به گزارش خبرگزاری مهر، در میان چهره‌های برجسته حوزه‌های علمیه در دهه‌های اخیر، آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر، یکی از ممتازترین و شگفت‌انگیزترین آنهاست و به تعبیر مقام معظم رهبری بی‌شک یک نابغه و یک ستاره درخشان است.
هم‌زمان با ایام سالروز شهادت آیت‌الله سید محمدباقر صدر، مدرسه آفاق حکمت بسته آموزش مجازی خود را با عنوان «پروژه فکری شهید صدر (ره)» ارائه کرده است. این دوره کلی متشکل از ۴ دوره جزئی یعنی: «شاخصه‌های فکری»، «اندیشه فقهی»، «اندیشه اقتصادی» و «اندیشه اجتماعی» می‌باشد که داوطلبان می‌توانند حسب علاقه‌مندی خود در هر یک از این دوره‌ها ثبت‌نام نمایند.
این بسته مشتمل بر ۲۰ ساعت برنامه آموزشی است که به صورت مجازی ارائه می‌شود و اساتید این دوره: محسن اراکی، سید محمدمهدی میرباقری، مجتبی الهی خراسانی، محمدحسین ملک‌زاده، سید امید مؤذنی، علی الهی خراسانی، عادل پیغامی و علی سعیدی هستند.
بنابر این گزارش، به دانش پژوهانی که موفق به گذراندن آزمون پایان دوره در هریک از درسگفتارهای ارائه شده شوند، گواهینامه معتبر از طرف مؤسسه علمی فرهنگی آفاق حکمت و دانشگاه باقرالعلوم (ع) اعطا خواهد شد.
شاخصه‌های فکری شهید صدر
در این درس‌گفتار که در دو قسمت ارائه می‌شود، حجت‌الاسلام سید امید مؤذنی معاون پژوهش پژوهشگاه شهید صدر (ره)؛ شاخصه‌ها و پروژه فکری شهید صدر را تبیین می‌کند. هدف از این درس‌گفتار ارائه تصویری کامل از شخصیت فکری شهید صدر ولو به شکل اختصار و اجمالی است.
ویژگی‌های فکری شهید صدر (ره)
نبوغ: ایشان کتاب «العقیده الالهیه فی الاسلام» را پیش از ده‌سالگی تألیف کرد. «فدک فی التاریخ» نیز که نمونه‌ای کم‌نظیر در روش بحث از مسائل اختلافی میان مذاهب است در سیزده‌سالگی شهید صدر به رشته تحریر درآمده است. شهید صدر پیش از چهارده‌سالگی از جمعی از اساتیدش اجازه اجتهاد گرفت. برای اولین بار در ١٩سالگی نظرات اصولی‌اش را در کتاب «غایه الفکر» به چاپ رساند. ٢۴ ساله بود که دست به نگارش «فلسفتنا» زد؛ کتاب بی‌نظیرش یعنی «اقتصادنا» را در ٢۵ سالگی تألیف کرد. این مختصر، تنها چکیده‌ای از نشانه‌هایی است که می‌تواند نشان‌دهنده نبوغ علمی و فکری شهید صدر در عرصه‌های مختلف باشد. اما برای دریافتی کامل از این نبوغ باید به آثار شهید صدر مراجعه کرد.
اصالت: شهید صدر در تمامی مراحل تفکرش، به مضامین و مفاهیم بنیادین اسلامی وفادار است. روش او، اصولی- فقاهتی است و در مبانی نظریه‌پردازی‌اش وحی محور و نص محور است.
معاصرت: از ویژگی‌های فکری جالب‌توجه ایشان، جمع دو ویژگی معاصرت و اصالت است. با تدبر در آثار شهید صدر می‌توان دریافت که تلاش‌های فکری ایشان چه در موضوعات، چه در مسائل و حتی در روش؛ متناسب با مقتضیات عصر است. به‌نحوی‌که دغدغه او ارتباط مسائل امروز با متن دینی است.
نوآوری: به‌جرئت می‌توان ادعا کرد که شهید صدر (ره) در هر عرصه‌ای قلم زده است، مرزهای دانش را به پیش برده و یا مکتب آفرینی کرده است.
