خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه_جواد عبدل زاده*: در لسان قرآن صامت، هدف از خلقت انس و جن عبادت ذکر شده و در تبیین آن توسط قرآن ناطق، معرفت الله اولین پله در نردبان قرب الهی است. هرگاه از اهل بیت (ع) در باب افضل عبادات سوال می‌شود، آن عالمان حقیقی بعد از معرفت رب العالمین، نماز را برترین و افضل طرق بندگی معرفی می‌نمایند.
دردائره المعارف اهل بیت (ع)،برای نماز جایگاهی در اسلام مشخص شده است که هیچکدام از عبادات همتراز از جمله زکات و روزه، دارای چنین شأن و مرتبتی نیستند. در بیانات آن بزرگواران، نماز عمود الفسطاط (ستون خیمه) -حصن من سطوات الشیطان (دژی در برابرحملات شیطان) -حصن الرحمن (پناهگاه الهی) -مدحره الشیطان (وسیله راندن شیطان) -قره عین الرسول (نورچشم نبی خاتم) -عماد الدین (ستون دین) -قوام الاسلام (مایه قوت اسلام) -علم الاسلام (پرچم اسلام) و خیر العمل (بهترین عمل) نامگذاری شده و موضع آن نسبت به دین، همچون موضع سر نسبت به بدن عنوان شده است. چنین مقام رفیعی برای هیچکدام از اعمال عبادی تعریف نشده و فقط و فقط مخصوص نماز می‌باشد.
از سویی دیگر در کلام الهی نیز این نماد بندگی به صورت مکرر و به شکل امری در آیات قرآن مجید مورد اشاره قرار گرفته است. نمادی که مسلم، مؤمن، متقی و موقن را شامل شده و هیچ جایگاهی از جایگاه‌های بندگی درهر پله‌ای که از نردبان قرب الهی بوده باشد، خالی از نماز نیست (نکته‌ای که ای کاش تأمل در باب آن افزون‌تر گردد).در قرآن کریم انبیا امر به نماز شده اند. مسلمین و مؤمنین و متقین به اقامه اش ملزم شده اند. خاشعین و مخلصین درگاه را مدالی بالاتر از اقامه صلاه نبوده است و چنین جایگاهی است که نماز را به مرتبتی رسانده که دعای ابراهیم خلیل، " رب اجعلنی مقیم الصلاه و من زریتی" می‌شود و وصیت لقمان حکیم" یا بنی اقم الصلاه" و توصیه خداوند به عیسی کلیم" اوصانی بالصلوه و الزکوه ما دمت حیا" عنوان می‌شود.
قرین هم بودن نماز و زکات (زکات به عنوان نماد عبادت اقتصادی در اسلام که شامل زکات، خمس، انفاق، صدقه، قرض الحسنه و…می باشد) در آیات قرآنی کاملاً مشهود است و دربیش از ۲۶ آیه صلاه و زکات قرین هم ذکرشده اند. اما به صورت صریح در الفاظ قرآن، صلاه در کنار صیام قرار نگرفته و فقط با مراجعه به تفاسیر معلمین حقیقی قرآن می‌توان، دو آیه برای قرابت بین نماز و روزه در قرآن شاهد آورد.چنین مفارقتی در آیات قرآن بین صلاه و صیام می‌تواند جای تأمل و تدبر قلمداد شده و محققین را به تفکر بیشتر رهنمون گردد.
در این نوشته برآنیم چند نکته از ارتباط نماز و روزه را با استفاده از آیات قرآن و برخی بیانات اهل بیت (ع) برای اندیشه ورزی بیشتر عرضه داریم.
