به گزارش خبرنگار مهر، کتاب «ملی مذهبی‌ها» اثر مهدی حق بین که به موضوع جریان‌شناسی نیروهای ملی مذهبی در جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد در زمره تولیدات مرکز اسناد انقلاب اسلامی است. به مناسبت هفته کتاب نشست نقد و بررسی کتاب «ملی ـ مذهبی‌ها» با حضور حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه و دکتر یعقوب توکلی در خبرگزاری مهر برگزار شد.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام معادیخواه با اشاره به کتاب «ملی – مذهبی‌ها» از منشورات موسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد انقلاب اسلامی گفت: در این کتاب تلاش‌های زیادی صورت گرفته است. واقعیتش این است که زحمت زیادی کشیده شده و در مقایسه با برخی کارهایی که در این رابطه انجام گرفته، کار خوبی است. فکر می‌کنم اگر این کار را با کاری که اخیرا از آقای زیباکلام منتشر شده مقایسه کنیم بنظر من این کتاب نسبت به کتاب آقای زیباکلام قابل دفاع‌تر است.
معادیخواه مصلحت‌اندیشی را از جمله آسیب‌های پژوهش دانست و گفت: یکی از مشکلاتی که در کارهای پژوهشی وجود دارد این است که آدم وقتی می‌واند اظهار نظر کند که فضای گفت‌وگو در رابطه با یک حادثه یا رخداد فراهم باشد و گرفتار مصلحت اندیشی‌ها نباشد. وقتی پای مصلحت اندیشی‌ها می‌آیید عملاً کار مشکل می‌شود.
وی با گریز به مسائل روش‌شناسی در تاریخ افزود: در بحث‌های روش شناسی در تاریخ تقریباً همه بحث‌هایی که مطرح می‌شود از بدیهیات شروع و وارد پیچ و خم‌ها می‌شود و اگر به بن‌بست انجامد، برای برون رفت از این بن‌بست معمولاً بحث نسبیت مطرح می‌شود.
معادیخواه ادامه داد: مثلا سندی که شما می‌خواهید به آن استناد کنید باید آن را در فضای خودش مطرح کنید. و اگر نتوانید آن فضا را ترسیم کنید و این سند را در فضای دیگری ببرید، درست نیست. چرا که مخاطب خود را دچار مغالطه کرده‌اید. از آن طرف هم می‌گویند بازسازی فضای گذشته امکان پذیر نیست. مولفه‌های زیادی دست به دست هم داده تا آن فضا شکل بگیرد و همه آن مولفه‌ها اکنون در دسترس نیست. لذا شما نمی‌توانید آن فضا را تماماً بازسازی کنید. اینجاست که متوسل به نسبیت می‌شوید.
وی یادآور شد: شما فضای گذشته را نمی‌توانید بازسازی کنید ولی تا جایی که می‌توانید کمک کنید تا فضا بیگانه نباشد. طبعاً وقتی آدم از این موضوع تنزل کرد ارزش کار هم پایین می‌آید و استنتاجی که می‌کند به مقدار آن نسبیتی که وجود دارد، نتیجه هم نسبی می‌شود.
سپس دکتر یعقوب توکلی درباره تحول تاریخنگاری بعد از پیروزی انقلاب اسلامی صحبت کرد و گفت: تاریخنگاری بعد از پیروزی انقلاب یک تحول بسیار مهم را تجربه کرد. اما با این حال اشکالاتی به جهت روشی می‌شود به همه منابع گرفت و آن هم به دلیل مواضع سیاسی است که اشخاص در جریان‌های مختلف اتخاذ می‌کنند. چه آن‌هایی که طرفدار پهلوی‌ها هستند، چه آن‌هایی که طرفدار چپ‌ها هستند و چه طرفداران ملی مذهبی‌ها و یا جریان انقلاب. به طور طبیعی عموم مورخان از موضع خودشان دفاع می‌کنند.