رویکرد تطبیقی: رویکرد شهید صدر (ره) در تبیین نظرات اسلام، رویکردی تطبیقی است. بدین معنا که نظرات اسلام در تطبیق و مقایسه با اندیشه‌های مسلط اروپایی (چه لیبرالی، چه کمونیستی) بیان شده است.
جامعه‌نگری: از دیگر ویژگی‌های فکری شهید صدر (ره) جامعه‌نگری است. تفکر برای تفکر بدون توجه به مسائل امروز جامعه، در نزد ایشان جایگاه چندانی ندارد.
کل‌نگری، شمول، ثبات، روشمندی و ساختارمندی از دیگر ویژگی‌های فکری شهید صدر (ره) هستند که در این درس‌گفتار به‌تفصیل بررسی خواهد شد.
پروژه فکری شهید صدر (ره)
نظریه‌پردازی و برنامه‌ریزی برای تحقق اسلام شامل (دربرگیرنده همه ابعاد زندگی انسان، در همه زمان‌ها و در همه مکان‌ها) اصلی‌ترین پروژه شهید صدر (ره) است. مراحل نظری تحقق این پروژه را می‌توان این‌چنین برشمرد:
۱- تبیین مفاهیم، مبانی، قاعده فکری، و نظام اجتماعی اسلام
۲- تطبیق و مقایسه این مفاهیم و مبانی با سایر مکاتب
۳- دفاع نظری و پاسخگویی درباره قاعده فکری اسلام و نظام اجتماعی اسلام
۴- اثبات نظری و روان‌شناختی نسبت به جاودانگی اسلام
۵- نشان دادن چگونگی اجراپذیری احکام اسلام در همه عصرها
اندیشه‌های فقهی شهید صدر
شهید صدر در طول حیات علمی پربار خویش، در بحث‌های فقهی، اعم از فردی و اجتماعی، ابداعات قابل‌توجهی داشته‌اند. این نوآوری‌ها را در سه محور می‌توان بررسی نمود: ۱- باب بندی جدید فقه ۲- دیدگاه‌های حکومتی ۳- دیدگاه‌های اجتماعی. ایشان را می‌توان مبدع رویکرد جدیدی در تفقه دانست که درصدد استنباط «نظامات اجتماعی» از منابع دینی است. در این نگاه، مسائل و موضوعات فقهی، به‌صورت موضوعات از هم منفصل مطالعه نمی‌شود آن‌چنان‌که در فقه موجود رایج است بلکه «نظام»، یک کل به‌هم‌پیوسته است که موضوعات آن، به یک شبکه یکپارچه تبدیل شده اند. استنباط «نظام» به‌عنوان یک «مجموعه» و «کل»، غیر از استنباط حکم تک‌تک «عناصر» آن از طریق احکام «موضوعات کلی» است که نیازمند باب جدیدی از تفقه می‌باشد. به‌بیان‌دیگر در این نگاه، اسلام تنها مجموعه‌ای از احکام فقهی خُرد نیست، بلکه دارای یک نظام است. احکام اسلامی به‌طور سیستماتیک با یکدیگر در ارتباطند و برای برپایی حکومت اسلامی، کشف نظامی که این احکام در ذیل آن تعریف شده اند ضرورت دارد. پس از ذکر این مقدمه، محتوای این درس‌گفتار را معرفی خواهیم کرد:
تبیین دیدگاه‌های شهید صدر در باب فقه حکومتی، آسیب‌های فقه موجود و ویژگی‌های فقه مطلوب از منظر شهید صدر، تبیین دیدگاه‌های شهید صدر در باب فقه نظام، ضرورت دست‌یابی به آن و همچنین منابع و مراجع استنباط فقه نظام از منظر شهید صدر؛ موضوعاتی هستند که در بخش اول درس‌گفتار پیشِ‌رو توسط محسن اراکی و ملک‌زاده ارائه خواهد شد.
در بخش دوم از درس‌گفتار حاضر، عناصر اصلی اندیشه فقهی شهید صدر (ره) معرفی خواهد شد. از مؤلفه‌ها و عناصر اصلی اندیشه فقهی ایشان می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱- مکتب: در نگاه شهید صدر آنچه باید از متن دین استنباط شود صرفاً «احکام کلی ناظر به موضوعات کلی» نیست، بلکه باید «کل» را از اسلام استنباط نمود. مجموعه قواعدی که به صورت یک کلّ به هم پیوسته، قابل مطالعه هستند، مذهب یا مکتب نامیده می‌شوند.
۲- منطقه‌الفراغ: شهید صدر در نظریه منطقه‌الفراغ از قلمرو مباحات اصلی خبر می‌دهد که فارغ از احکام الزامی (وجوب و حرمت) است. در این دایره، حاکم و ولی امر می‌تواند و حق دارد که احکام الزامی جعل کند. طبیعتاً این احکام الزامی، متغیّر و همچنین واجب‌الاتباع می‌باشند.
۳- نظریه حق‌الطاعه: به عقیده شهید صدر (ره)، دایره شمول حق طاعت مولای حقیقی نه‌فقط تکالیف مقطوع را شامل می‌شود که تکالیف مظنون و محتمل را نیز دربرمی گیرد. لذا ایشان برخلاف مشهور اصولیان، معتقد است در مواردی که احتمال تکلیف وجود داشته باشد (تکلیف مشکوک باشد)، عقل حکم به برائت نمی‌کند و می‌بایست که از مسلک حق‌الطاعه پیروی گردد.
۴- تقسیم «احکام» به احکام ثابت شریعت که از نظر فقهی کاملاً مسلّم هستند؛ و احکام حکومتی که در شرایطی خاص از سوی حاکم اسلامی جعل می‌شود.
۵- مقاصد شریعت: بنا بر این نظریه، احکام اسلامی تابع مصالح و مفاسد واقعی است و در صورت کشف مقاصد و اهداف عالیه مدنظر شارع مقدس، فقیه موظف است در مواردی که نصی وجود ندارد، بر اساس مقاصد کشف‌شده فتوا دهد. شهید صدر اهداف شریعت را در استنباط احکام شرعی به کار نمی‌برند؛ بلکه این اهداف را در فقه حکومتی، در اندیشه نظام سازی و مکتب سازی، و در آنچه به مدیریت دولت اسلامی معطوف است، به کار می‌برند.
سید محمدمهدی میرباقری «مکتب» و «منطقه‌الفراغ» را عناصر اصلی نظریه فقه نظام می‌دانند و در بحث خود به تعریف و تبیین جایگاه این دو رکن مهم از نظریه شهید صدر می‌پردازند.
نظریه حق‌الطاعه و تعریف و تقسیم «حکم» از منظر شهید صدر، موضوع بحث محمدحسین ملک‌زاده است.
علی الهی خراسانی نیز به بررسی تطبیقی مقاصد شریعت در اندیشه آیات شهید صدر و سیستانی خواهند پرداخت.
اندیشه‌های اجتماعی شهید صدر
بخش اول این درس‌گفتار به موضوع «قلمرو آزادی و قانون در حکومت اسلامی مبتنی بر اندیشه شهید صدر» اختصاص دارد. مجتبی الهی خراسانی، بحث آزادی و قانون از منظر شهید صدر را در دو ساحت پی‌ریزی می‌کند. ساحت اول، ساحت معارف و نظریات است که در طی آن مفهوم آزادی؛ مرز آزادی، مفهوم قانون و قلمرو قانون از منظر شهید صدر تبیین می‌شود. ساحت دیگر، قلمرو مبانی است، یعنی پایه‌ها یا اصول موضوعه‌ای که این نظریه بر آن استوار است. در این بخش مباحث زیر موردبحث قرار خواهد گرفت: تفاوت قانون و شریعت؛ اهم وظایف دولت‌ها؛ قانون ابزاری برای تأمین اهداف شریعت؛ شریعت برنامه‌ای برای تأمین زیرساخت‌ها؛ شریعت، مبنای قانون؛ اختیارات قانون‌گذار از منظر شهید صدر (ره).