اول-در قرآن کریم یکی از مهمترین وجه تشابه‌های این دو فریضه الهی، وجوب آن در اقوام و زمان‌های مختلف و قبل از اسلام بوده است. نماز در قرآن، پیش از اسلام نیز بر بندگان خاص الهی لازم و جزو نشانه‌های مؤمنین و مخلصین درگاه رب العالمین بوده است. قرآن کریم ابراهیم و اسماعیل و موسی و شعیب و زکریا و عیسی (ع) را جزو انبیا وصف شده به اقامه نماز طرح می‌نماید. در همین آیات سخن از امر قوم به نماز و طلب از خدا برای قرار گرفتن جزو نمازگزاران رفته است. طبعاً شکل نماز در اقوام مختلف متفاوت بوده است ولیکن از گذشته این امر واجب، جزئی از اصول شرایع قلمداد می شده است. از سویی دیگر روزه به صریح آیه ۱۸۲ سوره بقره آنگاه که بر مسلمین فرض می‌گردد، نه به عنوان نخستین قومی که روزه برآنها واجب شده، بلکه صریح آیه اشاره به آن دارد که این حکم الهی بر اقوام پیش از بعثت نبی خاتم (ص) نیز واجب بوده است. به شهادت کتاب‌های مقدس یهودیت و مسیحیت و همچنین کتب تاریخی که آداب و سنن اقوام و ادیان گذشته را ذکر کرده اند، روزه جزو عبادات ممدوح و اعمال توصیه شده در اقوام مختلف از طرف شرایع الهی و قوانین بشری بوده است.
دوم-طبق بیانات مکرر معصومین (ع) که در قالب‌های مختلف و از زبان ائمه به صورت متعدد مذکور است، دین اسلام بر پنج پایه استوار شده است که نماز و روزه هر دو جزوی از این ارکان دین خاتم می‌باشند. در روایاتی که به این موضوع مختص بوده است، صلاه برتر از صیام عنوان شده، لیکن این رتبه بندی تنزل جایگاه برای روزه محسوب نمی‌شود، چراکه نبود این پایه باعث آشفتگی در استواری دین خواهد شد و آنچه باعث قوام دین است، همراهی نماز و روزه به همراه زکات و حج و ولایت است و به صریح همین روایات، بالاترین این ۵ اصل، ولایت می‌باشد.
سوم-مکمل بودن این دو رکن عبادی برای یکدیگر از نکات مورد اشاره قرآن و اهل بیت (ع) است. طبق تفاسیر ارائه شده از طرف معلمین واقعی قرآن، در آیات ۴۵و۱۵۳ سوره بقره که دستور استعانت جویی از خداوند توسط صبر و صلاه ذکر شده، منظور از صبر، روزه می‌باشد. در علم لغت صبر به معنی امساک است و صیام نیز در ریشه (صوم) به معنی امساک به کار رفته و با عنایت به فرمایش معصومین در این باب، درواقع مؤمنین با دو عمل عبادی روزه و نماز از درگاه الهی یاری جسته و خشوع خود در پیشگاه الهی را عیان می‌نمایند. قرین شدن این دو وسیله برای رفع مشکلات و ایجاد حالت استقامت و شکیبایی، نشان از تذلل و انکسار در قلب و بروز خشوع در دل دارد.
چهارم-جعل شرایع از سوی خداوند تبارک و تعالی برای رشد روزافزون انسان در راه بندگی و نیل به سعادت دنیوی و اخروی است که هرکدام از این اعمال عبادی عاملی از عوامل ترقی را باعث شد و مددیار آدمی در راه بندگی است. در فرمایشی از حضرت زهرا (س)،جعل نماز برای دوری انسان‌ها از تکبر و خودپسندی است و جعل روزه برای پایدارسازی اخلاص در اعمال آدمی می‌باشد. جالب آنکه کبر از نشانه‌های بارز شیطان است. که قرآن عدم سجده ابلیس را از تکبر او ناشی می‌داند. از سوی دیگر در قرآن شیطان نسبت به اغوای همه بندگان الهی قسم یادکرده و استثنا در این باب را فقط و فقط مخلصین در راه خدا، می‌داند. نماز با در هم شکستن تکبر، انسان را از تشابه به شیطان دور ساخته و روزه با تثبیت اخلاص، انسان را از نفوذ شیطان مصون می‌دارد.
پنجم-برای درک بهتر ارتباط بین نماز و روزه، به صحیفه سجادیه امام چهارم شیعیان حضرت علی بن الحسین (ع) مراجعه و جایگاه رفیع نماز را در ماه رمضان از نظرگاه آن بزرگوار به تأمل همراه می‌سازیم. ایشان در دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه که مربوط به آغاز ماه مبارک است، در فقراتی از خواسته‌های خویش از خدا درماه رمضان، به دعا در باب اقامه نماز می‌پردازد. قبل از اشاره به فرمایش ایشان این نکته شایان ذکر است که دعا و طلب از خداوند برای موفقیت در انجام اعمال عبادی، منش و سیره اهل بیت (ع) بوده است که می‌تواند بهترین الگو برای بندگان طالب سعادت باشد. گاهی برای نیل به یک حاجت، انسان خود را به استعانت از الله تبارک و تعالی با بهره گیری از نماز و روزه کشیده و حاجت خویش را چنین از خدا می‌طلبد. در حالی که در مکتب معارفی اهل بیت (ع) اقامه همان نماز برای به دست آوردن حاجت یا نذر روزه و ادای آن برای نیل به خواسته‌ها، نیز خود توفیقی جداگانه می‌طلبد و طلبی مضاعف از خدا برای انجام اعمال عبادی را در پی دارد.
امام سجاد (ع) در دعای خویش توفیقی از خداوند طالب است جهت اقامه نمازهای پنجگانه با اشاره به جزئیات زیر: ۱- اقامه نمازی بر طبق حدود مشخص شده الهی ۲- اقامه نمازی با رعایت واجبات مفروض ۳- اقامه نمازی با رعایت وظایف مربوط به نمازگزار ۴- اقامه نماز با رعایت اوقات تعیین شده.
طبق این خواسته‌ها، حاجت معصوم بر توفیق الهی برای رعایت شکلی نمازها می‌باشد از بابت تعداد، اوقات، واجبات، حدود و وظایف که همگی صورت نماز را شکل می‌دهند و این بیان امام زین العابدین (ع) نشان از اهمیت بالای حفظ قالب و صورت این عمل عبادی دارد.
درادامه حضرت خواسته‌هایی از خداوند متعال مطرح می‌نمایند که جان و روح نماز را شامل می‌شود. آنجا که از خداوند می‌خواهند :۱- برسان ما را به پایه افرادی که به مراتب والای نماز رسیده اند ۲- برسان مارا به پایه افرادی که ارکانش را حافظ بوده اند ۳- برسان ما را به پایه افرادی که آن را در اوقاتش با رعایت حدودش مثل سنت پیامبر اکرم (ص) بجا می‌آورند .۴- برسان ما را به اقامه نمازی با نهایت پاکیزگی در رکوع و سجود و همه اجزائش ۵- برسان ما را به اقامه نمازی با رساترین خضوع و خاکساری در رکوع و سجود و همه اجزائش.
اجابت چنین حاجاتی از سوی خدای بی همتا، انسان را به مقام واقعی مصلین می‌رساند همانان که" الذین هم علی صلاتهم دائمون" هستند. همانان که" والذین هم علی صلاتهم یحافظون" هستند و نتیجه رسیدن به مقام مصلین" اولئک فی جنات مکرمون" خواهدبود.
حال امام زین العابدین، سیدالساجدین، علی بن الحسین (ع) از خداوند متعال از باب اکرام روزه دار توسط رب العالمین و به برکت ماه مبارک رمضان که مملو از رحمت و مغفرت و برکت است چنین می‌خواهد که جایگاه نمازگزاران واقعی را به بنده خویش عطا فرماید.
روزه اینجا مقدمه و پایه‌ای می‌شود برای افراشته شدن عمود خیمه دین، پرچم اسلام و مایه قوام آن. روزه مقدمه‌ای می‌شود برای نیل به اخلاص و قدم گزاردن در راه شکستن خودخواهی و خودپرستی و گذشتن از غرور و نخوت و برچیدن تکبر و رسیدن به تذلل قلبی و خشوع لازم برای اقامه نماز، همان گونه که خدا و رسولش از مؤمنین درخواست کرده اند. روزه مقدمه‌ای می‌شود برای نمازی که نشانه متقین باشد و محبوب ترین اعمال نزد خدای عزوجل. همان نمازی که نزدیک کننده ترین است بندگان را به خدا. روزه مقدمه‌ای می‌شود برای نمازی که نظر لطف الهی را همراه خود آورده و رحمت رب العالمین را بر بنده محیط می‌نماید. همان نمازی که وجه و صورت دین است.
و روزه مقدمه‌ای می‌شود برای نمازی که" تنه‌ی عن الفحشاء و المنکر" است و بالاتر از این چه آرزویی می‌توان برای جامعه مؤمنین نمود که نماز، آن را از فحشاء و منکر دور و دورتر نماید.
درود بی پایان بر ماهی که هیچکدام از ایام را توان رقابت با اوقات آن نیست و به امید آنکه خداوند در این ماه پربرکت ما را جزو اقامه کنندگان نماز قرار دهد. آمین یا رب العالمین.
*کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث