خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ:
«گا- دانگمه» یک گروه قومی در غنا و توگو است. افراد «گا» و «دانگبه» به لحاظ قوم شناسی به ترتیب به عنوان بخشی از گروه «گا- دانگمه» طبقه بندی می شوند. «گا- دانگمه»ها یک گروه قومی هستند که در درجه اول در منطقه آکرای بزرگ در غنا زندگی می کنند. نام قومی و نژادی آنها مانند لارتی، نورتی، آریایی، پوکو، لمپتی، تیتا، آنکرا، تتیفیو، لاریا، آیتی، اوکین، بورتی، کوایه، کواینور، آشانگ و کوتی از کلمه «گا» استفاده میشود.
تاریخچه اقوام گا - دانگمه
آنها قبل از ورود به مقصد نهایی خود یعنی آکرای بزرگ، با سرپرستی و رهبری پادشاه بزرگ خود، آی کوشی کینگ از مناطق شرقی خارج و در نهایت به آکرا رسیده و در همین منطقه اسکان گزیدند. اعتقاد بر این است که آنها سفر خود را از مناطق امپراتوری بنین در نیجریه مدرن آغاز کردند. از سوی مردم «گا» به این رهبر بزرگ عنوان موسی قوم «گا دانگمه» لقب داده شد که توانست با ارائه ۷ فرمان «پوریتان» به قوم خود، اساس و فلسفه دولتی مقتدر، مبتنی بر روابطی دوستانه و احترام متقابل برای همگان به نام آکرای بزرگ و پایتخت ساحل طلا، را در سال ۱۸۷۷ بنیان گذارد.
مردمان «گا» ۶ شهر مستقل به نام‌های آکرا (گا ماشی)، اوسو ، لابادی، تشی، نانگوا و تما را ایجاد کردند. (این مناطق هم اکنون نیز به همین نام‌ها در شهر آکرا موجود هستند.) هر یک از این مناطق «تخت» (۱) و نظام ریاستی خود را داراست که به عنوان مرکز اصلی برگزاری مراسم آیینی و جادوگری است. آکرا برجسته‌ترین شهر، قلب تپنده و پایتخت کنونی غنا است. پیشه مردمان «گا» در اصل کشاورزی است، اما امروزه به ماهیگیری و تجارت کالاهای وارداتی نیز اشتغال دارند.
تجارت به طور کلی به دست زنان انجام میشود و مردان هیچ کنترلی بر روی پول و درآمد همسران خود ندارند. جانشینی نیز عمدتاً توسط زنان انجام میشود و وراثت دارایی‌های آنها از طریق مادر تباری است. وراثت دیگر اموال نیز از طریق پدر به فرزندان ذکور صورت میگیرد. در این فرهنگ مردان با یکدیگر زندگی میکنند، این در حالی است که زنان حتی پس از ازدواج به همراه مادران و فرزندان در یک مجتمع زنانه زندگی میکنند. هر یک از شهرهای «گا» دارای تعداد زیادی مراسم‌های آیینی و خدایان مختلف هستند و در میان این اقوام سالانه تعداد زیادی مراسم و جشنواره برگزار میشود.
تجارت در میان مردمان گا - دانگمه به طور کلی به دست زنان انجام میشود و مردان هیچ کنترلی بر روی پول و درآمد همسران خود ندارند. جانشینی نیز عمدتاً توسط زنان انجام میشود و وراثت دارایی‌های آنها از طریق مادر تباری استمردمان «دانگمه» عموماً در مناطق ساحلی غنا از «کپون» تا «آدا» در رودخانه «ولتا» و اقیانوس اطلس جنوبی، در امتداد خلیج گینه و سرزمین های کنار رودخانه «ولتا» اسکان یافته‌اند. مردمان دانگمه شامل: آدا، کپون، کروبو، نینگو، اوسودوکا، پرام پرام و شای هستند که همگی به زبان «دانگبه» از شاخه «کوا» و خانواده «نیجر- کنگو» صحبت میکنند. بیشترین جمعیت دو گروه مرتبط با «گا- دانگمه» متعلق به مردمان دانگمه است. حدود ۷۰% از اراضی منطقه آکرای بزرگ متعلق به مردمان دانگمه است که به دو بخش دانگمه شرقی و دانگمه غربی تقسیم می شوند. همچنین در منطقه شرقی و منطقه ولتای غنا، حدود ۱۵% از اراضی متعلق به مردمان دانگمه است. این نواحی عمدتاً در مانیا کروبو و ییلو کروبو، از مناطق شرقی و نیز در نواحی اگوتیمه منطقه ولتا و منطقه دانگمه در بخش‌های جنوبی توگو هستند.
کسب و پیشه این مردم ماهیگیری و کشاورزی است که مبتنی بر سیستم هازاست.(۲) در گذشته ارزن غذای اصلی این مردم را تشکیل می‌داد، اما امروزه محصولات متداول‌تری مانند، کاساوا، یم، ذرت، پلنتی، کاکائو و روغن نخل را نیز شامل میشود.
با توجه به برگزاری مراسم‌ها و جشن‌های متعدد، اعضای متعلق به هر دودمان، عموماٌ چندین بار در سال برای شرکت در جشنواره‌ها و جشن‌های مربوط به خدایان، از مزارع به خانه اجدادی خود باز می‌گردند. نظام طایفهای در گا- دانگمه اصولاً مبتنی بر پدر تباری بوده و به زیر واحدهای محلی تقسیم میشوند. واحدهای اساسی قوم گا- دانگمه مبتنی بر واحدهای تاریخی، سیاسی و فرهنگ قبیله هستند.
زبان گا - دانگمه
از نظر زبان شناسی مردمان گا- دانگمه به زبان‌های کوای «گا» و «دانگمه» صحبت میکنند و به لحاظ فرهنگی نیز پدر تبار هستند. دانگمه منحصراً به زبان اصلی گا- دانگمه نزدیکتر از زبان گا است.
جامعه و فرهنگ گا - دانگمه
مردمان گا- دانگمه در طول سال مراسم‌ها و جشنواره‌های فراوانی را برگزار میکنند. از جمله این جشنواره‌ها می‌توان از جشن «هوموو» نام برد که توسط مردم گا برگزار میشود. هوموو به معنای فریاد در گرسنگی است که سرچشمه آن به چندین قرن قبل باز می‌گردد. این جشن به یاد قحطی بزرگی است که در قرن شانزدهم دامنگیر مردم گا شد. در واقع این مراسم یک جشنواره غذاست که به یادبود، گذر از یک دوره وحشتناک در تاریخ گا است، همه ساله در ماه اوت برگزار شده و تمام اعضای قبیله از آن تجلیل میکنند.
مردم دانگبه در منطقه آدا جشنواره آسافوتو را جشن میگیرند، که به آن آسافوتوفیمه نیز میگویند، یک جشنواره حماسی و جنگی که سالانه توسط مردم آدا جشن گرفته میشود، این مراسم عموماً از آخرین پنجشنبه ژوئیه آغاز و تا اولین هفته اوت ادامه پیدا میکند. این جشن به منظور بزرگداشت پیروزی رزمندگان در جنگ برگزار میشود و یادبودی است برای کسانی که در میادین نبرد کشته شدهاند. به منظور تجدید خاطره وقایع تاریخی، جنگجویان با پوشیدن لباس سنتی نبرد، به صورت نمادین به مبارزه میپردازند. در این زمان گروهی از نوجوانان که در مرحله عبور از نوجوانی به جوانی هستند به عنوان جنگ آوران جدید به قبیله معرفی میشوند. از نظر زمان‌بندی این جشنواره مصادف است با برداشت محصول که به همراه آداب و رسوم ویژهای در این مراسم برجسته میشود. این مراسم همچنین شامل تطهیر و تزکیه نفس هم هست، در این زمان جشن با حضور گروهی از روسای قبایل، صفوفی رنگارنگ از کجاوه در حالی که حامل روسای قبایل هستند، به همراه ملتزمین‌شان به اوج شکوه خود می‌رسد. این مهمانان ویژه به همراه گروه‌های نظامی به نام گروهان آسافو در میان طبالان با رقص و آواز، در خیابان‌ها و محوطه قصر حرکت میکنند. در این بین روسای قبایل با تعارف نوشیدنی و اعلام وفاداری، به یکدیگر تبریک میگویند.
مردمان دانگبه (مانیا کروبو ) در مناطق «اودوماسه- کروبو» نیز برداشت سالانه محصول خود را به جشن و پایکوبی میپردازند، این جشنواره که «انگمایم» نام دارد، در واقع مراسمی است که منتسب به بخشندگی کشاورزان به هنگام برداشت محصول است که بوسیله مردمان کروبو در آخرین هفته (به مدت هفت روز) اکتبر با دیدار از بزرگان فامیل برگزار میشود. این جشن در مناطق کوهستانی کروبو در آخرین جمعه اکتبر و بامداد صبح شنبه با حضور روسا و مردم منطقه کروبو به اوج خود می‌رسد. در این مراسم همچنین کونور به عنوان رئیس بزرگ قبیله به همراه روسای زیر مجموعه خود، معاونان، مقامات دولتی، سایر مقامات محلی و کلیه مهمانان دعوت شده از ایالات مختلف کشور در صدر مجلس حاضر میشوند.
موسیقی و ورزش در میان قبایل گا-دانگمه
موسیقی سنتی گا- دانگمه شامل نواختن طبل و رقص‌های سنتی است. یکی از سبک‌های موسیقی و رقص سنتی (البته نسبتاً مدرن) این اقوام کیپان لوگو است. یک نوع رقص و موسیقی سنتی مدرنیزه شده که در حدود سال ۱۹۶۰ توسعه یافت. یاکوب ادی، اوبو ادی و مصطفی تتی از جمله طبالان سنتی گا هستند که به شهرت جهانی نیز دست یافته‌اند. موسیقی سنتی گا- دانگمه، همچنین شامل کیلاما، کیپاتسا و رقص دیپو نیز هست که همگی متعلق به مردمان کروبو هستند.
مردمان دانگبه (مانیا کروبو ) در مناطق «اودوماسه- کروبو» نیز برداشت سالانه محصول خود را به جشن و پایکوبی میپردازند، این جشنواره که «انگمایم» نام دارد، در واقع مراسمی است که منتسب به بخشندگی کشاورزان به هنگام برداشت محصول استعلاوه بر موسیقی، مردم گا- دانگمه به خاطر سابقه طولانی و موفقیت‌های خود در ورزش بوکس شناخته شده هستند. جامعه ماهیگیری بوکوم در حومه آکرا، به عنوان مرکز بوکس غنا شناخته میشود و تاکنون چندین بوکسور برجسته را به جامعه غنا معرفی کرده است. این منطقه، محل استقرار تعداد قابل توجه‌ای، از باشگاه و سالن‌های بدن سازی معروف جهت تمرین بوکس است. در این میان می‌توان از مبارزان برجستهای مانند، دیوید کوتی آکادک پویزون، آلفرد کوتی، جوشا کلوتی، ایکه بازوکا کوارتی، بوکسور سابق رشته سبک وزن قهرمانی WBA و نلسون آکا، قهرمان سابق در کلاس چند وزن در مسابقات قهرمانی زوم زوم، نام برد.
مراسم گذر (عبور از مرحله‌ای به مرحله دیگر از زندگی)
از منظر مردمان شای و کروبو، مراسم رقص دیپو یک سنت و مراسم رسمی برای عبور است که فرد قصد دارد از مرحله‌ای از زندگی خود عبور کرده و به مرحله دیگری از زندگی قدم بگذارد. این مراسم که همه ساله در ماه آوریل برگزار میشود، به مناسبت رسیدن به دوره بلوغ در دختران باکره و به طور رسمی برای آموزش زنان بالغ به منظور ازدواج، در سن بیست سالگی، طراحی شده است. دیپو، اجرای رقص سنتی برای دختران نوجوان است. در واقع این یک مراسم مذهبی است که به منظور تطهیر جنسی دختران بالغ قبل از ازدواج صورت میگیرد و اجرای این رقص برای عموم نیز آزاد است. هر یک از آنها با مهرههای شیشهای سنتی، پارچههای چرمی رنگی و انواع مختلفی از روسری بافته شده، تزئین و آراسته شدهاند. به گفته پریسیلا آکوا بوآکی محقق و نویسنده، دیپو نوعی آموزش حرفهای برای زنان جوان بود و به آنان آموخته میشد، که چگونه میتوانند نقش خود را به عنوان یک زن مسئول ایفا کنند.
همان طور که ذکر شد، شرکت دختران در این آیین مذهبی نشان دهنده آن است که دختران مورد نظر واجد شرایط برای ازدواج هستند. والدین با اعلان مناسک، دختران خود را نزد روحانی بزرگ قبیله میفرستند. اما این دختران برای اثبات عفت خود باید قبل از شرکت در جشنواره، آماده شرکت در آیینها و تستهای لازم شوند.
در روز اول مراسم، دختران سر خود را تراشیده و با پارچهای از کمر تا زانوان خود را بپوشانند. این کار توسط کسانی انجام میشود که به آنان مادران آیینی میگویند. این نشان دهنده گذر آنها از کودکی به بزرگسالی است. سپس به عنوان آغاز دورهای جدید از زندگی خود، در میان اجتماع حاضر و به رژه رفتن میپردازند.
صبح روز بعد، به دستور روحانی قبیله به مبتدیان حمام آیینی میدهند. پس از آن روحانی مورد نظر، برای دختران طلب نعمت و دعای خیر میکند. وی سپس پاهای آنان را با خون بزی که توسط والدین شان ذبح شده است، شستشو میدهد. این عمل به منظور بر طرف کردن هرگونه روح نازایی برای آنان است. قسمت مهم مراسم زمانی است که آنان باید روی سنگ مقدس بنشینند، این عمل برای اثبات بکارت آنها صورت میگیرد. بهرحال هر دختری که باردار باشد یا ثابت شود که باکره نیست، مورد تحقیر جامعه قرار میگیرد و نمیتواند هیچ مردی از قبیله خود را جلب کند.
این دختران سپس به مدت یک هفته نگهداری شده و در معرض آموزشهای لازم از جمله آشپزی، خانه داری، تولد، تغذیه و نگهداری کودک و قرار میگیرند. مادران آیینی به آنان دروس خاص اغواگری و فریبندگی و رفتار صحیح با همسر خود را میآموزند. آنها رقص کلام را فرا میگیرند که در آخرین روز مراسم برگزار خواهد شد.
بعد از گذشت یک هفته از برگزاری دوره آموزشی، سرانجام از این بند رها شده و کل قبیله به دور هم جمع میشوند تا ورود آنها را به بزرگسالی (زنانگی) جشن بگیرند.
پس از اتمام دوره، این دختران لباسهای زیبایی را به تن میکنند که با کنته (۳) و مهرههای تزیینی به دور کمر، گردن و بازوان آراسته شده و با آواز و نواختن طبل به اجرای رقص کلام میپردازند. در این مرحله هر مردی که به هریک از آنان علاقه‌مند باشد، میتواند با طرح مسئله، بررسی موضوع را در خصوص خانواده دختر آغاز کند. فرض بر این است، هر دختری که در این مراسم شرکت کرده است، نه تنها افتخاری برای خود می‌آفریند بلکه خانواده خود را نیز مفتخر میکند.
مراسم تشییع جنازه و تابوتهای فانتزی
مردم گا به خاطر برگزاری مراسم دسته جمعی تشییع جناره معروف هستند. گا معتقد است، وقتی کسی می‌میرد، به زندگی دیگری ورود میکند. بنابراین، تابوتهای ویژهای غالباً توسط نجاران بسیار ماهر برای این منظور ساخته میشوند. این سنت در دهه ۵۰ رواج یافته است. در این خصوص پیشگامان و استادکارانی همچون آتا اوکو (۲۰۱۲ – ۱۹۱۹) از منطقه لا و ست کین کوی (۱۹۹۲ – ۱۹۲۵) از منطقه تشی را می‌توان نام برد.
تابوت میتواند، به سفارش اقوام فرد متوفی، هر چیزی، از یک مداد گرفته یا هر حیوانی مثلاً یک فیل باشد. تابوتها معمولاً برای بازتاب جوهر و ماهیت آن مرحوم ساخته میشود، که میتواند مبتنی بر ویژگی‌های شخصیتی و شغلی فرد، یا نمادی از بازتاب جایگاه حقوقی و حقیقی شخص در جامعه باشد. به عنوان مثال، یک راننده تاکسی به احتمال زیاد در تابوتی به شکل ماشین دفن میشود. بسیاری از خانوادهها مبالغ زیادی را صرف خرید تابوت میکنند، زیرا اغلب احساس بازماندگان بر این است که باید آخرین حرمت و تکریم خود را از این طریق، یعنی دفن مرحوم تازه گذشته در یک تابود گران قیمت با مضامین فرهنگی و سمبولیک، به وی ابراز کنند. قیمت یک تابوت بسته به آنچه سفارش داده میشود متفاوت است از اینرو، عجیب نخواهد بود که مثلاً یک تابوت ۶۰۰ دلار قیمت داشته باشد. این مسئله برای خانوادههای محلی بسیار گران است. با توجه به، در نظر گرفتن این مهم که درآمد معمول در این خانوادهها تنها ۵۰ دلار در ماه است. این بدان معنا است که هزینه تشییع جنازه با کمک اعضای ثرتمند خانواده پرداخت میشود. اگر چنین عضوی وجود داشته باشد، هزینهها با مشارکت دیگر اعضا و تقبل مبالغ مورد نظر ( هرچند کم) توسط افراد فامیل تأمین میشود. این مشارکت ضروری است زیرا خرید تابود تنها بخشی از کل هزینه مراسم تدفین را شامل میشود. برخی از افراد خارجی که به غنا میآیند، نیز در تابوتهایی به سبک مردمان گا به خاک سپرده میشوند.
استفاده از این تابوتها به نوعی بیان کننده اعتقادات مذهبی مردمان گا به زندگی پس از مرگ است. آنها معتقدند که مرگ پایان نیست و زندگی در جهان بعدی به همان روشی که روی زمین وجود داشته، ادامه مییابد. همچنین بر این باور هستند که اجداد، بسیار قدرتمندتر از دوران زندگی خود در این دنیا بوده و قادر به نفوذ در بستگان خود که هنوز در قید حیاتند، هستند. به همین دلیل خانوادهها در اسرع وقت، هر آنچه در توان دارند انجام میدهند تا اطمینان حاصل شود که یک فرد مرده نسبت به آنان شفیق و غمخوار است. وضعیت و موقعیت اجتماعی یک فرد تازه گذشته به شدت، به برگزاری موفقیت آمیز مراسم تدفین و البته استفاده از تابوت اختصاصی وی وابسته است. طرح تابوت تهیه شده فقط در روز تدفین و به هنگام دفن فرد متوفی مشاهده میشود. آنها قالباً بازتاب حرفهای هستند که فرد در زندگی دنیوی خود داشته و هدف از آن نیز کمک به آنها جهت ادامه زندگی حرفه‌ایشان در حیات پس از مرگ است. شکلهای خاصی از تابوت مانند شمشیر یا صندلی بیانگر نشانههای سلطنتی، جادوگران یا روحانیون مذهبی هستند. لذا تنها افراد با موقعیت بالا مجاز به استفاده از اینگونه تابوتها هستند. همچنین استفاده از تابوت حیوانات مختلف مانند شیر، خروس، و خرچنگ نماد توتمهای قبیله هستند. به همین ترتیب، فقط سران خانوادههای ذیربط مجاز به دفن در تابوتهایی مانند اینها هستند. بسیاری از اشکال تابوتها سمبل ضرب المثل یا جملات حکیمانه‌ای هستند که به روش‌های مختلف توسط مردم گا تفسیر شدهاند.
