این نشست عصر یکشنبه هفتم مهر با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا زائری، نویسنده و محقق حوزه دین و جامعه؛ دکتر کارلو چرتی، رایزن فرهنگی سابق ایتالیا در ایران و رافائل مائوریلو، اسلام‌شناس و صدرپژوه معاصر ایتالیایی و ناظر و ویراستار ترجمه ایتالیایی این کتاب و با دبیری علی اصغر محمدخانی در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
ائمه ما «دیگری پذیر» بودند
حجت‌الاسلام محمدرضا زائری در این نشست با اشاره به پژوهش‌های خود برای سخنرانی‌های مذهبی در عزاداری‌های محرم گفت: من متوجه شدم که ائمه معصومین و اهل بیت بسیار راحت از «دیگری» سخن نقل می‌کنند. ائمه ما دیگری ستیز نبودند. ما چقدر توصیه و حدیث داریم که علم را فرا بگیرد حتی اگر در چین باشد. چقدر حدیث داریم که اندیشه و خرد، گمشده مومن است و هر کجا که سرچشمه حکمت است مومن باید به آنجا برود.
وی افزود: بارها از خودم پرسیده‌ام که چرا ما اینقدر دیگری ستیز و دیگری گریز شده‌ایم؟ حتی در بحارالانوار حدیثی داریم با این مضمون که گاهی دعای یهودی در حق شما مستجاب می‌شود. یهودیت از آنجا اهمیت دارد که ما بیشترین درگیری را با آنها داشته و داریم. حدیث به ما می‌گوید که نباید دعای هیچ یک از بندگان خدا را ناچیز شمرد.
مسأله امام موسی صدر، انسان سازی بود
زائری ادامه داد: ما در دوره‌های مختلف تاریخ در معرض هجوم و ستیز بودیم و شاید این یک دلیل برای دیگری ستیزی ما باشد. همچنین از دوران صفویه که قدرت را در دست گرفتیم دیگر اختیار مطلق در دست ما بود و نیاز به دیگری نداشتیم. این «دیگری» که می‌توانست هویت ما را برجسته کند، ناخواسته حذف شد. این بحث جدی ماست. چندی پیش خبری پخش شد مبنی بر اینکه ۲۰ مسیحی در کربلا مسلمان شدند. شورای خلیفه گری ارامنه به نادرستی این خبر اعتراض کرد و جنجالی به پا شد. نمی‌دانم چرا این برای ما مساله شده که آمار بدهیم چند مسیحی مسلمان شده‌اند؟ برای امام موسی صدر اینها به هیچ عنوان مساله نبود.
زائری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این نکته که برای امام موسی صدر انسان سازی اهمیت داشت، گفت: امام موسی به دنبال آمارسازی برای مسلمان کردن مردم نبود. در لبنان یکی از دوستان مسیحی امام موسی صدر می‌گفت: «وقتی او صحبت می‌کرد من احساس می‌کردم که انگار یک کشیش مسیحی با من صحبت می‌کند.» اهل سنت، دروزی‌ها و… هم همین حال را نسبت به امام موسی صدر داشتند. پیروان ادیان دیگر در لبنان احساس می‌کردند که امام موسی صدر آمده که کامل‌ترشان کند نه اینکه چیزی از آنها بگیرد.
این کتاب به ما می‌آموزد که چگونه بدون حذف خودمان با دیگری دیالوگ کنیم
پژوهشگر حوزه دین و فرهنگ عنوان کرد: ما ایرانی‌ها هیچگاه در طول تاریخ مانند امروز در معرض مواجهه با «دیگری» نبوده‌ایم. در این بزنگاه تاریخی که ارتباط با «دیگری» برای ما اهمیت پیدا کرده، اندیشه امام موسی صدر و کتاب «ادیان در خدمت انسان» باید به کتاب بالینی ما تبدیل شود. این کتاب به ما می‌آموزد که چگونه بدون حذف خودمان با دیگری دیالوگ کنیم. فقط در این حالت است که دیالوگ و گفت‌وگو، سازنده و رشد دهنده می‌شود.
امام صدر نیروهایی برای محبت و مهربانی کردن تربیت می‌کند
زائری در بخش دیگری از سخنان خود به نقل خاطره‌ای از زمان حضورش در لبنان پرداخت و گفت: روزهای ابتدایی که به لبنان رفته بودم، مشکلی برای من در فرودگاه پیش آمد که پس از ساعت‌ها دوندگی حل نشد، صبر من تمام شد و به کارمند فرودگاه گفتم مگر تو مسلمان نیستی؟ من فکر نمی‌کردم بگوید نه اما گفت و من چند ثانیه هاج و واج ماندم. همین چند ثانیه برای من اندازه چند ترم درس انسان‌شناسی، ارتباطات و… بود. فهمیدم با یک انسان طرف هستم که هم دین من نیست و نمی‌توانم او را به مقدسات خودم قسم بدهم. تا آن روز حوزه علمیه، کتاب‌های درسی و محیط اجتماعی من را برای ارتباط و گفت‌وگو با این انسان تربیت نکرده بود. تربیت من و تربیت ما درون دینی بوده و هست.
وی همچنین با اشاره به این نکته که باید ادبیات فرادینی را نیز بیاموزیم، اظهار کرد: نسل جدید و فرزندان ما، دیدگاه‌های ما را نسبت به دین ندارند و ما باید ادبیات مناسب برای گفت‌وگو با آنها را پیدا کنیم. امام موسی صدر در جمع فارغ التحصیلان پرستاری در لبنان که از همه طوایف بودند، می‌گوید که در دنیایی که همه لشگر تربیت می‌کنند برای اسلحه به دست گرفتن، جنگیدن و کشتن، ما لشگر تربیت کردیم برای دوستی و مهربانی. او می‌گوید که شما پرستاران سرباز محبت، انسان دوستی و مهربانی هستید. یعنی فرقی نمی‌کند که سنی هستی یا شیعه، تو پرستار هستی و باید مهربانی را منتشر کنی.
مطرح نشدن دیدگاه مخالفان موجب ضعیف شدن اندیشه ما شد
زائری در بخش دیگری از سخنان خود بر ضرورت احترام به اندیشه مخالف تاکید کرد و گفت: شهید مطهری در یکی از گفتارهای خود اشاره کرده که اختلاف و تنوع لازمه پیشرفت است. امام موسی صدر هم می‌گوید که اگر لبنان نبود ما باید برای پیشرفت شرایطی مانند لبنان را ایجاد می‌کردیم.
او افزود: یکی از بلاهایی که ما با دست خودمان بر سر خود آوردیم این بود که نگذاشتیم دیدگاه‌های دیگران مطرح شود. این مطرح نشدن دیدگاه مخالف، باعث شد تا ما ضعیف شویم. امروز بسیاری از نوجوانان و جوانان متدین ما دچار مشکل هستند چون فرصت پرسش و چالش طرح دیدگاه‌های دیگری را نداشتند. ما اجازه ندادیم که بسیاری از اندیشه‌ها و فکرها مطرح شود، در حالی که اگر مطرح می‌شد، مجبور بودیم که فکر و اندیشه خود را بازسازی کنیم و این موجب پیشرفت ما می‌شد.
زائری در پایان عنوان کرد: سیره ائمه ما اینگونه بود که ابرملحد و ابر آته‌ئیستی چون ابن ابی العوجا به مسجد پیغمبر می‌رفت و با امام صادق(ع) درباره نبودن خدا بحث می‌کرد. امام هم با صبر و حوصله حرف‌های او را گوش می‌داد و در بحث هیچگاه تند نمی‌شد. کدام طلبه شیعه را امروزه می‌شناسید که حتی با فقه اهل سنت آشنایی داشته باشد؟ ما روز به روز خود را محدود کردیم و متوجه نشدیم که چه مصیبتی پشت این محدود کردن نهفته است. جوانان امروز بسیار به تغییر دیدگاه‌های دین باوران نیاز دارد.
ضرورت گفت‌وگوی ادیان در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ در اروپا احساس شد
کارلو چرتی، ایران‌شناس و رایزن فرهنگی سابق ایتالیا در ایران نیز در این نشست گفت: گفتارهایی که در این کتاب ترجمه شده، سخنرانی‌هایی از امام موسی صدر است که همگی در بازه سال‌های ۱۹۶۶ تا ۱۹۷۷ ایراد شده‌اند. در تاریخ اندیشه ما این سال‌ها با کنگره واتیکان دوم برابر بود. همچنین در این سال‌ها در اروپا نیز اتفاقات مهمی افتاد. جوانان بسیاری در کشورهای مختلف جمع شده و برای تغییر جهان خودشان تلاش کردند.
او افزود: در سال ۱۹۶۸ در فرانسه، ایتالیا و آمریکا جوانان بسیاری به‌ویژه دانشجویان به خیابان‌ها آمده و به دنبال صلح و دیالوگ میان اقوام مختلف دنیا بودند. قوم و مذهب کاتولیک ایتالیا نیز در این سال‌ها به دنبال مفهوم دیالوگ بود. پل ششم پس از کنگره واتیکان از کاتولیک‌ها خواست که با روی گشاده به پیروان دیگر ادیان نگاه کنند و به سراغ آنها بروند. تا پیش از کنگره واتیکان دوم، کاتولیک‌ها فکر می‌کردند که خدای آنها از خدای بقیه مهم‌تر است و نه تنها گفت‌وگوی بین ادیان که حتی گفت‌وگوی بین مذاهب هم رواج نداشت و ما حتی با ارتودوکس‌ها جدال داشتیم.
چرتی ادامه داد: از واتیکان دوم به بعد همه فهمیدند که بدون گفت‌وگوی ادیان هیچ آینده‌ای برای آنها وجود نخواهد داشت. وقتی شما می‌گویید الله و من می‌گویم دی‌یو و یهودیان می‌گویند یهوه، قاعدتا از هم دور خواهیم شد، اما وقتی هرکدام از ما خدا را به زبان خودمان ترجمه کنیم، به هم نزدیک خواهیم شد. من فکر می‌کنم که کتاب امام موسی صدر نیز در همین معناست.
رایزن فرهنگی سابق ایتالیا در ایران همچنین با اشاره به اهمیت تکثر دینی در لبنان گفت: مرز میان اسلام و مسیحیت در خاورمیانه است. در ایران مسیحیان و آشوریان زندگی می‌کنند. در اروپا نیز به‌ویژه در آلبانی و بوسنی، مسلمانان زیادی مقیم هستند. لبنان، سنتزی از همه ادیان است، این کشور هم کوچک است و هم بین دریای مدیترانه و خاورمیانه قرار دارد و هم شیعیان، اهل سنت، مسیحیان ارتدوکس و کاتولیک و دروزی‌ها و… در کنار هم زندگی می‌کنند. این کشور یک رزومه است از همه مشکلاتی که در جهان امروز وجود دارد.
امام صدر در دوره پان‌عربیسم به لبنان رفت/ در وضعیت فعلی ۲راه داریم: راه امام صدر یا راه جنگ
چرتی در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید بر ملیت ایرانی امام موسی صدر گفت: امام صدر به عنوان فردی ایرانی در دوره‌ای به لبنان رفت که پان عربیسم رواج داشت. در این دیدگاه اصولا ایرانیان را در زمره جمعیت جهان اسلام نمی‌دانستند. امام صدر به لبنان رفت و دوباره قوم شیعه را که ضعیف‌ترین قوم آن روز لبنان بود، زنده کرد.
وی اضافه کرد: فکر امام موسی صدر این نبود که شیعه را در لبنان برای جنگ با یهودیان و مسیحیان زنده کند. او اعتقاد داشت که باید قوم شیعه را برای گفت‌وگو با ادیان دیگر زنده کنم. مهم این است که فکر و اندیشه امام موسی صدر نشان داد که پیروان همه ادیان می‌توانند کنار یکدیگر قوی باشند و باهم رشد کنند.
چرتی در ادامه با اشاره به اینکه معتقدان پان عربیسم امام صدر را ربودند، گفت: امام صدر سال ۱۹۷۸ به لیبی می‌رود. بر این کشور یک دیکتاتور حکومت می‌کرد که فعال پان عربیسم بود. قذافی نه برای کشور خودش و نه برای صلح در خاورمیانه شخصیت مناسبی به شمار نمی‌آمد. او امام صدر را از جهان اسلام گرفت و زندانی کرد. امام صدر اگر می‌توانست به لبنان بازگردد، جنگ داخلی این کشور طولانی نمی‌شد.
چرتی با یادآوری این نکته که خاورمیانه در وضعیت فعلی شبیه به لبنان در زمان ربودن امام موسی صدر است، عنوان کرد: اکنون در خاورمیانه در بزنگاه جنگ هستیم و همه بر ضد یکدیگرند. معاندان از خارج خاورمیانه به منطقه می‌آیند تا کشورهای مسلمان را ضعیف کنند. در این وضعیت ما دو راه داریم: نخست راه امام موسی صدر و دیگری راه جنگ. در این برهه نیاز است که همه روشنفکران به تاسی از امام موسی صدر، برای رخ ندادن جنگ و درگیری فعالیت کنند.
آگاهی از زبان مبدا و مقصد برای ترجمه آثار امام موسی صدر کافی نیست
رافائل مائوریلو، ناظر و ویراستار ترجمه ایتالیایی کتاب «ادیان در خدمت انسان» نیز در این نشست گفت: من عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی هستم و در دو دانشکده ادبیات و علوم انسانی و الهیات تدریس می‌کنم. می‌توان گفت که کار در این دو دانشکده برای به ثمر رسیدن این کتاب تاثیر بسیار مهمی داشت. موسسه امام موسی صدر برنامه‌ای برای ترجمه هشت گفتار مندرج در این کتاب داشت که پیشتر به زبان‌های فرانسه و اسپانیایی ترجمه شده بودند و ترجمه این کتاب به من پیشنهاد شد.
وی افزود: من هم عربی و هم فارسی می‌دانم، اما گفتم شاید فرصت انجام کار را نداشته باشم. برای همین پیشنهاد دادم که مترجمی معرفی کنم تا زیر نظر خودم کار را ترجمه کند. در نهایت نیز به یکی از دوستانم، میرکو کولئونی پیشنهاد دادم که زبان شناس و اسلام شناس و البته متخصص اهل سنت است.
مائوریلو با اشاره به این نکته که در ترجمه آرا و افکار امام موسی صدر به دیگر زبان‌ها باید جریان رایج فکری، سیاسی و فرهنگی آن دوره را نیز مدنظر قرار داد، گفت: بسیاری از متونی که اکنون از امام موسی صدر در دسترس است، در اصل سخنرانی‌های اوست و قاعدتا آنها در گفتار بیان شده، بنابراین ویرایشی روی آنها در کار نبوده است. همچنین باید به سال و حتی ماه سخنرانی نیز توجه داشت. امام صدر در برخی از سخنرانی‌های خود نکاتی را مراعات کرده که بر اساس آنها افعالش تغییر پیدا می‌کند. به عنوان مثال اگر در زمان جنگ داخلی سخنرانی داشت طوری صحبت می‌کرد که انگار جنگ تمام شده است.
مائوریلو اضافه کرد: مشکلات زیادی از زبان عربی گریبان‌گیر مترجم در این گفتارها شدند. بارها رخ داده که جملات تمام نمی‌شوند. حتی معانی برخی سخنرانی‌ها در برخی از ماه‌ها تفاوت می‌کند. به همین دلایل ترجمه‌های فرانسه و اسپانیایی هم مشکلاتی دارند. بنابراین آگاه بودن از ۲ زبان مبدا و مقصد و همچنین تخصص اسلام شناسی، برای ترجمه آثار امام موسی صدر کافی نیست. اما ما تمام تلاش خود را به کار بردیم تا متن ترجمه به مقصود امام موسی صدر نزدیک باشد.
این دین‌شناس معاصر در بخش دیگری از سخنان خود به عدم توجه جدی ایرانیان به تاریخ اشاره کرد و گفت: در ایتالیا تاریخ محوریت دارد، اما در ایران به فلسفه و علم کلام اهمیت بیشتری می‌دهند. این دو در تضاد هستند و در واقع در ایران تاریخ را چندان جدی نمی‌گیرند. ما در بسط اندیشه امام موسی صدر باید توجه کنیم که نخست اندیشه ایشان به چه کار می‌آید و دیگر اینکه چگونه در جایگاه تاریخی، خود این اندیشه را بررسی کنیم.
باید به اندیشه‌های صدر، بهشتی و مطهری بازگردیم
مائوریلو در بخش دیگری از سخنان خود به ضرورت بازگشت و توجه به اندیشه‌های متفکرانی چون امام موسی صدر، شهید آیت‌الله بهشتی و شهید آیت‌الله مطهری اشاره کرد و ادامه داد: من در روند ترجمه و اصلاح آن تصمیم گرفتم که در مواردی بر خلاف اندیشه امام موسی صدر عمل کنم. به عنوان مثال امام صدر اعتقاد دارد که واژه «الله» نباید ترجمه شود امام من تصمیم گرفتم که آن را به خدا ترجمه کنم و به نظرم این ترجمه ضرورت داشت.
وی افزود: همچنین ترجمه واژگان عربی را که معنای خاص داشتند یا معنای آنها مشخص نبود نویسه گردانی کردم و همچنین پانوشت‌های بسیاری در متن آوردم به‌ویژه آنجا که امام صدر به قرآن و حدیث ارجاع می‌دهد. این در صورتی است که ترجمه‌های دیگر پانویس نداشتند.
مائوریلو اضافه کرد: اینکه چرا برای مخاطبان ایرانی و ایتالیایی اندیشه امام موسی صدر مهم است، با مطالعه سخنرانی «ادیان در خدمت انسان» مشخص می‌شود. با مطالعه این سخنرانی همچنین به جایگاه اسلام به عنوان دین پی خواهیم برد. ما آنقدر فضا را سیاسی کردیم که فراموش‌مان شده دین چه قابلیت‌هایی دارد. ما فراموش کردیم که اسلام از ابتدا با مسیحیت و یهودیت در ارتباط بود و امام موسی صدر در دوران جدید بیانگر این رابطه است.
مائوریلو در پایان گفت: متفکرانی چون امام موسی صدر، آیت‌الله بهشتی و آیت الله مطهری همگی بر ضرورت گفت‌وگو تأکید داشتند. ما باید به اندیشه‌های آنها بازگردیم. این متفکران به‌ویژه امام موسی صدر، از مهم‌ترین متفکران معاصر هستند و برای من ضرورت گفت‌وگو و تاکید بر جایگاه اسلام را به عنوان دین تبیین کردند.
جهان امروز به شنیدن صدای امام موسی صدر بسیار نیاز دارد
علی اصغر محمدخانی نیز در این نشست گفت: روابط ایران و ایتالیا در حوزه‌های فرهنگ و ادبیات بسیار خوب بوده است. در ۲ دهه گذشته آثار مهمی از ادب و فرهنگ ایتالیا به فارسی ترجمه شده و بالطبع آثار معاصر ادبیات فارسی نیز به ایتالیایی برگردان شده است. در اینجا لازم است یادی کنیم از مرحوم فلیچیتا فرارو، رایزن فرهنگی اسبق ایتالیا در ایران که چندی پیش درگذشت. او در ایجاد پل فرهنگی میان ایران و ایتالیا نقش موثری داشت. به طور کل رایزنان فرهنگی ایتالیا در ایران برخلاف رایزنان دیگر کشورها، وقتی به کشور خود برگشتند رابطه‌شان را با ایران قطع نکردند.
وی ادامه داد: ترجمه ایتالیایی «ادیان در خدمت انسان» شامل هشت مقاله از امام موسی صدر به همراه زندگینامه ایشان است. با توجه به نقشی که افکار امام موسی صدر در ایران، لبنان و حتی اروپا داشته و همچنین شرایطی که جهان امروز دارد، می‌توان از تاکید امام صدر بر کرامت انسان و آزادی بهره برد. این تأکید نیاز امروز نا در ساحت گفت‌وگوهای میان شرق و غرب است. اینکه ادیان در خدمت انسان باشند نه انسان‌ها در خدمت ادیان، موضوع بسیار مهمی است. اگر صداهایی مانند صدای امام موسی صدر بیشتر شنیده شود، تاثیر مهمی بر غنای گفت‌وگوهای شرق و غرب خواهد داشت.