به گزارش خبرگزاری مهر، نشست نقد و بررسی کتاب «موبدان در شاهنامه فردوسی» نوشته زهرا دلپذیر، با حضور استادان دانشگاه، پژوهشگران زبان و ادبیات فارسی و تاریخ باستان در محل بنیاد فردوسی مشهد برگزار شد.
در ابتدای این‌نشست محمدرضا راشد محصل، استاد دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه آثار ماندگار ظرفیت‌های فراوانی در زمینه‌های مختلف دارند، شاهنامه را یک اثر ماندگار و دارای ظرفیت‌های علمی و حماسی گستردهای دانست و گفت: بی‌شک هدفمندی و روشمندی فردوسی باعث شده ما بعد از هزارسال، باز هم کاربرد شاهنامه را در جاهای مختلف ببینیم.
وی با اشاره به اینکه فردوسی در جامعه زمان خود، از یک‌سو دردشناسی و از سوی دیگر یک درماندهی اثرگذاری کرده، گفت: این شاعر بزرگ بخوبی دریافته که مردم عصرش شخصیت خود را فراموش کرده و از هویت خود آگاهی ندارند و در واقع درد و درمان را شناخته است. معرفی جامعه دینی در ایران باستان و چگونگی موبدان در آن دوران، یکی دیگر از ظرفیت‌های مهم شاهنامه لست. مطابق شاهنامه همزمان با پادشاهی جمشید نفوذ معنوی این گروه زیاد شد و پادشاه آنها را به‌صورت طبقه‌ای با خویشکاری معین از دیگران جدا کرد. خویشکاری موبدان در سراسر شاهنامه جلوه‌گر شده و با بررسی حماسه ملی ایران می‌توان به اطلاعات خوبی درباره این گروه در ایران باستان دست پیدا کرد.
راشد محصل در پایان سخنانش گفت: با توجه به اهمیت موبدان در شاهنامه تاکنون در این‌زمینه پژوهش خاصی انجام نشده بود. کتاب موبدان در شاهنامه فردوسی از این‌نظر پژوهشی نو و علمی درعرصه شاهنامه‌پژوهی است. نویسنده در این کتاب، با نکته سنجی و بازجست دقیق ابیات شاهنامه فردوسی و مقایسه تطبیقی آنها با منابع کهن و آثار جدیدتر، مقام موبدان را از جهات گوناگون بررسی کرده و نفوذ و تاثیر اقدامات آنان را در جامعه زمان‌شان مشخص کرده است.
* شاهنامه یک منبع مهم تاریخی است
در ادامه این جلسه، محمد تقی ایمان پور، استاد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد با تاکید بر اینکه شاهنامه را افزون بر عظمت شعری، باید به عنوان یک منبع مهم تاریخی مد نظر داشت گفت: با توجه به پژوهش‌های فراوان درباره جنبه‌های مختلف شاهنامه به جنبه تاریخی این اثر کمتر پرداخته شده ولی خوشبختانه در سال‌های اخیر شاهد کارهای تطبیقی شایسته‌ای در این زمینه هستیم که کتاب موبدان در شاهنامه فردوسی را باید یک نمونه خوب از جمله این آثار به شمار آورد.
این کارشناس تاریخ باستان با بیان اینکه یک اثر پژوهشی خوب باید از نظر ویژگی‌های ساختاری و محتوایی علمی باشد، گفت: کتاب موبدان در شاهنامه فردوسی، هم از نظر ساختاری و هم محتوایی قوی است و کاملا با توجه به اصول علمی نوشته شده است. نویسنده در این کتاب، پیش از ورود به مبحث شاهنامه، تحلیل جامعی درباره موبدان در فرهنگ ایران دارد و تحلیل جامعی درباره طبقات مختلف روحانیان در ایران باستان و کارکرد آنان در ادوار مختلف تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی ارائه کرده است. امیدوارم بیش از پیش، شاهد کارهای تطبیقی در عرصه شاهنامه پژوهی به ویژه تطبیق شاهنامه با منابع تاریخی باشیم.
