از یک زاویه، تاریخ اسلام، تاریخ چندین خاندان مهم است، و بدون شک اگر این طور نگاه شود، یکی از برجسته‌ترین آنها، خاندان آل ابی طالب و به طور خاص، آل علی است که برجستگی ویژه ای در تحولات صدر اسلام و ادوار بعدی دارند. دلبستگان به این خاندان بویژه دلباختگان شخص امام علی بن ابی طالب علیه الصلاة و السلام، بسیار فراوانند، کسانی که در برخی از مراحل تاریخ، تمام زندگی خویش را وقف ثبت لحظات تاریخ حیات امام علی و خاندان او کرده‌اند. عالمانی هستندکه عمری به گردآوری فضائل اهل بیت مشغول شدند. برخی هم مانند حجر بن عدی یا میثم تمار، جانشان را بر سر این گذاشتند که حاضر نشدند، لحظه‌ای از امام علی، بیزاری بجویند.
در این میان، حلقه‌ای از مورخان هست که در قرن سوم، کارش، گردآوری اخبار مربوط به آل ابی طالب بود. این کار آن زمان که اوج تسلط عباسیان بود، کار دشواری بود، اما این حلقه، در این زمینه، تلاشی شایسته اند و بسیاری از اخبار را نگاه داشتند. روزگاری که بیشتر فرزندان امام علی، در شهرهای مختلف آواره بودند، و برخی در جریان قیام‌های مختلف، سرکوب شده و کشته شدند، اینان به کار گردآوری اخبار آنها می‌پرداختند، اخباری که می‌توانست سبب تقویت جنبش علویان شود. حتی شاخه‌ای از علویان، که همانا امامان شیعه بودند، به رغم فاصله گرفتن با سیاست، همچنان زیر فشار و کنترل شدید و انزوا و حبس خانگی بودند.
در این شرایط، حفظ و روایت و احیای بخش قابل توجهی از اخبار خاندان امام علی (ع) مدیون فعالیت چند تن از مورخان بنام قرن سوم هجری است.
بیشتر ما، کتاب ابوالفرج اصفهانی اموی شیعی زیدی را با کتابش «مقاتل الطالبیین» می‌شناسیم که در آن اخبار آل ابی طالب بویژه آل علی را گردآورده است. در حالی که او در این بخش، متکی به نسلی از مورخان پیش از خود است که مهم‌ترین و بزرگترین آنها مورخ بز رگ شیعی ابوالعباس احمد بن عبیدالله بن محمد بن عمار ثفقی کاتب، درگذشته ۳۱۴ (تاریخ بغداد ۴: ۲۵۲) است.
ابن عمار ثقفی کتابی با نام «المبیضه فی اخبار آل ابی طالب» داشته است که اساس کتاب ابوالفرج یعنی مقاتل الطالبیین است. مبیضه اشاره خاص به شورش علویان با رهبری ابوالسرایا در حوالی سال ۲۰۰ دارد (اخبار مکه ازرقی، ۱/۲۴۸،، ۲۶۳، تاریخ الموصل: ۱/۵۸۳)، و می‌دانیم که رنگ سفید، رنگ علویان در قیام‌هایشان بود. اطلاق قیام مبیضه در یک نقل، حتی به قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم هم شده است (طبقات: ۶/۳۴۰، انساب الاشراف: ۳/۳۴۲، ۴/۸۳). مسعودی اشاره به ذکر اخبار صاحب الزنج در کتبی دارد که به کار گردآوری «اخبار المبیضه» می‌پردازند. (مروج: ۴/۱۵۵). شاید از این بابت بود که کسانی او را هم علوی می‌دانستند یا می‌گفتند برای یک یاز طالبی‌ها، بیعت گرفته است. اشاره او به کسانی که «اخبار المبیضه» را گردآوری کرده‌اند، مربوط به جریانی از مورخان است که کار تجمیع روایات تاریخی مربوط به آل ابی طالب را دنبال می‌کنند.
ذهبی در جای دیگری هم از «اشعار المبیضه» یاد می‌کند که اشاره به فعالیت‌های علویان طبرستان است (مروج: ۴/۲۵۰، ۲۷۸).
مخالفان علویان، بعدها این کلمه را به فرقه‌های ایرانی مخالف عباسیان مانند مقنع هم نسبت دادند و شیوع هم یافت، اما پیداست که نوعی ظرافت در این کار بوده تا خلط مبحث هم بشود کما اینکه شده است. (بنگرید: العقد الفرید: ۵/۳۴۳). به هر روی، تعبیر المبیضه را برای علویان و قیام‌های آنان در کتاب «اخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله» هم داریم (ص ۲۹۱ ۲۹۴، ۲۹۶). بیرونی هم «المبیضه را با القرامطه با هم می‌آورد (الاثار الباقیه، ص ۲۶۰). نوشته‌اند کتابی هم با همین عنوان اخبار المبیضه و القرامطه داشته است.
