به گزارش خبرنگار مهر، نشست «حکمرانی مطلوب نظام آموزش عالی» از سلسله‌ن شست‌های «سومین کنفرانس حکمرانی و سیاست‌گذاری عمومی» با عنوان فرعی «گذار به نسل جدید حکمرانی» به همت پژوهشکده سیاست‌گذاری علم و فناوری شریف و با همکاری حامیان مختلف پنج‌شنبه، ۲۶ دی‌ماه، با سخنرانی غلامرضا ذاکر صالحی، محمدمهدی طهرانچی، ابراهیم سوزنچی کاشانی، ابوالقاسم مهدوی، یعقوب انتظاری و محمدمهدی نایبی برگزار شد.
مهدوی: ضعف نظام آموزش ریشه در ضعف نظام اقتصادی کشور دارد
نخستین سخنران این جلسه، ابوالقاسم مهدوی، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، بود که به «آسیب‌شناسی حکمرانی نظام آموزش عالی» پرداخت. مهدوی با تأثیر آموزش عالی بر توسعه اقتصادی آغاز و این پرسش را مطرح کرد که: «آیا آموزش عالی در ایران از کارکردهای لازم در جهت توسعه اقتصادی برخوردار است؟»
و مقدمه پاسخ به این سوال را، برشماری شاخص‌های عملکرد آموزش عالی قرار داد:
| شاخص |
رتبه ایران |
| جذب دانش |
۱۲۲ در میان ۱۴۵ کشور (۲۰۱۷) |
| اشاعه دانش |
۱۲۳ در میان ۱۴۵ کشور (۲۰۱۷) |
| مهارت فارغ‌التحصیلان |
۱۲۶ در میان ۱۴۱ کشور (۲۰۱۸) |
| تفکر انتقادی در آموزش |
۱۲۸ در میان ۱۴۱ کشور (۲۰۱۸) |
قصد مهدوی این بود که با این شاخص‌ها، عملکرد ضعیف آموزش عالی را نتیجه بگیرد. به زعم وی علت این عملکرد ضعیف را می‌توان با دو رویکرد تحلیل کرد:
- رویکرد جزئی‌نگر که بر ضعف نظام آموزش عالی مبتنی است؛ و
- رویکرد کلی‌نگر که ریشه در ضعف نظام اقتصادی کشور دارد.
مهدوی در رویکرد جزئی‌نگر، به مشکلات نظام آموزش عالی در ایران پرداخت و گفت: مدرک‌گرایی، بیکاری فارغ‌التحصیلان، عدم تطابق رشته تحصیلی با شغل، عدم تناسب عرضه سرمایه انسانی با تقاضای بازار کار، مهاجرت به خارج از کشور، عزیمت برای تحصیل، عدم تناسب میان کیمیت و کیفیت آموزش و پرورش و مشکلات ساختاری از جمله مشکلات نظام آموزش عالی در ایران است.
وی افزود: در رویکرد کلی‌نگر، ضعف آموزش عالی را باید در ضعف نظام اقتصادی کشور جست‌وجو کرد که بهبود وضعیت آموزش عالی منوط به بهبود نظام اقتصادی کشور است.
طهرانچی: آموزش عالی، اقتصاد و معضل وارداتچی‌ها!
محمدمهدی طهرانچی، استاد فیزیک دانشگاه شهید بهشتی و رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، درباره «اصول بهینه حکمرانی نظام آموزش عالی» سخنرانی کرد.
وی گفت: اعداد، بیانگر مسئله نیستند و مسئله ما در حکمرانی آموزش عالی این است که ۸۰ سال پیش ساختاری را بدون پیش‌فرض‌ها و کارکردهای آن وارد کرده‌ایم و به ماهیت و روح حاکم بر آن بی‌توجه بوده‌ایم. «حکمرانی» شامل:
- چیستی (ساحت‌ها، لایه‌ها، مولفه‌ها، ابعاد، رابطه‌ها، کنشگران)؛
- مبانی (پارادایم، مکاتب، رویکرد، نظریه‌ها، روش‌شناسی، اهداف، گزاره‌ها)؛ و
- چگونگی (سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی‌ها، قالب‌ها، ابزار، فناوری‌ها، نظام‌ها، مدیریت‌ها، قوانین) است؛ که ما با این کپی کردن‌ها صرفاً به چگونگی‌ها وارد شده‌ایم. باید توجه کنیم که دستاوردها صرفاً در تکنولوژی نیست و آثار و پیامدهایی در حیطه‌های محیط‌زیست، سلامت، دفاع و امنیت، فرهنگ، اقتصاد و غیره دارد.
وی آموزش عالی در قرن ۲۰ را اثر متقابل «علم و فرهنگ (همراه با هم)» بر سه حوزه «اقتصادی»، «فناوری» و «اجتماعی» دانست و تصریح کرد: در قرن ۲۱ این سه حوزه در هم ادغام شده‌اند. در ایران اما هر سه حوزه با مشکلاتی مواجه است مثلاً:
- در حوزه اقتصادی با نفت و سلطه وارداتچی‌ها مواجیهم؛
- در حوزه اجتماعی رویکردی انفعالی پیشه کرده‌ایم؛ و
- تنها در حوزه فناوری است که به پیشرفت‌هایی رسیده‌ایم.
ضمن اینکه از «علم و فرهنگ»، «فرهنگ» را وانهاده‌ایم و تنها «علم» را مورد توجه قرار داده‌ایم.
طهرانچی، از علل این آسیب ساختاری همچنین به اهمیت بحث‌های زبانی نیز اشاره کرد و توضیح داد: به طور مثال ترجمه Education به «آموزش»، یکی از اشتباهات زبانی ما در برخورد با واردات آموزش عالی بوده است. در حالی که این مفهوم، مفاهیمی چون «تربیت» و «پرورش» را نیز در خود دارد.
سوزنچی: نهادها حاضر به پرداخت هزینه اصلاحات ساختاری نیستند
سومین سخنران این مراسم ابراهیم سوزنچی کاشانی، معاون خط‌مشی‌گذاری و راهبری اجرای ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی، بود که در موافقت با طهرانچی درباره وارد کردن ساختارها به جامعه صحبت کرد.
وی گفت: نیاز به اصلاح این ساختارهای موازی داریم و این اصلاحات هزینه‌هایی دارد که هیچ نهادی حاضر به پرداخت آن نیست. شاید بتوان بحث سوزنچی را اینطور صورت‌بندی کرد که در ساختار فعلی، همه متوجه موازی کاری‌ها و آسیب‌های ناشی از هرج‌ومرج ساختاری هستند اما حاضر به ایفای نقش در اصلاح این ساختار معیوب نیستند!
نایبی: درس‌هایی از حکمرانی آموزش عالی در روسیه
محمدمهدی نایبی، استاد تمام دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف، «درس‌هایی از حکمرانی آموزش عالی در روسیه» را بازگو کرد. نایبی ابتدا به این پرداخت که «چرا روسیه؟» و پاسخ داد: «اتفاقات پس از فروپاشی شوروی و بهم ریختگی‌های ناشی از آن، می‌تواند در تحلیل و تصحیح اشتباهات ۲۰-۳۰ سال اخیر به ما کمک کند».
وی در ادامه به آمار کمی دانشگاه‌های روسیه اشاره کرد و گفت: روسیه در سال ۲۰۱۴ این کشور دارای ۲۲۶۸ دانشگاه بود که دچار ضعف عملکرد و کیفیت بودند و از این جهت، اعتبار آموزش عالی روسیه را زیر سوال برده بودند. همان سال، با عزمی ملی و طی چند سال به کاهش تعداد دانشگاه‌ها مبادرت کردند که تا ۲۰۱۸ به ۷۶۰ دانشگاه تقلیل پیدا کرد. این تقلیل، از طریق ادغام دانشگاه‌های ضعیف‌تر در دانشگاه‌های قوی‌تر محقق شد. کاهش تعداد دانشگاه‌ها، اعتبارسنجی مدارک دانشگاهی، طرح پنج-صد (طرحی با این عزم که میان ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان، ۵ دانشگاه باید متعلق به روسیه باشد)، دانشگاه ملی، ایجاد رتبه‌بندی داخلی، افزایش چشمگیر تعداد دانشجویان خارجی، آمیختگی شدید دانشگاه و صنعت و آموزش مجازی قوی از جمله کارهایی بود که درخصوص دانشگاه‌های روسیه انجام شد.
انتظاری: حکمرانی مطلوب آموزش عالی در اکوسیستم ملی دانش امکان‌پذیر است
یعقوب انتظاری به عنوان بعدی این مراسم به «حکمرانی خوب در اکوسیستم ملی دانش» پرداخت و حکمرانی در آموزش عالی یا حکمرانی دانش را زیرمولفه‌ای از حکمرانی در سطح کلان دانست.
انتظاری سخنانش را با یک نقد مضمونی شروع کرد و گفت: طبق اذعان این عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در ایران ما عمدتاً ارزش‌های انقلابی را دنبال کرده‌ایم و کمتر به توسعه و حکمرانی در جهت توسعه توجه کرده‌ایم. و سوال اساسی را این طور مطرح کرد: «ما چطور باید حکمرانی کنیم که منجر به توسعه شود؟»
وی توسعه را پیامد اکوسیستم توسعه معرفی کرد و توضیح داد: اکوسیستم توسعه در بیان انتظاری به مجموعه‌ای مرکب از بازیگرانی اطلاق می‌شد که شامل اکوسیستم‌های خرد متعدد از جمله اکوسیستم دانش است.
دانشیار گروه اقتصاد مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در ادامه به سوال اما در این زیست‌بوم دانش چه بازیگرانی وجود دارند؟ پاسخ داد و گفت: شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عتف، معاونت علم و فناوری، وزارت علوم، وزارت بهداشت، دانشگاه‌ها، پارک‌ها، فرهنگستان‌ها، انجمن‌های علمی و… بازیگران این زیست‌بوم دانش هستند. این بازیگران که اجزا و عناصر زیست‌بوم دانش در ایران را شکل می‌دهند، دارای نارسایی‌هایی هستند؛ به طور مثال روابط شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عتف یا روابط معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری با وزارت علوم یا روابط وزارت علوم و وزارت بهداشت و غیره بخوبی تعریف نشده است. به تشریح انتظاری، اصل دانشگاه در این اختلافات گم شده است.