توکلی با ذکر یک مثال ادامه داد: مثلاً شما کتاب نیروهای مذهبی در بستر حرکت جبهه ملی آقای علی رهنما را ببینید متوجه می‌شوید که یک اسطوره قدیس، یک گوشه‌ای ایستاده است و نویسنده هم هیچ اشکالی به او وارد نمی‌کند. آن اسطوره قدیس مصدق است. انگار هیچ کسی به جز او وجود ندارد و هرکسی در مقابل او اظهار نظر کرده، نویسنده او را کاملاً رد می‌کند.
این مورخ و استاد دانشگاه افزود: در فضای تاریخنگاری کشور ما یکی از جریان‌هایی که بسیار هم فعال بود و البته مسئله دیگری غیر از تاریخنگاری نداشتند، جریان ملی‌گرا بود که بیشتر دغدغه‌اش در خصوص تاریخنگاری ارائه تصویر تاریخی از خودش بود. شما می‌بینید که یک فضای دیگری را هم ترسیم می‌کند. لذا در این وضعیت شاهد این هستیم که تا حدودی به خاطر کثرت نوشتن، در بعضی جاها انگاره‌های تاریخی آنها غلبه پیدا کرده.
توکلی با تلنگر به تاریخنگاری انقلاب افزود: من چند وقت پیش بحثی داشتم که چطور رضاخان در جامعه از طاغوت تبدیل به قهرمان شد؟ در طی سال‌های گذشته کتاب‌هایی که درباره پهلوی‌ها نوشته شده را عمدتاً طرفداران آنها نوشته‌اند. یعنی اصلی‌ترین جریان منتقد رضاخان در جامعه کتابی ننوشت. حتی درباره محمدرضا هم همین‌طور است. حتی فیلم‌هایی که در صدا و سیما ساخته شد براساس همان متن‌ها بازروایی شد و ما دیدیم که در فضای فکر تاریخی کشور این تلطیف صورت گرفته است.
این نویسنده تاریخ تصریح کرد: پژوهش درباره موضوعی مثل موضوع نهضت آزادی به نظر من اقدام بسیار بزرگی است و حتی جدی‌تر بگویم یک فداکاری انقلابی است که در این فضا پرداخته شود.
وی تاکید کرد: نهضت آزادی طی سال‌های بعد از پیروزی انقلاب فقط سوال کرده و جوابی نداده است. و کسی از این‌ها نپرسید و در معرض سوال قرار نگرفتند. مثلا درباره جنگ، یکی از سوالات من این بود که شما که درباره شرایط تداوم جنگ بعد از آزادی خرمشهر این همه ادعا را مطرح کردید بفرمایید که شما قبل از آزادی خرمشهر کجا بودید؟ شما در جریان دفاع مقدس حتی قبل از فتح خرمشهر و اوج تجاوز صدام هیچ جایی فعال نبودید و با مردم همکاری نکرده‌اید. اما طلب کار هستید که چرا بعد از خرمشهر جنگ را ادامه دادید.
یعقوب توکلی درباره کتاب «ملی – مذهبی‌ها» نیز گفت: یک کار خوبی که در این کتاب صورت گرفته این است که یک مطالعه منسجم در آن صورت گرفته و طی آن سوالات جدی و ابهامات جدی مربوط به نهضت آزادی را مورد بحث قرار داده است.
در ادامه حجت‌الاسلام معادیخواه با اشاره به آیه‌ای از قرآن مجید گفت: قرآن توصیه می‌کند «یا ایها الذین آمنو اتقو الله و قولو قولاً سدیدا...» پیام این آیه این است که وقتی حرفی می‌زنیم باید «سدید» باشد یعنی مو لای درز آن نرود و سطح‌بندی شده باشد یعنی طبعاً تا آنجایی که می‌توانید حرفتان هیچ خدشه پذیر نباشد. اگر این کار را کنید «یصلح له اعمالا» کارهای دیگرتان درست می‌شود. «سدید» نوشتن و «سدید» گفتن یک اصل است.
وی در ادامه به مطالعه بخشی از کتاب پرداخت و گفت: در بخشی از این کتاب آمده است که "حسن نزیه اصولاً یک فرد غیر مذهبی بود و اولین کسی بود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی عمل به احکام اسلامی را نه مفید می‌دانست و نه ممکن. " حالا در قسمت دیگر نوشته است که "حسن نزیه رئیس کانون وکلا در ۹ خرداد ۱۳۵۸ درباره‌ی عدم امکان اجرایی شدن قوانین اسلامی گفت: اگر ما فکر کنیم تمام مسائل سیاسی، اقتصادی و قضایی را می‌توانیم در قالب اسلامی بسازیم، آیات عظام هم می‌دانند این امر در شرایط حاضر نه مقدور است و نه ممکن و نه مفید. " اینجا ملاحظه می‌شود که این دو تا حرف است. یعنی حسن نزیه می‌گوید آیات عظام هم می‌گویند نمی‌شود تمام مسائل سیاسی، اقتصادی و قضایی را در اسلام بریزید. خب می‌توانیم بگوییم که آیات عظام اینطوری نگفتند. خیلی فرق می‌کند که بگوییم نزیه معتقد است عمل به اسلام نه مفید است و نه عملی.
حجت‌الاسلام معادیخواه با بیان خاطره‌ای از برخورد تند خود با افکار و عقاید حسن نزیه تصریح کرد: من خودم از اولین کسانی هستم که با آقای نزیه خیلی تندتر هم حرف زده‌ام اما زمان که می‌گذرد نگاه به گذشته کار مفید است.
معادیخواه بررسی کارنامه ملی – مذهبی‌ها را مشروط به وجود ترازویی دانست که بخش مثبت کار آنها را در یک کفه بگذاریم و بخش منفی آن را هم در یک کفه دیگر. و ادامه داد: نهضت آزادی اشکال دارد، ایراد دارد، من هنوز هم از همه حرف‌هایی که در دادگاه امیر انتظام زدم دفاع می‌کنم ولی به خودم هم نقد دارم که مثلاً اگر چیزی را می‌خواستی به بازرگان نسبت بدهی قبلش می‌رفتی با خودش چک می‌کردی و بعد می‌گفتی.
وی همچنین با اشاره به ضرورت رعایت دقت در کار علمی و تاریخی گفت: هر چقدر در کار ما دقت کم باشد به همان مقدار آن کار به ما لطمه می‌زند. هرچند کتاب ملی‌مذهبی‌ها را در مقایسه با کتاب آقای زیباکلام -که استاد دانشگاه هم هست- مثبت می‌بینم. البته من دوست داشتم فرصت می‌شد کتاب آقای زیباکلام را که خیلی در آن بی‌انصافی شده است نقد می‌کردیم. در واقع باور نمی‌کردیم یک روزی از رضاشاه بت ساخته شود و متاسفانه نسل جوان این کتاب را می‌خوانند و تاثیر می‌پذیرند.
معادیخواه با اظهار نگرانی از تاریخنگاری آینده اظهارداشت: چطور می‌شود یک نفر که استاد دانشگاه است بدیهی‌ترین اصولی که باید در تاریخ رعایت کند را رعایت نکرده است. بعد همین آدم قرار است مورخان آینده را تربیت نماید. البته جای بحث در مورد این کتاب در این جلسه نیست و فقط من خواستم یک نمونه کوتاهی را عنوان کنم.
پس از آن یعقوب توکلی با توجه به سخنان معادیخواه درباره بالا بردن ضریب دقت در تاریخنگاری عنوان کرد: مولف در کتاب «ملی – مذهبی‌ها» بیان می‌کند نهضت آزادی متشکل از مجموعه افراد مختلف بوده که در آن آقای نزیه هم حضور داشته است. بعد بیان می‌کند: آقای نزیه نسبت به اجرای اسلام تردید می‌کرد. آقای نزیه مانند برخی از افراد نبود، که مواضعش را پنهان کند، بلکه در ابتدای انقلاب و در آن اوضاع، تردید در اجرای اسلام را اعلام کرد.
توکلی افزود: در ادامه اینطور آمده که نهضت آزادی افراد مذهبی مانند آیت‌الله طالقانی، بازرگان، زنجانی و سحابی را در هم برمی‌گرفته است. در واقع ترکیب نهضت را بیان کرده است.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: آنچه مشخص است اعتقاد آقای نزیه به عدم اجرای دستورات اسلام بود. در حقیقت خود امام و مراجع تقلید هم اعتقاد بر این نداشتند که ما در تمامی مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قوانین اسلام را نمی‌توانیم اجرا کنیم. در واقع اینجا دعوای تاریخی بین عرف و شرع است. کسانی که معتقد بر اجرای دستورات اسلام بودند با کسانی که معتقد بودند قوانین اسلام برای ۱۴۰۰ سال پیش است و امروز کاربردی ندارد و با دنیای امروز سازگاری ندارد. عبارتی که آقای نزیه بیان کرد در واقع به نمایندگی از مدافعان اجرای قوانین بر اساس عرف هست. پاسخ حضرت امام را هم که می‌بینید با اعتنای بر سبقه تاریخی این مجموعه است.
توکلی درباره دسته‌بندی طیف‌های نهضت آزادی اظهار داشت: اتفاقا دسته‌بندی ناقصی را مولف کتاب ارائه نداده است. بلکه منصفانه نهضت آزادی را معرفی کرده است. نهضت آزادی‌ها همانند اخوان‌المسلمین طیف‌های فراوانی داشتند و بدین خاطر هم نتوانستند کار منسجم و نیرومندی انجام دهند. اما ادعا در دنیا بسیار دارند. به دلیل کثرت و تنوع نوشته توانستند فرصت فرهنگی خوبی را برای خود مهیا کنند. اما متن کتاب باید ریزتر و دقیق‌تر نوشته می‌شد. طبیعتا در مقام نگارش نویسنده بدین خاطر یک سری از مطالب را از دست می‌دهد.
این پژوهشگر تاریخ با ابراز تأسف از غلبه ارجاعات دانشگاهی در پژوهش‌های تاریخی گفت: متاسفانه منبع‌نویسی دانشگاهی در نوشته‌های ما غالب شده است. که این سنت باعث شده نویسندگان ما با آجرهای متناقض شروع به بنای ساختمان کنند.
توکلی با اشاره بر عدم سوگیری در ابتدای تحقیق و قضاوت نابجا درباره افراد اظهار داشت: در بخشی از کتاب بحثی با عنوان «عباس امیرانتظام مهر ننگی بر پیشانی ملی‌گرایی» آمده است. در مقام تاریخنگاری نباید با این ادبیات حرف زد. از اول نباید طرف را زیر تیغ قلم فرستاد.
وی با اشاره به بررسی درست کتاب از مواضع نهضت آزادی در دوران جنگ تحمیلی گفت: به لحاظ طبقه‌بندی موضوعی خصوصاً مسئله جنگ بحث و نقد خوبی صورت گرفته است. تلوّن مزاج مهندس بازرگان و تغییر مواضع او در برابر رژیم صدام، موضع‌گیری‌هایش مقابل نیروهای داخلی و ... خوب بیان شده است و حتی بیشتر هم می‌شد روی آن کار کرد. باید از اعضای نهضت آزادی این سوال را کرد که چرا در اوج سال‌های جنگ یقه نیروهای ایرانی را گرفته بودند و رها نمی‌کردند و در جهت کاهش روحیه دفاع ملی فعالیت می‌کردند؟
سپس حجت‌الاسلام معادیخواه با توجه به خط تحریف تاریخ توسط ملی‌مذهبی‌ها اظهار داشت: من یک نکته‌ای را عرض کنم. تا به همین امروز هم به این آقایان نهضت آزادی نقد دارم. اخیرا خاطراتی از آقای مهندس توسلی منتشر شده است. یک چیز عجیبی را ایشان نقل کرده، نامه‌ای را هفت تن از علما در زندان نوشته‌اند که بعدها به فتوای نجس و پاکی مشهور شد. جریان این نامه در تاریخ بدیهی است و امضای آیت‌الله طالقانی در آن هم بدیهی است. اما مهندس توسلی در کتاب خاطرات خود این قضیه را انکار کرده است و قاطعانه می‌گوید آیت‌الله طالقانی امضاء نکرده است. افراد وقتی دارای موضع‌گیری سیاسی می‌شوند تاریخ را طوری نقل می‌کنند که جای بحث زیادی دارد. حضرت امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: اگر کسی وارد تخاصم شد دیگر نمی‌تواند تقوا را رعایت کند.
یعقوب توکلی نیز تناقضات نهضت آزادی را یکی از مباحث مهم تاریخی در بررسی ملی‌مذهبی‌ها دانست و افزود: یکی از حوزه‌هایی که نیاز بود در مورد نهضت آزادی کار شود مسئله تناقض است. گاهی مواضع خود را تغییر می‌دادند و عکس موضع قبلی خود موضع‌گیری می‌کردند. در خصوص ماجرای اشغال سفارت امریکا، نهضت آزادی ابتدا حمایت و بعد انتقاد کرد.
وی با انتقاد از رواج سنت تغییر موضع یا ابراز ندامت در رجال سیاسی گفت: این شیوه متاسفانه در بین مسئولین جمهوری اسلامی نیز اخیرا رایج شده است. به عنوان مثال مسئولی چهار سال پیش یک جمله‌ای را نقل کرده است و امروز همان حرف را نقض می‌کند. باید بررسی شود که چرا مسئولین و یا سیاستگذاران در دوران تصدی‌گری‌شان حرف‌ها و مواضعی را می‌زنند و بعد از اتمام دوره مسئولیت، مخالف مواضع‌شان سخن می‌گویند و ابراز پشیمانی می‌کنند؟ همین ابراز پشیمانی جامعه را درگیر می‌کند و مردم را دچار دلسردی می‌کنند. سوال اینجاست که مورخ کدام موضع را قبول کند؟ موضع اولیه یا پشیمانی را؟
در همین زمینه معادیخواه خاطرنشان کرد: به نظر من اگر یک فرد یا جناح سیاسی یا حتی یک فرد عادی مواضعش را به نقد بگذارد کار عجیب و ناپسندی نکرده است. عجیب این است که جناح از خود مراقبت نکند و سخت روی حرفش مصرّ باشد و بگوید مرغ یک پا دارد. این بحث باید دسته‌بندی شود. با این بهانه نباید باب عذرخواهی را ببندیم.
یعقوب توکلی در پاسخ گفت: بحث من اصلا مربوط به توبه و استغفار نیست. ما امروز معضلی در جامعه داریم که مسئولی در زمان تصدی مسئولیتش یک تصمیمی را می‌گیرد و یا یک سهل‌انگاری انجام می‌دهد و بار این مسیر اشتباه را جامعه و مردم به دوش می‌کشد و هزینه‌اش را پرداخت می‌کند. آقای مسئول بعد از مدتی که آثار تصمیم اشتباهش در جامعه مشخص شد اعلام می‌کند که من نبودم! مسئول باید طوری کار کند که تصمیم‌گیری‌هایش کمترین هزینه را برای جامعه داشته باشد و بعد از مسئولیتش از اشتباهاتش فرار نکند. این شیوه به صورت یک اپیدمی در آمده است.