ابن ندیم از او و کتابش المبیضه و نیز آثار دیگرش یاد کرده است. احمد، کتابی هم با عنوان «رساله فی بنی هاشم و اولیائهم و ذم بنی امیة و اتباعهم» دارد که افشاگری علیه امویان بوده است.
کتاب المبیضه تا مدتها در اختیار مورخان بوده اما مع الاسف از بین رفته است. برای نمونه، تنوخی (م ۳۸۴) در الفرج بعد الشده از آن نقل کرده است. او می‌گوید کتاب را در سال ۳۴۵، در بصره نزد ابن الاثرم مقریء خوانده است. او می‌افزاید، استادش، شرح غلبه طالبیین و اصحاب ابوالسرایا بر کوفه و بصره و بیشتر سواد عراق و حرمین و یمن و اهواز را برای او گفته است. سپس خبری از احمد ثقفی به نقل نوفلی در باره وقایع بعد از پراکندگی طالبیان از بصره داده و خبری از زید بن موسی بن جعفر آورده است. (الفرج بعد الشده: ۴/۱۱۳) این خبر و در واقع، این چند صفحه خبر نقل شده به طور مستقیم از آن کتاب است، بسیار مغتنم است.
کتاب احمد ثقفی در باره عبدالله بن معاویة بن جعفر نیز دست ابوالفرج بوده و از آن در مقاتل و اغانی (۱۳/۱۸۸) نقل کرده است.
احمد بن عبیدالله بن عمار، شیخ مستقیم ابوالفرج بوده و با تعبیر «اخبرنی به ابن عمار» و مانند آن از وی نقل می‌کند. از سوی دیگر، احمد ثقفی، شاگرد علی بن محمد بن سلیمان نوفلی صاحب کتاب الاخبار است که او نیز از مورخان امامی مذهب است به گردآوری اخبار طالبیین دلبستگی داشته است.
در واقع، نوفلی، ابن عمار را تربیت کرده و او ابوالفرج اصفهانی را، و به این ترتیب، اخبار طالبیان، توسط این افراد در یک حلقه تاریخی، گردآوری شده است.
ابوالعباس احمد ثقفی، مورخی برجسته است که خطیب هم از او یاد کرده و از مقاتل الطالبیین او یاد کرده است (تاریخ بغداد: ۴/۷). به نظر می‌رسد این همان کتاب المبیضه است که دنبله آن می‌نویسند: و هو فی مقاتل الطالبیین (معجم الادباء: ۱/۳۶۶). یاقوت حموی هم شرح حال این احمد ثقفی را آورده و آثار متعدد او را یکی هم اخبار حجر بن عدی است، برشمرده است. وی کتاب هم در مساوی و مثالب معاویه داشته است: (معجم الادباء: ۱/۳۶۶).
گذشت که ثقفی راوی مهم اخبار علی بن محمد نوفلی، و آنچه شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا از نوفلی دارد، از طریق همین احمد ثقفی است. (عیون اخبار ا لرضا ۱: ۶۹-۷۲ و ۷۹-۸۰ و ۸۵-۸۸، ۲: ۱۴۲-۱۴۳ و ۲۲۴). شیخ طوسی نیز در امالی چندین خبر از نوفلی نقل کرده که همگی به نقل از ابوالعباس احمد ثقفی کاتب است (امالی شیخ: ۴۶۳-۴۷۲، ۵۴۳، ۵۷۴-۵۷۵). خبری هم در الغیبه با سند، ابوالفرج، از احمد بن عبیدالله بن عمار از علی بن محمد نوفلی نقل کرده است. خبری هم شیخ مفید در ارشاد در باره حبس موسی بن جعفر، از طریق احمد بن عبیدالله از نوفلی دارد (۲/۲۳۷). فکر نمی‌کنم جای شک باشد که احمد، امامی است، اما و متاسفانه منابع رجالی شیعه و حتی قاموس الرجال (۱/۵۰۸)، اصلاً شناخت درستی از این احمد بن عبیدالله بن عمار ندارند.
بگویم که «کتاب الاخبار» این نوفلی را قبلاً منتشر کرده‌ام و جزئیات زیادی در باره وی آورده‌ام.
یک نکته شگفت که شیخ طوسی و نجاشی از «احمد بن محمد بن عمار» یاد کرده‌اند، با تعبیر «شیخ من اصحابنا، جلیل القدر، کثیر الحدیث و الاصول» و تعبیر نجاشی (ص ۹۶): «ثقه جلیل من اصحابنا». آثار او را برشمرده‌اند که یکی «کتاب ایمان ابی طالب» است. تا اینجای کار اشکال ندارد، اما طوسی از کتابی از او با عنوان «له کتاب المبیضه» که تلعکبری از او روایت کرده، یاد کرده است. ممکن است، طوسی بین آثار احمد بن عبیدالله بن عمار با احمد بن محمد بن عمار، خلط کرده باشد. طوسی او را متوفای ۳۴۶ می‌داند (الفهرست، ص ۲۹) که با تاریخ احمد ثقفی ما که ۳۱۴ یا ۳۱۹ است سازگار نیست.
ابوالفرج اصفهانی هم، اخبار نوفلی را از احمد ثقفی روایت کرده است: «و قال ابن عمار فی خبره عن علی بن محمد بن سلیمان نوفلی». در مقاتل الطالبیین بیش از سی و اندی مورد از احمد ثقفی، روایت نقل کرده که برخی از نقل‌ها تا چندین صفحه است. بدون شک اگر روایات ابن عمار گردآوری شود، می‌تواند یک کتاب مفصل در اخبار طالبیان و تحولات دیگر مربوط به مسائل سیاسی آن روزگار باشد.
در اغانی، به فراوانی، این سند را داریم که «حدثنی احمد بن عبیدالله بن عمار». چنان که گذشت، منبع اصلی ابوالفرج نه تنها در مقاتل بلکه در اغانی هم همین احمد است. در کتاب اغانی، بالغ بر دویست و ده مورد روایت از احمد بن عبیدالله بن عمار نقل می‌کند که بسیاری از آنها از همین نوفلی است «أخبرنی أحمد بن عبید اللّه بن عمّار قال حدّثنا علیّ بن محمد النّوفلی»، سندی که مکرر در اغانی آمده است.
احمد ثقفی، مشایخ دیگری هم دارد که یکی از هم ابن ابی الدنیا مورخ معروف است (اغانی: ۴/۲۶۴). روایات فراوانی از عمر بن شبه مورخ بصری دارد.
یکی از کسانی که در این دایره از مورخان هوادار آل علی هست، احمد بن عبدالعزیز جوهری است که کتاب السقیفه را نوشته و بخش عمده متن آن در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید آمده است. جوهری هم راوی از احمد ثقفی، و هم شیخ ابوالفرج است. ابوالفرج به طور مشترک از آنها نقل می‌کند. (اغانی: ۶/۴۱۸، ۱۳/۱۳۱).
از چندین سند در اغانی (۱۶/۳۸۰) بر می‌آید که جوهری هم شاگرد احمد بن عبیدالله بن عمار ثقفی بوده است، که احتمال بعد هم شاگردی او در درس عمر بن شبه شده است. این دو یعنی ثقفی و جوهری، و گاه همراه حبیب بن نصر مهلبی (اغانی: ۱۴/۴۷۱) با هم در مجلس حدیث عمر بن شبه بوده‌اند، و ابوالفرج حدیثی را مشترک از آنها نقل می‌کند.
اینها، یعنی نوفلی و جوهری و احمد ثقفی و ابوالفرج، شبکه ای مورخان اخبار آل ابی طالب هستند که البته از منابع دیگر هم استفاده می‌کنند تا مجموعه خود را کامل کنند.
احمد ثقفی خود به وفور راوی اخباری از عمر بن شبه مورخ معروف هم بوده (۶/۴۷۲، ۱۵/۸۶) است. از این ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره را می‌شناسیم که مانده و از آثار بسیار مهم است.
ثقفی، اخباری هم از یعقوب بن اسرائیل (از موالی منصور عباسی) دارد که او هم از مورخان بنام است. وی از محضر مبرد نویسنده الکامل فی الادب نیز بهره می برده است (اغانی: ۷/۸۹).
ابن ابی الحدید نیز خبری از نوفلی نقل کرده است که سند یا به عبارتی منبع آن همین ابوالعباس ثقفی است. این خبر که بر ضد غالیان است، چنین است: «وروی أبو العباس أحمد بن عبید الله عن عمار الثقفی عن علی بن محمد بن سلیمان النوفلی عن أبیه و عن غیره من مشیخته أن علیا قال: یهلک فیّ رجلان: محبّ مطر یضعنی غیر موضعی و یمدحنی بما لیس فی و مبغض مفتر یرمینی بما أنا منه بری‌ء» (شرح نهج البلاغه: ۵/۵).
هدف از این مقاله کوتاه، نشان دادن حلقه‌ای از مورخان قرن سوم هجری بود که علاقه مند به خاندان آل ابی طالب بوده و در این زمینه آثاری پدید آورده‌اند. روشن است که اخبار ابی طالب را دیگران هم گردآورده که یکی از برترین نمونه‌ها، مجلداتی از انساب الاشرف در خصوص اخبار آل ابی طالب است. ابن ابی الدنیا هم مقتل امام علی بن ابی طالب علیه السلام را نوشته که نشان می‌دهد، افراد یا مجموعه‌های دیگری هم در این زمینه تلاش‌هایی داشته‌اند. در جای دیگری در باره کتاب مقتل ابن ابی الدنیا، گزارش کوتاهی نوشته‌ام. (شب نوزدهم رمضان، ۱۴۴۱)