خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه_سجاد لطفی* روز شنبه ۲۶ بهمن مصادف با ولادت حضرت زهرا سلام الله علیها و مقارن با روز مادر و روز زن، طبق روال سال‌های گذشته، رهبر انقلاب با جامعه مداحان، شاعران، واعظان و دست اندرکاران هیئات دیدار داشتند. ایشان در این دیدار، این قشر را فرهنگ‌ساز خواندند و توصیه داشتند که به مقوله سبک زندگی به نحو جدی بپردازند.
باید دید چرا چنین مأموریتی به هیئات سپرده می‌شود. در پاسخ باید توجه داشت که چنین امری بر اساس ظرفیتهای هیأت، به آن تفویض شده است. قبل از این‌که به ظرفیتهای مذکور اشاره شود، سوال مهم دیگر این است که آیا هیئات مذهبی در برهه کنونی عهده‌دار این مأموریت شده‌اند.
مراسمات مذهبی و نهادی مانند هیأت هر چند نه به شکلی امروزین، نزدیک به چهارده قرن است که در فرهنگ اسلامی و سپس فرهنگ ایرانی ریشه دوانیده و از همان ابتدا ظرفیتهای امروزینش را داشته، اما بسته به این‌که چقدر از این ظرفیت بالقوه به فعلیت در آمده است، در حیات اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی جامعه نقش ایفا نموده‌اند. علت مخالفت رضاخان پهلوی با برگزاری مراسم مذهبی و دستور به تعطیل شدن آنها ریشه در این ظرفیت‌ها در مقاومت نسبت به حاکمیت تجددخواهی غربی یا همان مدرنیته داشته است.
به نظر می‌رسد رهبر انقلاب هم سال قبل و هم امسال با تأکید بر ورود هیئات به مسأله خانواده و مقوله سبک زندگی می‌خواستند هیأتی‌ها را به این ظرفیت‌هایشان و تأکید بر نقش ویژه و بی‌بدیل آنها در فرهنگ‌سازی جامعه ایرانی واقف کنند. در دیدار سال قبل ترسیم جبهه دشمن و یادآوری راهبردهای دشمنی تبیین شد و امسال وظیفه و مأموریت هیئات و ارکان آن در جبهه فرهنگی انقلاب مشخص‌تر گردید.
آهنگر یا نجاری را فرض نمائید که با ابزارهای قوی‌اش تولیدات ابتدایی و ساده‌ای دارد که البته نیاز مردم را مرتفع می‌سازد؛ این تولیدکننده اگر بداند با این ابزارها چه وسایل پیشرفته‌ای می‌تواند بسازد که اثر جدی در تحول زندگی مردم خواهد داشت، حتماً انرژی و همت خود را مصروف آن می‌کند. هیئات هم در این دیدارها با ظرفیتهای بالقوه‌شان در ساخت و تقویت سبک زندگی، بیشتر واقف شدند و امّا ظرفیتهای موجود در هیئات مذهبی:
۱. محتوای غنی و عمیق: محتوای اولیه هیئات، احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام، سیره و زندگینامه آنها و ادعیه و مناجات‌های رسیده از آن بزرگواران است. اگر امامان به عنوان الگوی شیعیان و محبان‌شان هستند، پس چه مرجعی از آنها بهتر برای ساختن سبک زندگی؟ یکی از علل مأموریت سپاری رهبر انقلاب به هیأتی‌ها در قبال سبک زندگی همین ظرفیت بی‌بدیل است. البته این مأموریت بایسته‌هایی دارد از جمله تبیین صحیح و روان این معارف برای مخاطبان به نحوی که خاصه‌پسند و عامه‌فهم باشد و توسط شاعران به شعر و توسط واعظان به زبان وعظ و خطابه درآید. این معارف متأسفانه هنوز هم بسیار بکر مانده اند و آنگونه که باید بر آنها تدبّر و تدقیق نشده است.
۲. مواجهه با عواطف: بیان هر محتوا وقتی در قالب هنر پا به عرصه می‌گذارد جذابیتش دو یا چند برابر می‌شود، از حالت یکطرفه بیرون می‌گردد، مخاطب را به واکنش وا می‌دارد و به میدانی هدفمند و سالم برای ابراز احساسات و تخلیه هیجانات عاطفی در قالب شادی و حزن تبدیل می‌گردد. شاعران نقشی عمیق در این واقعه دارند و هر چه شعر فاخرتر، اثرگذاری‌اش بر مخاطب بیشتر و هر چه محتوای دینی‌اش عمیق‌تر، انسان‌سازی‌اش بیشتر می‌شود. ایرانیان با شعر ارتباطی وثیق دارند و بر خلاف غربی‌ها که رسانه‌شان تصویری است، رسانه شنیداری را می‌پسندند و شعر چه ابزار نیکویی است برای فرهنگ‌سازی در جامعه ایرانی. این اثرگذاری هنری را دو یا چند برابر کنید با هنرمندی یک مدّاح؛ مدّاحی که هنر هدایتگری و رهبری عواطف را داشته باشد. محتوای غنی به شعر درآمده جذّاب، حالا با مدیریت احساسات توسط مدّاح، به عمق جان مخاطب می‌نشیند. چنین ظرفیتی فقط مختص هیأت است.