طراحی تابوت در اقوام گا صبغه طولانی نداشته و تاریخ آن بویژه در مناطق روستایی با عقاید سنتی به حدود دهه ۱۹۵۰ باز می‌گردد و اکنون نیز به بخش جدایی ناپذیر فرهنگ تدفین در اقوام گا تبدیل شده است. امروزه کارگاه‌های متعددی به منظور ساختن تابوتهای مجسمه‌ای شکل در توگو و آکرای بزرگ ساخته میشود.
بسیاری از سازندگان تابوت از موفقیت و معروفیت برخوردار هستند، به عنوان مثال می‌توان به سدی و اریک ادجتی انانگ از کارگاه نجاری کین کوی ، پا جوی، دانیل منساح و کودجو آفوتو اشاره کرد. اغلب این تابوتها برای مراسم تدفین مورد استفاده قرار میگیرند و تعداد معدودی نیز برای نمایشگاه‌های هنری و بین المللی ارسال میشوند.
شخصیت‌های مطرح در اقوام گا
ابنزر اکو- آدجی (۱۴ ژانویه ۲۰۰۲ – ۱۷ ژوئن ۱۹۱۶): حقوقدان و سیاستمدار غنایی که به عنوان وزیر امور خارجه و برخی از پست‌های وزارتی در دوره جمهوری اول غنا خدمت کرده است. وی عضو برجسته حزب مردم، عضو موسس کنوانسیون اتحاد ساحل طلا و یکی از شش مرد مبارز در راه استقلال و یکی از شخصیت‌های معروف در رأس هیأت رهبری غنا بوده است.
کارل کریستین ریندورف (۱ ژوئیه ۱۹۱۷ – ۳۱ مه ۱۸۳۴): مورخ، معلم، کشاورز، بازرگان، پزشک، کشیش و تنها فرزند یک خانواده اروپایی – آفریقایی بود که با باسل میشن (۴) درساحل طلا همکاری میکرد. وی نویسنده «تاریخ ساحل طلا» و «آشانته» به زبان گا است که به عنوان یک اثر پیشگام و تاریخ کلاسیک قلمداد میشود. این اثر بعدها به زبان انگلیسی ترجمه و در سال ۱۸۹۵ در سوئیس منتشر شد. نامبرده برای نوشتن اثر خود از منابع مکتوب و سنت شفاهی استفاده کرده و برای گردآوری اطلاعات مورد نظر با بیش از ۲۰۰ نفر مصاحبه کرده است.
گای آدجته کوشاسیان (۱۲ سپتامبر ۱۹۳۴ – ۲۴ مه ۱۹۸۱): وکیل، نویسنده اهل توگو و استاد دانشگاه ابومی کالوی (۵)، دانشگاه داکار و تحصیلات تکمیلی موسسه ژنو بوده است.
سباستین ژرماین آئیکو آژاوون (۱۹ ژانویه ۱۹۶۵) اهل بنین، تاجر و رهبر سیاسی.
کینگ تاکی تاویاه اول (۱۹۰۲ – ۱۸۶۲): بیستمین پادشاه ایالت گا، با عنوان پادشاه محبوب همه دوران.
جان ویلیام هانسن (۷ آوریل ۲۰۱۲ – ۲۳ فوریه ۱۹۲۷): معروف به جری هانسن، موسیقیدان ثروتمند غنا، خواننده، آهنگساز، ساکسیفونیست و پیشگام در صنعت موسیقی کشور غنا بود. وی بنیانگذار گروه بین المللی موسیقی رامبلرز ، بنیانگذار و اولین رئیس اتحادیه موسیقی دانان غنا نیز بود.
سپهبد ژوزف آرتور آنکرا (۲۵ نوامبر ۱۹۹۲ – ۱۸ اوت ۱۹۱۵): وی عنوان اولین فرمانده ارتش غنا، ریاست ستاد دفاع و دومین رئیس جمهور غنا در سالهای ۱۹۶۹ – ۱۹۶۶ را به خود اختصاص داده است. نامبرده همچنین، از تاریخ ۲۴ فوریه لغایت ۵ نوامبر ۱۹۶۶ به عنوان رئیس سازمان وحدت افریقا فعالیت میکرد.
رافائل نی آما اولنو (۲۲ دسامبر ۱۹۸۶ – ۲۱ مه ۱۹۰۶): وی حقوقدان و قاضی دادگستری دیوان عالی غنا بود که در دوره جمهوری دوم، از ۷ اوت لغایت ۳۱ اوت ۱۹۷۰ به عنوان جانشین رئیس جمهور، بر این منصب قرار گرفت. او همچنین در سالهای ۱۹۷۲ – ۱۹۶۹ عنوان سخنگوی مجلس این کشور را بر عهده داشت.
کریستین تسوی هسه، معروف به کریس هسه (متولد ۲۹ اوت ۱۹۳۲): سینماگر غنایی، فیلم ساز، عکاس و برنده چندین جایزه به منظور فیلمبرداری آثاری چون «عشق تحسین برانگیز» از جشنواره آفریکن پوت (۱۹۸۰) و هریتیج آفریکا (۱۹۸۹) بود. وی عکاس شخصی اولین رئیس جمهور غنا، دکتر قوام نکرومه بود. او همچنین در سازمان ملل متحد به عنوان عکاس مشغول به کار شد و مستند بحران کنگو را در سال ۱۹۶۰ ساخت. وی در ساختن مستند تاریخ مصور از رهبری سیاسی و توسعه کشور نقش بسزایی داشت.
آتوکوی جان اوکای (۱۳ ژوئیه ۲۰۱۸ – ۱۵ مارس ۱۹۴۱): شاعر غنایی، فعال فرهنگی و دانشگاهی، دبیرکل انجمن نویسندگان پان آفریکا و رئیس انجمن نویسندگان غنا بود. آخرین کار او به نام «جان اوکای» که شامل اشعار وی بود، منتشر شده که ریشه در سنت شفاهی این کشور دارد. به طور کلی وی را به عنوان نخستین شاعر واقعی عملکرا می‌شناسند که در آفریقا ظهور یافته است. آثار او از نظر سیاسی، رادیکال و از منظر اجتماعی، آگاهی بخش است.
پانوشت‌ها
۱. منظور تختی است که رئیس قبیله در مراسم‌های مختلف بر آن جلوس میکند.
۲. در این سیستم، گروهی از افراد، معمولاً اعضای یک خانواده گسترده، قطعه زمینی را به دست می‌آورند. این زمین با توجه به مبلغی که هر یک از اعضا پرداخت کرده‌اند، بین آنها تقسیم شده و پس از آن هر فرد بر بخش خود کنترل و مالکیت دارد. مذاکرات خرید و فروش توسط یک هازتس منتخب (پدر هازا) انجام میشود که نقش نماینده یا رهبر هازا را برعهده دارد.
۳. نوعی پارچه ابریشمی و پنبهای است که از نوارهای پارچهای در هم تنیده ساخته شده و از مسنوجان بومی اقوام آکان (Akan) در غنا است.
۴. باسل میشن یک جامعه تبلیغی مسیحی مستقر در سوئیس است که از سال ۱۸۱۵ تا ۲۰۰۱ به فعالیت‌های تبلیغی اشتغال داشت.
۵. شهری تفریحی که در بخش آتلانتیک بنین واقع شده است. هم اکنون در حومه و ۱۸ کیلومتری شهر کوتونو (Cotonou) قرار دارد.