به گزارش خبرنگار مهر، به تازگی کتاب «مطایبات حاجی محمد اسماعیل سیاه» با گردآوری محمد علم غواص و ویراستاری خلیل الله افضلی با شمارگان ۲۵۰ نسخه، در ۶۶ صفحه قطع رقعی توسط موسسه پژوهشی بایسنغر در هرات افغانستان منتشر شده است.
حاجی محمد اسماعیل سیاه، فرزند آخوندزاده ملا عبدالاحد معروف به گوزُک (یا سیاه سپید اندرون) متولد ۱۲۳۶ شمسی در روستای توتک شهرستان / ولسوالی کرخ ولایت هرات و درگذشته آبان ۱۳۲۴ شمسی شاعر، بذله گو و شخصیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود که آثار مهمی فرهنگی و ادبی از او به یادگار مانده است. اما آنچه که باعث ماندگاری نام او در تاریخ شده بذله گویی‌ها و شوخی‌های متعدد اسماعیل سیاه است که اکنون کوچک و بزرگ در افغانستان از آن بهره می‌برند و ورد زبانشان است.
اسماعیل سیاه در حساس‌ترین شرایط سیاسی افغانستان زندگی کرد و تولدش همزمان بود با پادشاهی امیر حبیب‌الله خان، در دوره حیات او هشت امیر بر تخت سلطنت در افغانستان تکیه زدند او در زمان پادشاهی محمد ظاهر شاه درگذشت. وی در دوران جوانی مدتی حاکم و والی غورات (غور کنونی) بود. از او دو کتاب بر جای مانده بود. کتاب نخست به نام دیوان شاعر با کوشش عبدالرحیم خان نایب سالار به چاپ رسید، اما پس از مدت کوتاهی توسط ایادی حکومت وقت جمع‌آوری و خمیر شد. «گرگ و شغال» اوست که یک مثنوی ۶۲۷ بیتی است که در انتقاد از حاکمیت امان الله خان سروده شده است.
مجموعه آثار حاجی نشان دهنده رسالت اجتماعی‌اش است. ستیز گسترده، مبارزه با با استعمار، استبداد، غارت، دین نمایی، تحجر، تزویر، بی‌حجابی، فحشا، خرافات، قانون‌شکنی و بی امنی مهم‌ترین شاخصه‌های تفکر حاجی اسماعیل سیاه است. مشروطه خواهان زمان زندگی‌اش او را واجب القتل خواندند. به باور بسیاری از مورخان و ادب پژوهان افغانستانی شخصیت شوخ و بذله گویی مانند اسماعیل سیاه در دوران معاصر در افغانستان نظیر ندارد، بذله گویی‌ها، شوخی‌ها و مزاح‌های او را شبیه به شخصیتی افسانه‌ای چون ملانصرالدین کرده است.
بعد از جوانی، «سیاه سپید اندرون» به یک شخصیت محبوب بذله گو در میان حاکمان دولتی و مردم مبدل شد. از عمده‌ترین شاخصه‌های دیگر حاجی حاضرجوابی او در شوخی‌ها و مزاح‌ها بود. تا آنجاییکه حاکمان و والیان او همواره را به دربار فرا خوانده و تلاش می‌کردند تا او را در شوخی شکست دهند، اما حاجی محمد اسماعیل شخصی نبود که به راحتی در بذله گویی شکست بخورد. شکست ناپذیری حاجی بعدها به صورت افسانه در میان افغانستانی‌ها درآمد و امروزه هم اگر از هر افغانستانی بپرسید، درباره حاجی محمد اسماعیل و قدرت او در طنز بسیار صحبت خواهد کرد.
مجموعه مطایبات حاجی محمد اسماعیل سیاه را محمدعلم غواص در سال ۱۳۵۴ با مقدمه‌ای مفصل تهیه کرد، اما به دلیل برخی محذورات سیاسی و اجتماعی نتوانست
آن را به چاپ گسترده برساند. به همین دلیل به صورت پلی کپی و در شمارگان محدود در دسترس اندکی از مخاطبان قرار گرفت.
در سال ۱۳۷۷ عبدالغفور آرزو این مجموعه را به جز شماری از مطایبات در کتاب «سیاه سپید اندرون» منتشر کرد. سال‌ها بعد محقق تاجیکستانی حکیم قربانوف (باختری) در رساله دکتری خود در پژوهشگاه خاورشناسی و میراث خطی اکادمی علوم جمهوری تاجیکستان نیز این اثر را نقل کرد. بعدها در سال ۱۳۸۹ این رساله با اندک تغییرات در کابل با عنوان «آزاده هروی» منتشر شد. در این چاپ متن مطایبات از صفحۀ ۳۳۳ تا ۳۶۶ را در بر گرفته است. تعداد مطایبات ۱۳۵ تا و هشت مطایبه کم‌تر از نسخۀ اصلی است ضمن آنکه مقدمۀ غواص نیز از کتاب حذف شده است.
بار دیگر غلام حیدر کبیری به سال ۱۳۸۸ در بخش سوم کتاب «بزم نشاط: کلیات حاجی محمد اسماعیل سیاه» با سرفصل «یافته‌های روایی» به نقل ۷۳ مطایبه حاجی پرداخت (صص ۳۶۹ تا ۳۹۸). مؤلف در این اثر نامی از کتاب محمدعلم غواص نبرده و آنچه را ثبت کرده، گردآوریدۀ ذهن دوستان و بازماندگان حاجی به کوشش خود خوانده است. این در حالی‌ست که از میان مطایباتی نقل شده، شماری پیش از این در کار استاد محمدعلم غواص نقل شده و برخی تازه و گروهی هم اندک تفاوت‌هایی با کار پیشین دارد.
به هر روی کتاب از زمان نگارش تا کنون به صورت کامل و مستقل منتشر نشده بود. در این چاپ، کتاب ویرایش و برخی توضیحات اضافی نویسنده را از متن به پانویس برگ‌ها منتقل شده است. برخی مشکلات و نارسایی‌های متن نیز توضیح داده شده است.