پیشنهادات انتظاری برای گذر از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب شامل چند محور ذیل بود:
- اصلاح نهادی (حذف، ادغام یا ایجاد ساختارهای لازم)؛
- استقلال دانشگاه‌ها؛
- افزایش رقابت بین دانشگاه‌ها؛
- افزایش مشارکت بین دانشگاه‌ها؛
- ارتقای حاکمیت قانون؛
- بهبود شفافیت فعالیت‌های دانشگاه‌ها؛ و
- بهبود پاسخگویی دانشگاه‌ها.
ذاکر صالحی: حکمرانی آموزش عالی و دولت پلتفرمی
آخرین سخنرانی این مراسم غلامرضا ذاکر صالحی (دبیر نشست) و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی بود که درباره چشم‌انداز مطلوب حکمرانی در آموزش عالی سخنرانی کرد.
وی در ابتدا به تعریف مفهوم حکمرانی (governance) پرداخت و گفت:در لغت حکمرانی یعنی راندن یک وسیله؛ (سکانداری) و در تعریف سازمان ملل حکمرانی یعنی اتخاذ تصمیمات بهم پیوسته و اینکه این تصمیمات به منصه اجرا گذاشته شود.
ذاکر صالحی با توجه به این تعاریف و با تاکید بر وجه «اجرایی» حکمرانی در تعریف سازمان ملل، این پرسش‌ها را مطرح کرد که «آیا حکمرانی در ایران، چنین عمل می‌کند؟ آیا مصوبات و تصمیمات اجرایی هم می‌شوند؟»
این عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی با بیان اینکه دولت از طریق سیاست‌گذاری به حکمرانی می‌پردازد، سیاست‌گذاری برای آموزش عالی را مصادف با محتوای حکمرانی در آموزش عالی دانست و سپس دو نوع حکمرانی آموزش عالی را از هم تفکیک کرد:
- حکمرانی داخلی؛ که خود-حکمرانی نهادی را شامل می‌شود؛ و
- حکمرانی خارجی؛ که در سطح ملی و بین المللی اجرای سیاست‌های آموزش عالی را در ارتباط و تعامل با سیستم‌های دیگر مدنظر دارد. این دو لایه حکمرانی باید با یکدیگر سازگار شوند.
ذاکر صالحی، سیر تطور حکمرانی در آموزش عالی را از «کنترل دولتی» به «نظارت دولتی» و بعد «دولت حامی و ارزیاب» و سپس «دولت پلتفرمی» و انواع جدید دیگر برشمرد و با تأکید بر این نکته سخنرانی خود را ادامه داد: ما نیاز داریم جایگاه خود را در این طیف مشخص کنیم و شکل و ماهیت حکمرانی مناسب خود را به عنوان دانشگاه ایرانی پیدا کنیم.
وی ادامه داد: کار حکمرانی صرفاً حفاظت از ساخت دانشگاه نیست؛ بلکه ساخت‌آفرینی نیز در حیطه حکمرانی قرار دارد. هم چنین حفاظت از فلسفه و فرهنگ دانشگاه نیز از دیگر نقشها و کارکردهای حکمرانی آکادمیک است. حکمرانی آکادمیک حکمرانی دانش است. حکمرانی دانشمندان بر دانشمندان است. بنابراین شعبه‌ای از حکمرانی سیاسی نیست. بلکه جنس و ماهیت آن متفاوت است. به اعتقاد وی موضوعات زیر ضرورت تحول در حکمرانی دانشگاهی ایران را مضاعف کرده است:
-تغییرات و پویایی‌های جمعیت دانشجویی(student body)
-تغییرات در تکنولوژی و ظهور حکمرانی دیجیتال در دانشگاه‌ها
-افزایش بی سابقه مطالبه برای شفافیت و مشارکت
-افزایش سهامداران دانشگاه بویژه شهریه پردازان و خانواده‌ها (درایران ۸۶ درصد دانشجویان شهریه می‌دهند)
-نارکارآمدی هیأت امنا به عنوان الگوی قدیمی و پرچالش حکمرانی دانشگاهی
«سومین کنفرانس حکمرانی و سیاست‌گذاری عمومی» در ۲۵ و ۲۶ دی‌ماه در مرکز همایش‌های صداوسیما آغاز و انجام گرفت که نشست «حکمرانی مطلوب آموزش عالی در ایران» در سالن شیخ مفید این مرکز برگزار شد. این جلسه که با استقبال مدیران، دانشجویان تحصیلات تکمیلی و علاقمندان به مباحث آموزش عالی مواجه بود؛ با گفت‌وگوی حضار و سخنرانان به انجام رسید.
گزارش از فاطمه مرتضوی