خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ
استان باتکن، استانی است در قرقیزستان به مرکزیت شهر باتکن. این نام سغدی است و معنای «شهر باد» را می‌دهد. در سال ۱۹۹۹ میلادی بیست هزار نیروهای دولتی با هجوم به این شهر نیروهای حزب حرکت اسلامی ازبکستان به رهبری جمعه‌بای نمنگانی را متلاشی کردند. مردم باتکن فقیرند و از راه دامپروری و پرورش اسب و کشاورزی روزگار می‌گذرانند. زبان قرقیزی رایج در این منطقه قرابت خاصی با زبان فارسی دارد و پر از لغت‌های فارسی است. روزگاری این منطقه یکی از مراکز زبان فارسی در قلب آسیای میانه به شمار می‌آمد. زبان سغدی در آغاز در دره رودخانه زرافشان و نواحی پیرامون رایج بود و بعداً به‌عنوان زبان میانجی در بخش بزرگی از جاده ابریشم رواج یافت. این زبان در طول ۱۰ قرن، سده‌های دوم تا دوازدهم میلادی، مهم‌ترین زبان ایرانی در ترکستان امروزی و فرارود، زبان تجاری جاده ابریشم و از دیرزمان ابزار ارتباط و پیوند بخشی از فرهنگ‌های سرزمین‌های شرقی و غربی آسیا بوده است. زبان سغدی به‌عنوان زبان گفتاری و نوشتاری تا سده نهم میلادی فعال بوده و زوال آن پس از سده ۱۱ آغاز گردیده است.
استان باتکن منطقه افسانه‌ای قرقیزستان است زیرا در دورترین نقطه، در جنوب غرب کشور واقع شده است. سه‌چهارم مرز استان، مرز مشترک با کشورهای ازبکستان و تاجیکستان است. استان باتکن منطقه مهم کشاورزی است زیرا باغات زردآلو با میوه‌های شیرین و آبدارش در کشورهای همسایه نیز شهرت دارند. کمتر کسی می‌داند که پایین‌ترین نقطه کشور در ارتفاع ۴۰۱ متر بر سطح دریا در باتکن قرار دارد.
استان باتکن در تاریخ ۱۲ اکتبر ۱۹۹۹ تأسیس‌شده است. شهرستان‌های آن باتکن، قدم جای و لیلک هستند. در سال ۲۰۱۰ جمعیت این استان ۴۳۵ هزار نفر بوده است. این استان در جنوب، غرب و شمال غرب با تاجیکستان، در شمال با ازبکستان و در شرق با استان اوش قرقیزستان هم‌مرز است. مساحت استان ۱۷۰۰۰ کیلومترمربع بوده که ۸،۵ درصد کل مساحت قرقیزستان را تشکیل می‌دهد. طول و عرض این استان از شرق به غرب ۳۵۰ کیلومتر و از شمال به جنوب ۱۰۰ کیلومتر است. این استان سه شهرستان و حدود ۲۰۰ روستا و شهر دارد. از ویژگی‌های جغرافیایی این استان این است که چند منطقه مجزا متعلق به کشورهای همسایه در قلمرو آن قرار دارند.
موقعیت استان باتکن روی نقشه قرقیزستان
در این استان چند رودخانه و تعداد زیادی از دریاچه‌های کوچک کوهستانی واقع است. معروف‌ترین این دریاچه‌ها تگرمچ یا زرگول، گزارات، توز آشو، قورمان گول و... است. در باتکن بیش از ۵۳۰ یخچال طبیعی با مساحت بالای ۷۲۰ کیلومترمربع بر روی سلسله کوه‌های آلای و ترکستان واقع‌شده‌اند.
سیستم حمل‌ونقل استان باتکن متشکل از حمل‌ونقل زمینی، هوایی، ریلی و خط لوله است. اقتصاد استان باتکن جایگاه خاصی در مجموعه صنعتی قرقیزستان دارد زیرا در این استان کمیاب‌ترین منابع طبیعی (جیوه آیدارکند؛ آنتیموان قدم جای؛ زغال‌سنگ قزل کیا و سولوکتو) پیدا می‌شود. صنایع کشاورزی آن با زردآلو، تنباکو، پشم، گوشت، تخم‌مرغ و لبنیات معروف است. همچنین این استان ظرفیت‌های گردشگری نیز دارد. مهم‌ترین مشاغل مردم این استان در حوزه کشاورزی (۵۱،۵ %)، تجارت و صنایع غذایی عمومی (۳۷،۴%)، صنایع (۷%) و حمل‌ونقل و ارتباطات (۴،۱%) است.
