشته بازار اراک حسینیه اصلی مردم اراک بوده که دو هیأت بزرگ محله‌های قلعه و حصار در آن عزاداری می‌کردند.
علم گردانی هزاوه
در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه که مقارن با شب اول محرم می‌باشد، جمعی از سادات علم گردان هزاوه در این امامزاده حضور به هم می‌رسانند تا علم را برای گردش در ایام محرم آماده کنند. این علم یک قطعه چوب به ارتفاع ۶ متر و یک سرپنجه که نماد انسان است دارد. سرپنجه دو نوع است؛ سرپنجه نقره‌ای یکه تا روز نهم محرم بر روی تنه علم نصب می‌شود و سرپنجه طلایی که روز عاشورا نصب می‌شود و به هنگام نماز ظهر (لحظه شهادت امام حسین) سرپنجه را از تنه علم جدا می‌کنند. سادات هزاوه بعد از ظهر یا غروب، سه بار علم را دور امامزاده با نوحه‌های عاشورایی به گردش در می‌آورند، سپس مسافت ۶۰۰ متری را تا محلی که به نام تپه حاج مبارک مشهور است طی می‌کنند و علم روی تپه برده می‌شود.
چغچغه زنی انجدان
چغچغه وسیله‌ای است که به صورت جفت و به اشکال مختلف از جنس چوب تهیه می‌گردد. نمونه‌های قدیمی تر این ابزار در روستای انجدان به شکل تراش خورده و خراطی شده موجود می‌باشد. علت تمایز محرم در انجدان با دیگر مناطق علاوه بر پرشور بودن آن رسم خاصی است که تنها در این محل برگزار می‌گردد و برای سوگواران جذابیت خاصی داشته و این رسم خاص چغچغه زنی نام دارد.
بنابر تعریف محلیان هنگامی که واقعه کربلا اتفاق افتاد و خبر شهادت امام شیعیان و یارانش به گوش شیعیان رسید مردم از شنیدن این خبر بسیار سوگوار گشته و سنگ بر سر زدند. با گذشت زمان سنگ بر سر زدن در این نوع سوگواری مبدل به زدن دو قطعه چوب به هم شد. هر فرد برای خود دو قطعه چوب طوری تراش می‌داد که در دست گرفته شود و همان صدای سنگ زدن را بدهد و این رسم را چغچغه زنی نامیدند. چغچغه زنی در روز نهم محرم و روز یازدهم محرم صورت می‌پذیرد.
در روز نهم هیأت علی اصغر آماده حرکت در کوچه‌های روستا می‌شود و گروه چغچغه زن در دو صف به طوری که دو طرف کوچه باشند و روبروی هم جلوی هیأت حرکت می‌کنند و پیشاپیش همه تک خوان که معمولاً از سالخوردگان روستا می‌باشند نوحه خوانی می‌کند. صبح روز نهم محرم گروه از جلوی حسینیه شهدای انجدان حرکت کرده و کوچه به کوچه و محله به محله به سمت حسینیه دیلم آباد حرکت می‌کند و در مسیر سینه زنی، زنجیرزنی، نوحه خوانی و چغچغه زنی می‌کنند و همراه با نوای تک خوان چغچغه ها را یک بار خم شده و جلوی زانو می‌زنند و یک بار بلند شده و بالای سر به هم می‌زنند.
آئین نخل گردانی نراق
این مراسم یاد آور حمل اسرای کربلا با کجاوه حکومت یزید ماست. جنس نخل از چوب بوده و احتمالاً به خاطر آنکه کجاوه حمل اسرای کربلا از چوب درخت خرما بوده، نخل نام گرفته است. در نراق دو دستگاه نخل وجود دارد که یکی کوچک‌تر است. در روز شهادت امام علی (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) حاملین نخل که هر گروه از آنها پایه‌ای از نخل را به نام خود دارند، نخل بزرگ و کوچک را از جایگاه مخصوص نگهداری در جنب مسجد و آب انبار محله پایین نراق بیرون آورده و پس از حمل آن به خیابان اصلی نراق، شروع به آذین بندی آن با پارچه‌های سبز مشکی می‌کنند.
پس از آذین بندی به دنبال حرکت دسته‌های عزادار (زنجیر زن و سینه زن) ابتدا افراد مسن و روحانیون حرکت کرده و به دنبال آنها نخل را بلند کرده و حرکت می‌کنند. سپس آن را از مسیر بازار حرکت داده و پس از ساعتی توقف در مقابل مسجد جامع و آب انبار محله بالا و و عزاداری در مقابل مسجد جامع، مجدداً آنها را به محله سفلی حمل کرده و در جایگاه سرپوشیده جنب مسجد قرار می‌دهند.