بخش دوم از این درس‌گفتار به موضوع حکمرانی عادلانه در نظریه اقتصادی شهید صدر اختصاص دارد. مسئله اصلی در علم اقتصاد، توزیع و تخصیص منابع و امکانات و مواهب در میان جامعه یا همان حکمرانی عادلانه است. هرکدام از مکاتب اقتصادی پاسخ‌های متفاوتی را به این مسئله ارائه داده‌اند که مبتنی بر نوع نگاه آن‌ها به مقوله عدالت است. علی سعیدی معتقد است در نظام اندیشه‌ای شهید صدر، برخلاف رویکردهای سکولار که با روش تکوین، به جعل یک مبنا برای عدالت می‌پردازند و سپس آن را در سطوح مختلف تسری می‌دهند، این مجتهد است که با رجوع به منابع دینی و از طریق اجتهاد در متون و نصوص دینی تلاش می‌کند معیار عدالت را در هر موضوع به‌طور جداگانه کشف کند. شهید صدر در مسئلۀ حکمرانی عادلانه، یافتن ملاک عدالت را به اجتهاد فقیه در هر موضوع وابسته می‌داند. با این نگاه تفکیک حوزه‌های فقاهت و کارشناسی بی‌معناست و می‌توان گفت که هر دستگاه کارشناسی، چارچوب فقهی خاص خود را دارد و این چارچوب فقهی ممکن است مبتنی بر فقه لیبرالیسم یا سوسیالیسم یا اسلام باشد.
آخرین بخش از این درس‌گفتار به موضوع نوآوری شهید صدر در مواجهه با تجدد اختصاص دارد. یکی از ادوار مهم در تاریخ فقه و تفقه، مواجهه فقه و فقاهت با جریان تجدد است. ورود جریان تجدد، ابتدا از طریق محصولات، سپس دانش‌ها و درنهایت از طریق ساختارهای اجتماعی صورت گرفته است. در مواجهه با این جریان، موضع‌گیری‌های متفاوتی در میان فقها وجود داشته است؛ اما در مجموع، می‌توان گفت در مواجهه با تمدن غرب و تجدد، سه نوع رویکرد وجود داشته است. یک نوع، مواجهه منفی است، که با تمدن غرب در تمامی سطوح آن (از ورود محصولات تا دانش و ساختارها اجتماعی) مقابله کرده و در برابر آن مقاومت می‌کند. رویکرد دیگر اسلامی کردن جریان تجدد است که در طی آن مسائل جدید، به فقه عرضه می‌شود و فقه پاسخ مقتضی می‌دهد؛ در این رویکرد هیچ نیازی به تکامل فقه نیست، چراکه تنها موضوعی جدید به فقه عرضه شده و فرایند پاسخگویی فقیه نیز روشن است. اگر آن موضوع، بر عنوان خاصی از عناوین موضوعه، قابل انطباق بود، تطبیق می‌دهد و اگر عنوان قابل انطباقی پیدا نکرد، به عمومات رجوع می‌کند. رویکرد سوم، ارائه نظام، در برابر نظام‌های تمدن غرب است.
سید محمدمهدی میرباقری مهم‌ترین نوآوری شهید صدر را در این می‌دانند که ایشان، آسیب‌شناسی مواجهه دنیای اسلام با تمدن غرب را یک سطح ارتقا بخشیده‌اند. شهید صدر (ره) به‌درستی توجه دارد که آنچه دنیای مدرن به ما تحمیل می‌کند، یک نظاماتِ به هم پیوسته مبتنی بر یک قاعده است؛ لذا قواعد اجتماعی بر خطا گذاشته می‌شود، و اصلاحات جزئی کمکی نمی‌کند. لذا شهید صدر رویکرد دیگری مطرح کرده و معتقد است آنچه از غرب آمده، نظام و سیستمی است که سعی در تغییر مبنا و قواعد حیات دارد و باید در مقابل آن، نظامی مبتنی بر قواعد خود، طراحی کرد. میرباقری معتقد است که شهید صدر در این راه به موفقیتی نسبی دست یافته است و در ادامه بحث خود به ابعاد و جزئیات نظام پیشنهادی شهید صدر در برابر نظام‌های تمدن غرب، می‌پردازند.
اندیشه‌های اقتصادی شهید صدر
عادل پیغامی در این بسته آموزشی اندیشه‌های اقتصادی شهید صدر را با محوریت کتاب اقتصادنا بررسی می‌کند.
علاقه‌مندان برای ثبت‌نام و دریافت این بسته می‌توانند به سامانه اینترنتی مؤسسه فرهنگی آفاق حکمت (اینجا) مراجعه کنند و برای کسب اطلاعات بیشتر با شماره تلفن ۰۹۱۰۹۹۸۸۱۱۳ تماس حاصل نمایند.