روزگاری این منطقه یکی از مراکز زبان فارسی در قلب آسیای میانه به شمار می‌آمد. زبان سغدی در آغاز در دره رودخانه زرافشان و نواحی پیرامون رایج بود و بعداً به‌عنوان زبان میانجی در بخش بزرگی از جاده ابریشم رواج یافتطبیعت، اقلیم و موقعیت جغرافیایی مناسب باتکن در دره فرغانه جذابیت خاصی دارد. در سده میانی شهرهای توسعه‌یافته و پررونق دره فرغانه و یکی از مسیرهای جاده ابریشم در قلمرو این استان واقع بوده است. کاروان‌های تجاری با عبور از باتکن به سمرقند، بخارا و تاشکند، خیوه و کاشغر می‌رفتند که باعث توسعه اقتصاد و فرهنگ مردم دره فرغانه می‌شد.
کوه‌های این استان چشمه‌های آب معدنی دارند. این استان امکانات بسیار برای توسعه گردشگری و کوهنوردی دارد. پایگاه کوهنوردی دوغابه در تنگه دوغابه سلسله کوه‌های پامیر آلای در ۳۱ کیلومتری مرکز شهرستان قدم جای در ارتفاع ۲۱۰۰ متر بر سطح دریا واقع شده است. کناره‌های این رود پر از جنگل‌های بکر است که بیشتر درختان آن کاج، صنوبر و انواع درخت‌های مخروطی است.
مجموعه توریستی دوغابه واجد استانداردهای بین‌المللی کوهنوردی بوده و تقریباً تمام کوهنوردان سطح جهانی از آن بازدید کرده‌اند. قله «اهرم» (۵۵۰۹،۹ متر) مهم‌ترین محل توریستی استان و تمام قرقیزستان است. درگذشته مسابقات کوهنوردی اتحاد شوروی در این پایگاه برگزار می‌شد.
قرقیزستان از نظر تولید جیوه و آنتیموان در استان باتکن در رده تولیدکنندگان اصلی جهان قرار دارد و به ترتیب ۲۰ و ۱۵% کل نیازمندی‌های جهان را به این دو ماده تأمین می‌کند. ذخایر کشف‌شده در این استان سنگ سرمه حدود ۱۶ میلیون تن است. ذخایر جیوه حدود ۴۰ میلیون تن و زغال‌سنگ بیش از ۱۸۰ میلیون تن برآورد شده است. صنایع تبدیلی استان باتکن را عمدتاً زراعت انگور، کشت تنباکو، تولید مصالح ساختمانی و توسعه صنایع نساجی تشکیل می‌دهد.
مهم‌ترین بخش اقتصادی استان باتکن کشاورزی است. مساحت کل زمین‌های تحت زراعت ۶۶،۹ هزار هکتار هست. در این استان میوه‌های زردآلو، انگور، گلابی، هلو، گیلاس، آلبالو، انار، انجیر و... پرورش می‌یابد که بعضی از انواعشان حتی در دیگر کشورها شهرت دارد. مهم‌ترین سوغاتی این استان زردآلوی شیرین و آبدارش است. این استان از مناطق پرورش گوسفند و بز ریز کرک است.
عجایب و دیدنی‌های استان باتکن
آنکلاوها یا مناطق مجزا واقع در قرقیزستان است اما متعلق به کشورهای همسایه. این استان با ۹ شهرستان تاجیکستان و شش شهرستان ازبکستان هم‌مرز است. همانطور که اشاره شد این استان تنها استانی است که در خاک آن مناطق کشورهای همسایه قرار دارند و این خود یکی از عجایب و دیدنی‌های این استان است.
آیگل تاش
مشهورترین محل دیدنی استان باتکن کوه آیگل تاش است. نام این کوه از نام گلی که بر روی آن می‌روید گرفته‌شده است. آیگل (آی گل) در زبان قرقیزی به معنی گل مهتابی است زیرا گفته می‌شود این گل فقط در هنگام شب و زیر نور ماه باز می‌شود. این گل همان لاله واژگون ایرانی است فقط یک‌بار در سال در ماه آوریل (فروردین- اردیبهشت) می‌روید و عمر آن حدود دو هفته است. کوه سنگی پر ازگل‌های نارنجی‌رنگ منظره‌ای بسیار دیدنی است.
همه‌ساله به مناسبت رویش این گل جشنی در استان باتکن بر پا می‌شود. در نزد مردم این منطقه اسطوره‌هایی در خصوص این گل زیبا رایج است، گفته می‌شود که در قدیم دختری به نام آیگل را برخلاف اراده‌اش شوهر دادند درحالی‌که او عاشق پسری دیگر بود. آیگل منزوی شد و به کوه‌ها رفت و دیگر به خانه‌اش برنگشت. از اشک‌های خالص او گل زیبا و کمیاب به نام آیگل پدید آمد. در محوطه کوه آیگل تاش دانش‌آموزان به‌طور دائم کشیک دارند تا مردم محلی با چراندن اغنام و احشام خود آسیبی به این منطقه نرسانند. پیازچه این گل در طب سنتی قرقیزی برای درمان بیماری‌های گوارشی نیز استفاده می‌شود.
مشهورترین محل دیدنی استان باتکن کوه آیگل تاش است. نام این کوه از نام گلی که بر روی آن می‌روید گرفته‌شده است. آیگل (آی گل) در زبان قرقیزی به معنی گل مهتابی است زیرا گفته می‌شود این گل فقط در هنگام شب و زیر نور ماه باز می‌شودسنگ سرمه باتکن
نمونه سرمه خالص در جهان است. تا اواسط قرن گذشته کارخانه سنگ سرمه قدم جای این ماده کمیاب را استخراج می‌کرد. اما پس از فروپاشی اتحاد شوروی صنایع معادن کشور روبه‌زوال رفت و کارخانه قدم جای نیز دچار این سرنوشت شد.
غار کان غوط
غار «کان غوط» یا «معدن مرگ» یکی از مشهورترین غارهای آسیای مرکزی است. نام این غار را به خدایار خان خوقند ربط می‌دهند. در زمان حیات این خان افراد محکوم به اعدام را برای کشف سنگ‌های قیمتی و نقره داخل غار می‌گذاشتند. تمام آنان مجبور بودند در دخمه پرپیچ‌وخم بمیرند. کمتر کسی می‌توانست سنگ‌های قیمتی را که در عمق آن معدن قرار گرفته بود کشف کند. مجرمینی که بدون اطلاعات جدید از محل گنجی جدید برمی‌گشتند، اعدام می‌شدند و یا مجدداً برای جست‌وجوی گنج می‌رفتند. این افراد از ترس مرگ پس از بازگشت داستان‌های باورنکردنی از خود می‌ساختند.
قدم جای زیارتگاه مردم مسلمان قرقیزستان
«قدم جای» شهری است که گفته می‌شود رد پای حضرت علی (ع) را در خود دارد. مردم این منطقه معتقدند حضرت علی(ع) در سال ۶۵۶ میلادی یا ۶۵۸ با لشکری انبوه به دره فرغانه آمده و در منطقه‌ای که هم‌اکنون قدم جای نامیده می‌شود برای مدتی منزل کرده است. این داستان در میان بومیان قرقیز طی قرن‌ها سینه‌به‌سینه نقل‌شده است که امام علی (ع) وقتی‌که در حاشیه رودخانه «قره سو» ساکن شد با یاران خود در مورد چگونگی دعوت مردم این منطقه به اسلام به شور پرداخت، مشاوران آن حضرت نظر دادند که سفیرانی نزد حاکمان و بزرگان قوم قرقیز فرستاده شوند تا بدون خونریزی و جنگ هدفمان محقق شود، حضرت علی (ع) این پیشنهاد را پذیرفت و به همین صورت عمل شد.
این‌گونه روایت می‌شود که پس از مسلمان شدن ساکنان بومی نیز به هنگام نماز آن حضرت وضو می‌گیرد و از کنار رودخانه قره سو که رد می‌شود ردّ پای وی روی سنگ پهنی می‌ماند این رد پا در طول ۱۴ قرون متمادی زیارتگاه مردم مسلمان قرقیزستان است و اگرچه در دوره حکومت کمونیستی به دلیل سیاست ضد دینی آن نظام این مکان به فراموشی سپرده شد، لکن پس از فروپاشی شوروی در همان سال‌های اول استقلال قرقیزستان، مرحوم آقای دکتربیک قرمان علی اف مدیران محلی را فراخواند و بازسازی این مکان مقدس را آغاز کرد، اکنون قدم جای نه‌تنها زیارتگاه مردم مسلمان قرقیزستان است بلکه زائرانی از کشورهای ازبکستان، تاجیکستان نیز از سایر کشورهای مسلمان به زیارت قدم جای می‌آیند.
لازم به ذکر است همه‌ساله روز هفدهم سپتامبر در این مکان مقدس مراسم گوناگونی برگزار می‌شود که فحوای آن دعوت به ایمان، پاکی و انجام کار خیر است. خادم این مکان مقدس آقای آداخان قامبراف می‌گوید زائرین در این مکان قربانی می‌کنند و از خدا اجابت خواسته‌هایشان را می‌طلبند، شمع روشن می‌کنند و به نیایش می‌پردازند.