نخل گردانی را می‌توان این طور تفسیر کرد که چون ایرانیان نسبت به امام حسین (ع) علاقه بسیار داشته اند و چون بدن امام پس از کشته شدن روی زمین مانده است و در ایران قدیم جنازه پادشاهان را با هودج شبیه نخل بود حمل می‌کردند، لذا برای احترام به امام حسین (ع) یک چنین تابوتی یا هودجی برای آن حضرت ساخته اند.
آئین نخل گردانی خمین
یکی از مراسم ریشه دار که در ارتباط با اعتقادات مردم شیعی در این شهرستان و در شهر خمین هر ساله و در روز عاشورا با همان شیوه‌ها و کیفیت سابق برگزار می‌شود مراسم نخل گردانی است. شروع مراسم نخل گردانی در خمین در دهه اول محرم و با تزئین نخل از طرف شورای نخل همراه است. یک روز قبل از محرم غبارروبی و عطر افشانی نخل صورت گرفته و درب نخل باز می‌شود.
روز اول چادرهای مشکی نخل موجود تعویض و چادرهای مشکی به تن نخل پوشانده می‌شود. روز سوم طناب کشی نخل انجام می‌شود. طناب کشی به مانند دیگر نخل‌های ایران باعث استحکام چارچوبه نخل شده و به صورت ذوزنقه، لوزی و متوازی الاضلاع انجام می‌شود. روز پنجم چادر روی نخل عوض می‌شود و روز ششم طره سبز نخل بسته می‌شود.
روز هفتم داخل نخل با پارچه‌های کتیبه دار و مزین به آیات قرآنی تزئین می‌شود. روز نهم و شب تاسوعا طرف راست و چپ نخل با نام‌های حضرت امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و در پیشانی نخل سپر و شمشیرها بسته می‌شود و در این روز تزئین نخل به پایان می‌رسد.
نخل گردانی خمین از صبح روز عاشورا و با انجام طناب کشی داخل نخل و بستن چوب‌های عمودی و پنجه‌های بالای آن شروع می‌شود. حاملین نخل را از جایگاه یاد شده بیرون آورده و آن را به طرف میدان پانزده خرداد حرکت می‌دهند و نخل در کنار امامزاده محمد قرارمی گیرد.
پس از نماز ظهر عاشورا نخل از جایگاه حرکت و به طرف امامزاده شاهزاده ابوطالب و جایگاه سرپوشیده حرکت داده شده و تا زمان انجام مراسم سال بعد در آنجا آرام می‌گیرد.
تعزیه روستای وفس کمیجان
تمامی اهالی روستای وفس که مدت‌ها قبل مهاجرت کرده‌اند، در ایام دهه اول محرم و به خصوص روزهای تاسوعا و عاشورا، حتماً در روستا حضور می‌یابند تا شاهد مراسم تعزیه باشند. تعزیه‌خوانان وفسی قدمت شروع تعزیه را بیش از ۲۲۰ سال می‌دانند و بعضی قدمت آن را به قبل‌تر از آن نیز برمی‌گردانند.
وفس به علت برگزاری باشکوه مراسم تعزیه و همچنین سایر مراسم‌ها و آئین‌های مذهبی به دارالمومنین معروف می‌باشد. برای تجسم بهتر اثر واقعه کربلا بیشتر وقایع را جلوی چشم مجسم می‌ساختند که شکل باقی‌مانده امروز به این صورت است که، مجسمه تنی خون آلود را جلوی هیأت‌های عزاداری حرکت می‌دهند و یا عده‌ای را لباس زنانه و دخترانه می‌پوشانند و بر شتران برهنه سوار می‌کنند و مانند اسیران کربلا همراه دسته‌های نوحه‌خوانی راه می‌اندازند و نوحه می‌خوانند.
آئین تعزیه در تفرش
تعزیه در لغت به معنی سوگواری و برپای داشتن یادبود عزیزان از دست رفته است، ولی در اصطلاح به گونه‌ای از نمایش مذهبی منظوم گفته می‌شود که در آن عده‌ای اهل ذوق و کار آشنا در مناسبت‌های مذهبی به ویژه ماه محرم اجرا می‌کنند.
در واقع تعزیه و شبیه خوانی به عنوان هنری اصیل و یکی از مهم‌ترین ابزارهای پیام رسانی واقعه کربلا از دیرباز در استان مرکزی جایگاه ویژه ای داشته و اکنون نیز یکی از عوامل پیوند معنوی نسل جدید با حماسه عاشورا است. در این میان می‌توان به شهرستان تفرش به عنوان فعال‌ترین نقطه تعزیه خوانی در استان مرکزی اشاره کرد. تعزیه در تفرش جزئی از زندگی مردم است.
شهرستان تفرش از دوره قاجار یکی از مراکز مهم اجرای تعزیه در کشور بوده است که می‌توان این شهرستان را یکی از قطب‌های مهم تعزیه و خاستگاه هنرمندان صاحب نام شبیه خوان و تعزیه گردان در زمان ناصرالدین شاه قاجار به شمار آورد.
علم بران تفرش
محله فم بزرگ در شهر تفرش خود شامل محله‌های کوچکی چون مشهد، خلچان، شش ناو، زاغرم و میانده است. شش ناو، میانده، خلچان و زاغرم هر کدام برای خود تکایایی جداگانه دارند. این تکایا غالباً در یک پلان مشابه ساخته شده اند و شامل میانگاه با سکویی برای برگزاری تعزیه درمیان و حجره‌هایی در دو طبقه در اطراف میانگاه می‌باشند.
علم صاحب علمان از روز اول محرم در جایگاه استوار و تا پایان محرم در جایگاه می‌ماند. در برخی از خانواده‌ها به طور موروثی علم از پدر به پسر رسیده و بر این اساس این مراسم تداوم یافته است. در روز اول محرم مردم محله‌های دارای تکیه با چند علم سیاه از تکیه حرکت کرده و به درب خانه‌های صاحب علم می‌روند. حضور در جلوی خانه‌های صاحب علم قراردادی و برخی مواقع به ترتیب قدمت علم‌ها است.
مراسم نخل بندان محله طرخوران تفرش
در شب تاسوعا برای روز عاشورا در محله طرخوران به آذین نخل محله می‌پردازند، که به اصطلاح نخل بندان می‌گویند. چند نفر از پیشکسوتان وسایل نخل از جمله آینه، طناب‌های پنبه‌ای و… را می‌آورند و به تزئین نخل می‌پردازند. سپس طناب پنبه‌ای را در گوشه‌ها قرار می‌دهند و پنبه‌ها را جوهر قرمز می‌زنند و در جلو و عقب علم وصل می‌کنند که نماد خون امام حسین (ع) در روز عاشورا است و شروع به مراسم و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد (ص) می‌کنند. سپس آینه‌ها را وصل می‌کنند که نمادی از روشنایی و نور می‌باشد و پارچه‌ها را طرفین نخل آویزان می‌کنند و عمامه‌ای در جلو یا عقب نخل قرار می‌دهند و به تزئین نخل می‌پردازند.
علم گردانی روستای عزالدین تفرش
عزالدین روستایی در ۲۶ کیلومتری شهر تفرش و در حاشیه رودخانه قره چای واقع شده است و مردم آن از ترکان شاهسون هستند که در دوره صفوی به منطقه کوچانده شده و در قالب چند طایفه در مناطقی از دشت ساوه و منطقه رودبار تفرش سکونت داشته اند.
در این روستا چند علم وجود دارد که در روز تاسوعا گردانده شده و ملبّس می‌گردد. این علم‌ها به خانواده‌های خاصی تعلق دارند و از درب خانه این صاحب علمان در روز تاسوعا حرکت داده شده، در محل‌های روستا چرخانده شده و هریک از اهالی که نذری در ارتباط با علم و مراسم سوگواری سردار کربلا و یارانش دارد با تقدیم پارچه‌ای یا به نوعی خلعتی که بیشتر شامل پارچه‌های مشکی و سبز ساده و یا گل دار است در مراسم شرکت می‌کنند.
صاحب علم با چند نفر علم را حرکت داده و با خواندن دو بیت ترکی که دائماً در مراسم تکرار می‌شود به درب خانه اهالی می‌روند. یکی از نکات جالب توجه رسیدن دو علم به هم است که بسان دو شخص حقیقی به شانه یکدیگر زده و در اصطلاح علم گردانی سربوس می‌دهند و در هنگام برخورد دو علم اهالی نوحه سرایی کرده و ندای یا حسین سر می‌دهند. در روز عاشورا این علم‌ها در جلوی هیأت‌های عزادار و با سایر مظاهر عزاداری از جمله نخل گردانده می‌شوند و پس از انجام مراسم، علم ملبّس را عاری از هرگونه پوششی کرده و در گوشه خانه صاحب علم تا مراسم سال بعد نگه می‌دارد.