عباس خیرآبادی استاد دانشگاه و مدیر انتشارات پاژ نیز تازگی مضمون و علمی بودن شیوه پژوهش را از نکات مثبت کتاب موبدان در شاهنامه فردوسی دانست و گفت: نویسنده در این کتاب، از منابع درجه اول بسیار زیادی مثل منابع پهلوی، منابع مربوط به قرون اولیه پس از اسلام و منابع جدیدتر مثل کتابهای پژوهشگران غربی مربوط به قرن نوزدهم به بعد و... همچنین کتابهای مختلف درباره سنگ نبشته‌های ایران باستان و مقالات بیشمار بهره گرفته است که می‌تواند راهنمایی متقن و قوی برای پژوهشگران تاریخ باستان، فرهنگ و زبانهای باستانی و زبان و ادبیات فارسی به شمار آید.
* جایگاه موبدان در شاهنامه
زهرا دلپذیر نویسنده کتاب هم در بخش بعدی این‌نشست گفت: روحانیان در ایران باستان معمولاً با نام عمومی موبد خطاب می‌شدند. این‌گروه در دربار شاهان کارکردهای بسیاری داشتند و همه امور با توجه به صلاحدید و پیش‌بینی آنها انجام می‌شد. این کنش‌ها به تمامی در مشهورترین حماسه ملی ایران نمود یافته و به حدی اهمیت دارد که با بررسی نقش و جایگاه موبدان در شاهنامه، ویژگی نمادهای رهبری، ارزش‌ها و مفاهیم معنوی و چگونگی ارتباط دین و حکومت در ایران باستان مشخص می‌شود.
وی افزود: موبد یکی از پرکاربردترین واژه های شاهنامه است. این واژه همراه با مشتقاتش موبدان، موبدی و... در مجموع ۵۱۳ بار در شاهنامه به کار رفته که ۱۴۶ مورد آن مربوط به بخش اول و ۳۶۷ مورد متعلق به بخش دوم است؛ بنابراین کاربرد واژه موبد در بخش تاریخی شاهنامه، چهار برابر بخش اساطیری- حماسی است.
در پژوهش پیش‌رو، نقش و جایگاه موبدان با توجه به ادوار مختلف شاهنامه بررسی شده است. پژوهشگران برای تبیین ساختار شاهنامه فردوسی، آن را به چند دوره تقسیم کرده‌اند. در این کتاب نظر بهمن سرکاراتی که شاهنامه را به دو بخش اساطیری- حماسی و تاریخی تقسیم کرده مد نظر قرار گرفت و کنش‌های موبدان با توجه به این دو بخش بررسی شد. موبدان در سراسر شاهنامه چهرهای مثبت دارند؛ آنها آینده‌نگر، پیشگو و پیشبین، کاردان، رازدار، درستکار و مورد اعتماد شاهان و پهلوانان هستند و فردوسی برای توصیف آنها همیشه از یک صفت شایسته استفاده می‌کند.
این پژوهشگر ادبیات حماسی گفت: طبق این پژوهش کارکرد موبدان در شاهنامه، منحصر به اجرای امور و مناسک دینی و روایت داستانها نیست. موبدان در اداره کشور اختیارات گستردهای دارند و همه امور با توجه به صلاحدید و رایزنی آنها صورت می‌گیرد. آنها در جنگها نیز حضور فعالی دارند، از نظر علمی سرآمد زمان خویش هستند و تعلیم و تربیت به عهده آنهاست. برخی از کارکردهای موبدان همچون نظارت بر امور اقتصادی و پرچمداری در جنگها، از دید محققان پنهان مانده بود و با بررسی ابیات شاهنامه اطلاعات خوبی در این زمینه به دست آمد.
دلپذیر در پایان، گفت: درباره تشخیص منابعی که فردوسی درباره موبدان از آنها استفاده کرده، پاسخی یافته نشد اما مشخص است که منابع فردوسی در این زمینه محدود به خداینامه نیست و او از برخی منابع دیگر مثل کارنامه اردشیر بابکان به‌طور مستقیم استفاده کرده است. برای نمونه، ماجرای موبد و وزیر معروف اردشیر در شاهنامه، در بسیاری از متون دوره اسلامی همچون نهایةالأرب ابن قتیبه دینوری، غررالسیر ثعالبی، تاریخ طبری و... که همگی از خداینامه استفاده کرده‌اند، به تفصیل آمده اما روایت فردوسی در شاهنامه بسیار نزدیک به کارنامه اردشیر بابکان است و با این آثار تفاوت دارد.
بخش پایانی این نشست به پرسش و پاسخ اختصاص داشت.