۳. مردمی‌بودن: بر خلاف بسیاری از نهادهای متولی فرهنگ، که قسمت ارتباطات مردمی دارند، هیأت در دل مردم، توسط مردم و برای مردم برپا می‌شود. شاید مردمی‌ترین نهاد اجتماعی در جامعه، هیئات باشند. هر چه هیأتی ساده‌تر و بی‌آلایش‌تر باشد به دل مردم بیشتر می‌نشیند. هیأت بالا و پایین ندارد و همه در آن اعم از مسئول و وکیل و وزیر و عامی یکسانند. این مردمی بودن فرصت بی‌بدیلی است برای هیئات از حیث فرهنگ‌سازی. فرهنگ‌سازی مردم توسط خود مردم؛ این پدیده می‌تواند مورد مطالعه جامعه‌شناسان و اندیشمندان امر فرهنگ قرار گیرد و بر آن تدقیق شود. چه بسا با تمسّک به مدل هیأت، بتوان به به الگوهای جدیدی در این باره رسید.
۴. شبانه‌روزی بودن: بر خلاف بسیاری از سازمان‌های فرهنگی که ساعت کاری‌شان از شنبه تا چهارشنبه از هشت صبح است تا چهار بعد از ظهر، هیأت به صورت شبانه‌روزی فعالیت دارد به عنوان مثال صبح جمعه‌ها با دعای ندبه و بیش از ده شب و روز عزاداری برای سالار شهیدان در دهه اول محرم. اتفاقاً جلسات دائمی هیئات به خاطر مشغله‌های روزانه مردم، شب‌ها برگزار می‌گردد. فرهنگ‌سازی امری دائمی است، روز و شب نمی‌شناسد و ساعت کاری هم برنمی‌دارد.
۵. حساسیت به امور و مسائل روز جامعه: معمولاً نهادهای اجتماعی اعم از اشخاص یا تشکل‌ها هر چقدر به مسائل و امور مردم نزدیک‌تر باشند و نسبت به آنها کنش و یا واکنش مناسبی داشته باشند بیشتر در دل و ذهن مردم باقی می‌مانند و به تبع اثرشان هم ماندگارتر می‌شود؛ هیئات مطلوب از این جنس بوده‌اند. روزهای سرنوشت‌ساز مبارزات انقلاب اسلامی از این جنس بوده است؛ عزاداری‌های محرم سال ۵۷ یکی از علل جدی پیروزی انقلاب اسلامی بود به نحوی که در شعارها هم تجلی داشته است؛ «نهضت ما حسینیه / رهبر ما خمینیه». این همراهی در جنگ تحمیلی هم مشهود است؛ هیئات عزاداری در جبهه‌ها. چنین سیالیتی در شکل و چنین انعطافی در زمان و مکان از ظرفیتهای ویژه هیأت است. از دیگر واکنش‌های هیئات، در بلایای سیل و زلزله است که هیئات سریع بسیج می‌گردند و به یاری نیازمندان می‌شتابند؛ اطعام فقرا و مساکین در قالب خیرات و نذورات محرّم با این حجم در دیگر نهادها اصلاً نظیری ندارد.
۶. آتش به اختیاری: هیئات از جمله نهادهای آتش به اختیار سنتی در جامعه ایرانی و شیعی‌اند؛ نهادهایی که مبتنی بر محبت اهل بیت علیهم السلام شکل گرفته‌اند و وظیفه خودشان را تا کنون اقامه عزا و شادی اهل بیت علیهم السلام می‌دانستند و وابستگی مالی یا اعتباری به هیچ نهاد رسمی در حکومت‌ها نداشته‌اند؛ اینان تا کنون تا این حد به اهمیت نقش و جایگاه خود واقف نبوده‌اند. حالا به این جهاد فرهنگی، با تدبیر و دقت بیشتر اهتمام خواهند داشت.
۷. خانوادگی بودن: از تفاوت‌های این نهاد فرهنگ‌ساز با سایر نهادهای فرهنگی داشتن ظرفیت حضور خانوادگی برای مخاطبانش است؛ اتفاقاً خود هیأت گاه به صورت خانوادگی اداره می‌شود. شاید اصیل‌ترین نهاد فرهنگی بشری، خانواده باشد که در همه زمان‌ها، مکان‌ها و میان همه امت‌ها ریشه‌دار است. فرهنگ‌سازی هیأت وقتی با این نهاد اصیل گره می‌خورد طبیعتاً عمیق‌تر و مؤثرتر است.
یکی از عوامل اثرگذاری هیئات بر ایرانیان، عاملیت ارکان آنها به اخلاق و معارف اسلامی بوده است؛ پیرغلامان را همیشه متخلق به اخلاق اسلامی و مزیّن به اخلاص و صفای اهل بیتی می‌شناسیم. شاعران و مداحان و واعظان مخلص نیز از این قاعده مستثنا نبوده‌اند. اکنون هم اگر هیئات بخواهند فرهنگ‌سازی بیشتری داشته باشند، لازم است به پیشینیان خلف خود در اخلاص و تقوا اقتدا نمایند و در عمل به معارف اسلامی جلوتر از دیگران باشند به قاعده «کونوا دعاه الناس الی الله بغیر السنتکم».
*پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع)