خبرگزاری مهر-گروه دانش و فناوری: هوش مصنوعی محل تلاقی بسیاری از علوم و فنون است که کاربردهای گوناگون و فراوانی در علوم رایانه، علوم مهندسی، علوم زیست‌شناسی و پزشکی، علوم اجتماعی و ... دارد.
بنابر اهمیت حوزه هوش مصنوعی و تأثیرگذاری آن بر زندگی آینده، درصدد برآمدیم تا با دکتر مسعود اسدپور، عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران، پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی و مسئول آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشگاه تهران گفتگویی داشته باشیم.
این محقق در ابتدا با ارائه نمودار هایی جایگاه ایران را از لحاظ علمی و تولید مقالات، روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر، رتبه بندی کشورهای دنیا بر اساس مقالات و ارجاعات در علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی تشریح کرد و همچنین به ارائه راهکارها و چالش ها در راستای پیشرفت و آینده هوش مصنوعی در کشور پرداخت.
متن توضیحات دکتر اسدپور، پژوهشگر ستاد علوم شناختی در زیر آمده است:
جایگاه ایران از قاب هوش مصنوعی
برای تبیین جایگاه هوش مصنوعی در کشور بهتر است اول به جایگاه هوش مصنوعی ایران در دنیا بپردازیم. انتشار مقالات علوم کامپیوتر در خلال سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ با رشد خوبی مواجه می شود و پس از آن تا سال ۲۰۱۶ با شیب کمی رشد می کند یا بعضا مانند سال ۲۰۱۳ کاهش می یابد. حرکت بعدی علوم کامپیوتر در کشور ما از سال ۲۰۱۶ اتفاق می افتد و انتشار مقالات در سال ۲۰۱۸ به اوج خود می رسد.
شکل ۱- روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر کشور
این نمودار روند انتشار مقالات پژوهشگران علوم کامپیوتر کشور را که در خلال سالهای ۹۶ تا ۲۰۱۸ در ژورنالهای معتبر دنیا منتشر شده اند نشان می دهد.
شکل ۲- روند انتشار مقالات پژوهشگران حوزه‌های مختلف علوم کامپیوتر کشور
این نمودار روند انتشار مقالات را به تفکیک حوزه های مختلف علوم کامپیوتر نشان می دهد که در ابتدای آن حوزه هوش مصنوعی است. همان گونه که از نمودار مشخص است از سال ۲۰۱۶ شیب انتشار مقالات حوزه هوش مصنوعی بیشتر شده و در سال ۲۰۱۸ به بالاترین رشد خود رسیده است.
براساس آمار سایت مرجع رتبه بندی ژورنالها(سایماگو) که در شکل زیر (شکل ۳) آورده شده، ایران در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی از منظر شاخص تعداد مقالات منتشر شده در ژورنالهای معتبر دنیا از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ حائز رتبه ۱۵ در میان کشورهای دنیاست و بالاتر از کشورهایی همچون هلند، ترکیه، سوئد، فنلاند، سوئیس و روسیه قرار گرفته است.
بر این اساس، پژوهشگران ایرانی در خلال سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ حدود ۱۰ هزار مقاله در ژورنالهای معتبر دنیا در علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی منتشر کرده‌اند.
شکل ۳- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر اساس تعداد مقالات
شکل ۴- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر اساس تعداد ارجاعات
از نظر تعداد ارجاع به مقالات منتشر شده در خلال سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۸ رتبه ایران با بیش از ۷۳ هزار ارجاع به رتبه ۲۲ تنزل پیدا می کند (شکل ۴). تعداد ارجاعات به نوعی کیفیت مقالات را مشخص می کند. مقاله ای که در عمل مورد استفاده پژوهشگران دیگر دنیا قرار می گیرد ارجاعات بیشتری نیز کسب می کند.
برداشت ها از محصولات بدست آمده در هوش مصنوعی
اسدپور در خصوص محصولاتی که از ریشه هوش مصنوعی نشات گرفته گفت: برداشت من از محصولاتی که حاصل پژوهشهای صورت گرفته در حوزه هوش مصنوعی به بازار آمده و یا عملیاتی شده این است که رتبه ما نسبت به رتبه نظری کمی پایین تر است و در حقیقت مثل خیلی حوزه‌های دیگر در حوزه عمل می لنگیم و در عملیاتی کردن محصولات، عقب مانده‌تریم. معمولا محصولات برآمده از هوش مصنوعی مورد استفاده در کشور ما محصول کشورهای دیگر است و نه حاصل دسترنج خودمان.
وی ادامه داد: دلیل این عقب ماندگی هم برمی گردد به زیرساختهای ضعیف تولید محصول مانند موانع فضای کسب و کار و بویژه قوانین دست و پاگیر تاسیس شرکتها و ضعف حقوقی در ثبت مالکیت فکری و همچنین ارتباط ضعیف بین دانشگاه و صنعت.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران عنوان کرد: البته این امر در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و سعی بر این بوده که موانع پیش روی شرکتهای دانش بنیان تا حد زیادی برطرف شود. اما هنوز راه زیادی در پیش داریم.
وی با اشاره به میزان پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی در سالهای اخیر گفت: به نظرم نتیجه این فعالیتها بخصوص فعالیت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در مجموع دست به دست هم داده تا بتوانیم در سالهای اخیر کمی از این عقب ماندگی را جبران کنیم و نتیجه آن را در پیشرفت سالهای اخیر در برخی حوزه ها منجمله هوش مصنوعی می توان دید.
شکل ۵- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر اساس تعداد مقالات منتشره در سال ۲۰۱۸
وی با اشاره به نمودار رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه هوش مصنوعی بر اساس تعداد مقالات منتشره در سال ۲۰۱۸ گفت: اگر در همین سایت مورد اشاره آمار مقالات سال ۲۰۱۸ حوزه هوش مصنوعی را نگاه کنیم رتبه ایران از منظر تولید مقالات از رتبه ۱۵ به ۹ ارتقاء پیدا کرده و از منظر ارجاعات نیز از رتبه ۲۲ به رتبه ۱۳ رسیده (شکل ۶) که خبر مسرت بخشی است.
شکل ۶- رتبه بندی کشورهای دنیا در حوزه علوم کامپیوتر شاخه هوش مصنوعی بر اساس تعداد ارجاعات سال ۲۰۱۸
اسدپور در ادامه با اشاره به کشورهای قوی و ضعیف در حوزه هوش مصنوعی گفت: از نظر تعداد مقالات کشورهای چین، آمریکا، هند، انگلستان، ژاپن، آلمان، فرانسه، و ایتالیا از ما جلوتر هستند. همچنین از نظر کیفیت مقالات کشورهای چین، آمریکا، هند، انگلستان، استرالیا، ایتالیا، اسپانیا، آلمان، کانادا، ژاپن، فرانسه و سنگاپور از ما بالاتر هستند.
وی عنوان کرد: ما از منظر شاخص ارجاع به مقالات از کشورهای استرالیا، اسپانیا، کانادا و سنگاپور با وجود بیشتر بودن مقالاتمان، پایین تر هستیم و این یعنی مقالات ما در کارهای علمی دیگر دنیا به نسبت مورد استفاده کمتری دارد.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران ادامه داد: در مقایسه با کشورهای منطقه خاورمیانه، ایران در سال ۲۰۰۸ نزدیک به ۳۶ درصد مقالات علوم کامپیوتر منطقه را تولید کرده است. اگر چه روند انتشار مقالات افزایشی بوده و همچنان ایران پیشتازی خود را در منطقه حفظ کرده اما باید توجه داشت کشورهای دیگر منطقه نیز به این حوزه توجه کرده اند و سهم درصدی ایران در سالهای پس از ۲۰۰۸ رو کاهش گذاشته است.
کشورهایی که ایران را در هوش مصنوعی تعقیب می کنند
به گفته وی، باید توجه داشته باشیم که عربستان سعودی، پاکستان، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در حال تعقیب ایران در این حوزه هستند. عربستان سعودی از نظر تعداد ارجاعات در سال ۲۰۱۸ به دو قدمی ایران یعنی رتبه ۱۵ رسیده و پاکستان نیز در رتبه ۱۶ قرار دارد.
شکل ۷- درصد مقالات منتشر شده پژوهشگران ایرانی نسبت به کل مقالات منطقه و جهان
هوش مصنوعی علم آینده دنیاست
وی با اشاره به اهمیت هوش مصنوعی در کشور گفت: هوش مصنوعی علم آینده دنیا است. هوش مصنوعی علم مواجهه با مسائل پیچیده و کاربردی با الهام از روش حل مسائل توسط انسان است. این علم به دلیل فراگیر بودن کاربردهای آن در تمام مصادیق زندگی حایز اهمیت استراتژیک است.
اسدپور خاطر نشان کرد: کشور چین برای سرآمد شدن در این علم برنامه ریزی کرده و مشاهده می شود در سالهای اخیر توانسته از آمریکا پیشی بگیرد.
مسئول آزمایشگاه شبکه های اجتماعی دانشگاه تهران با اشاره به دستاوردهای حوزه هوش مصنوعی از لحاظ تولید محصولات گفت: دستاوردهای عملی کشور در زمینه هوش مصنوعی به چند دسته « پردازش متن و زبان طبیعی»، «پردازش تصویر و ویدئو»، « پردازش صوت و گفتار»، « رباتیک»، «علوم شناختی»، « تحلیل داده» تقسیم می شود.
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی معاونت علمی و فناوری در خصوص «پردازش متن و زبان طبیعی» گفت: بیشتر دستاوردهای کشور در حوزه پردازش متن به زبان فارسی، انگلیسی و بعضا زبانهایی مانند عربی، فرانسه و آلمانی بوده است(همانند مترجم خودکار زبان فارسی به انگلیسی و بالعکس).
اسدپور درباره «پردازش تصویر و ویدئو» از دیگر شاخه های هوش مصنوعی گفت: بیشتر دستاوردهای کشور در این حوزه کارکرد مدیریت شهری داشته و در دوربینهای کنترل ترافیک و دوربین پارکینگها مورد استفاده قرار گرفته است.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران در خصوص «پردازش صوت و گفتار» اظهار داشت: دستاوردهای کشور در این زمینه باعث تولید نرم افزارهایی شده که فایلهای صوتی قرائت شده با لهجه های مختلف فارسی را به متن تبدیل می کنند و یا بالعکس متنهای نوشته شده را به صوت تبدیل می کنند.
وی با بیان اینکه مهمترین کاربردهای این حوزه در صنعت بخصوص خودروسازی و خط تولید کارخانجات مختلف و همچنین کاربردهای پزشکی بوده است، عنوان کرد: همچنین شاخه «علوم شناختی» در هوش مصنوعی در درک کارکرد مغز انسان و نحوه پردازش اطلاعات توسط انسانها و رفتار انسان در مواجهه با مسائل مختلف کاربرد دارد.
به گفته اسدپور، «تحلیل داده» از دیگر شاخه های هوش مصنوعی نسبت به دیگر حوزه ها وسعت زیادتری دارد و هر جا داده‌های کلان (داده های با حجم بالا) وجود داشته باشد ناگزیر باید توسط الگوریتم های هوشمند پردازش شود؛ داده های مالی (با کاربردهایی مانند کشف تقلب، پیش بینی بورس) گرفته تا داده‌های اجتماعی (همانند افکار سنجی، پیش بینی انتخابات، سنجش محبوبیت برندها)، داده‌های حمل و نقل (مسیریابی هوشمند)، داده‌های پزشکی (سیستمهای تصمیم یار پزشکی) از جمله مثالهای تحلیل داده هستند.
ضرورت تبیین سایر بخش های هوش مصنوعی در کشور
وی با اشاره به طرح هایی که در کشور بیشتر استقبال می شود، گفت: در بخش دولتی به غیر از حوزه علوم شناختی که اخیرا مورد توجه زیادی قرار گرفته و رباتیک که در مقطع خاصی مورد توجه بود بقیه بخشهای هوش مصنوعی مورد توجه چندانی قرار نگرفته و اهمیت آنها برای آینده کشور تبیین نشده است.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران بیان کرد: ممکن است در برخی مقاطع با توجه به علاقه برخی مسئولان، حوزه خاصی با کمی اقبال روبرو شده باشد (مثلا پردازش متون فارسی) اما برنامه‌ریزی استراتژیکی برای آن حوزه ها صورت نگرفته است. این حوزه نیازمند سرمایه گذاری بنیادین است که قاعدتا باید زحمت آن بیشتر بر عهده دولت بیافتد.
به گفته وی، بخش خصوصی همواره با دید اقتصادی و کوتاه مدت به این حوزه نگاه می کند و طبیعی است که از سرمایه گذاری بنیادی و دراز مدت در این حوزه حذر می کند؛ حتی اگر بخواهد توان اقتصادی آن را ندارد.
هشدار برای پیشرفت
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی و فناوری تاکید کرد: اگر موانع تبدیل علم به محصول در کشور ما همین گونه که هست باقی بماند بعید است به آن کشورها برسیم و همواره فاصله ما افزایش خواهد یافت.
وی با ارائه راهکارهایی در زمینه پیشرفت در حوزه علوم شناختی گفت: اولین کاری که باید در این حوزه صورت پذیرد توجه استراتژیستهای ما به این حوزه است. استراتژیستهای ما اگر هم به این حوزه توجه کرده باشند از منظر علوم شناختی و جنگهای روانی به این حوزه نگاه کرده اند نه از نظر اقتصادی و افزایش رفاه اجتماعی. یعنی پیشرفت در این حوزه باید به یکی از راهبردهای کشور تبدیل شود.
ضرورت روشن شدن موتور محرکه در بخش هوش مصنوعی
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران تصریح کرد: اما بعد از آن باید موتور محرکه این صنعت توسط بخش خصوصی روشن شود و لازمه آن برچیدن موانع کسب و کار و رساندن فرایند ایجاد شرکتهای دانش بنیان به مرحله ای است که یک تیم بتواند همانند اکثر کشورهای دنیا زیر یک هفته فرایندهای ایجاد کسب و کار جدید را طی کند.
به گفته اسدپور، در کنار آن باید قوانین مالکیت معنوی و کپی رایت هر چه سریعتر تبیین شده و اجرایی شود.
بررسی نقاط ضعف و قوت در هوش مصنوعی
اسدپور ادامه داد: مهمترین ضعف ما در این حوزه (که شاید در حوزه های دیگر کامپیوتر نیز همین گونه باشد) عدم وجود تیمهایی است که ابزارهای پایه ای این حوزه را تولید کرده و به صورت متن باز در اختیار دیگر تیم ها بگذارند تا آنها کار را ادامه دهند. بعنوان نمونه ابزارهای پردازش زبان انگلیسی به این دلیل روز به روز قدرتمندتر می شوند که برخی دانشگاه‌ها پس از تولید آن ابزارهای پایه کد آن را به همراه داده‌های مورد استفاده به صورت متن باز و البته با رعایت حق و حقوق مولفین در اختیار دیگر تیمهای دنیا قرار می دهند و تیم های دیگر نیز از این ابزارها استفاده کرده و آن را یک مرحله بهبود می دهند. این ابزارها به مرور تکمیل شده و دانش بدست آمده طی توسعه این ابزارها با هم افزایی منجر به تولید ابزارهای بهتر و بهتر می شوند.
عضو هیات علمی گروه هوش ماشین و رباتیک دانشکده برق و کامپیوتر دانشگاه تهران عنوان کرد: اما در کشور ما به دلیل عدم وجود قوانین مناسب مالکیت فکری و وجود نداشتن روحیه انجام امور عام المنفعه (حداقل در حوزه علوم کامپیوتر) از مرحله تولید ابزارهای پایه عبور نکرده ایم. تولید ابزارهای پایه یکی از کلیدی ترین مراحل عبور از مرحله علم و رسیدن به کاربردهای عملی است.
وضعیت ایران از نظر تجهیزات در حوزه هوش مصنوعی
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی گفت: به غیر از زمینه هایی همچون رباتیک و پزشکی، در بقیه موضوعات ابزار خاصی غیر از کامپیوتر مورد نیاز نیست. البته به دلیل حجم اطلاعات و پردازشهای سنگین، نیازمند پردازنده های قوی (مانند GPU) و دیسکهای حجیم هستیم. مشکل اصلی در اینجا تحریم هاست که باعث شده دسترسی به پردازنده های قوی و دیسکهای حجیم با مشکل روبرو شوند.
وضعیت ارتباط ایران با سایر کشورها در زمینه هوش مصنوعی
اسدپور بیان کرد: ما با برخی از کشورها به صورتهایی همچون مبادله دانشجو و همکاری اساتید و موسسات پژوهشی تعامل می کنیم. ارتباط علمی ما با خود آمریکا که از پیشرو های این حوزه است از نظر سیاسی برقرار نیست اما به صورت تحصیل دانشجویان ایرانی در دانشگاههای آمریکایی برقرار است. این دانشجویان در صورت بازگشت به کشور تجربه گرانقیمتی را به کشور منتقل می کنند.
آینده هوش مصنوعی
پژوهشگر ستاد توسعه علوم و فناوریهای شناختی معاونت علمی و فناوری در پاسخ به چگونگی آینده هوش مصنوعی در ایران افزود: به نظر من آینده هوش مصنوعی در اختیار کشورهای چین، امریکا و آلمان خواهد بود و ما باید حداقل با دو کشور چین و آلمان ارتباط تنگاتنگی در این حوزه داشته باشیم.